Жамойць

Жамо́йць, ці часам Жмудзь, Самагі́ція (жам. Žemaitėjė, літ.: Žemaitija; лац.: Samogitia; польск.: Żmudź; руск.: Жемайтия; стар.-руск.: Жемоить, Жемоть) — гістарычная вобласць і этнаграфічны рэгіён сучаснай Літвы, размешчаны на паўночным захадзе краіны паміж нізоўямі ракі Нёман і вярхоўямі рэк Дубіса і Вента. Жамойць мае доўгую пісьмовую гісторыю і самабытныя культурныя традыцыі, адлюстраваныя паміж іншага ў існаванні жамойцкага дыялекту (мовы). На тэрыторыі рэгіёна знаходзіцца Жамайцкае ўзвышша: узгорыста-марэнны рэльеф; хваёвыя і змешаныя лясы, лугі, пашы, ралля; шмат маленькіх азёр і рэчак. У цяперашні час самым вялікім горадам этнаграфічнага рэгіёна з’яўляецца Шаўляй (звыш 104 тыс. жыхароў у 2023 г.), а гістарычнай сталіцай — горад Цяльшэй (звыш 22 тыс. у 2023 г.).

Жамойць
літ.: Žemaitija, жам. Žemaitėjė
Герб^[d] Сцяг^[d]
Краіна	Літва
Адміністрацыйны цэнтр	Цяльшэй
Афіцыйныя мовы	літоўская мова, жамойцкая мова (жамойцкі дыялект)
Насельніцтва	≈ 0,5 млн
Канфесійны склад	каталіцтва, лютэранства, праваслаўе, іўдаізм
Плошча	≈ 21 000
Код аўтам. нумароў	LT
Афіцыйны сайт
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

Традыцыйна лічыцца, што назва «Жамойць» («Žemaitija») паходзіць ад літоўскага слова žemas «нізкі, ніжні» (Аўкштайція, адпаведна, ад aukštas «высокі, вышынны»). На думку многіх гісторыкаў, гэтае слова ўжывалася для абазначэння зямель, ніжэйшых па цячэнні Нёмана за астатнія землі Літвы. Некаторыя сучасныя літоўскія даследчыкі кажуць таксама пра нізоўі басейна ракі Нявяжы.

Італьянскі балтыст П. У. Дзіні звяртае ўвагу, што літоўская назва «Žemaitija» мае той жа корань, што і літоўскае žemė «зямля», пры гэтым літоўскае žemė «зямля» i žemas «нізкі» аднаго паходжання.

На лацінскай мове слова «Жамойць» пісалася як «Samogitia», што ў сваю чаргу прывяло да ўзнікнення ў рускай мове лацінізма «Самогития» (Самагіція).

Жамойць да ўтварэння ВКЛ

Ландшафт Жамойці — вёска (). Фота 2009 г.

Насельніцтва Жамойці першапачаткова практыкавала родавыя культы (язычніцтва). Этнагенез жамойтаў у навукоўцаў выклікае дыскусію.

Упершыню Жамойць ускосна згадваецца ў 1219 г. у дагаворы галіцка-валынскіх і літоўскіх князёў. Пералік апошніх пачынаецца «старэйшымі» або «старэйшым» князем (у гэтым месцы Галіцка-Валынскага летапісу, верагодна, ёсць розначытанні паміж спісамі), але не «вялікім князем», а за імі ў дагаворы названы жамойцкія князі Гердзівіл і Вікінт.

З гэтага часу назва «Жамойць» стала згадваецца (у тым ліку побач з назвай «Літва») у Галіцка-Валынскім летапісе як да часу ўзнікнення Вялікага Княства Літоўскага, так і пазней.

У нямецкай крыніцы «Хроніка Лівоніі» Генрыха Латвійскага (цэнтрам яго ўвагі была тэрыторыя сучаснай Латвіі, а іншыя землі — перыферыяй) пры апісанні падзей 1210—1220-х гг. землі Жамойці, сумежныя з уладаннямі Лівонскага ордэна, завуцца проста «Літвой». Беларускі гісторык Вячаслаў Насевіч тлумачыць гэта палітычнай залежнасцю Жамойці ад дынастыі «старшых князёў» Літвы ў тыя часы і пазней.

Генрых Латвійскі не пазначае ніводнага з пяці «старэйшых князёў» і ўвогуле нікога з літоўскага боку Дагавора 1219 года, зафіксаванага ў Галіцка-Валынскім летапісе, а «найбольш магутным з літоўцаў» (potentioris de Lethonia) называў князя Даўгерутэ, які быў цесцем князя Усевалада з Герцыке, загінуў у 1213 г. і таму не згадваўся ў Дагаворы 1219 года. Вячаслаў Насевіч выказаў гіпотэзу, што Даўгерутэ мог быць сваяком тых «старэйшых» князёў і нават бацькам Міндоўга. Першакрыніцы фіксуюць таксама факты дзейнасці балцкіх князёў (у тым ліку і літоўскіх) незалежна адзін ад аднаго.

Экспансія крыжакоў на балцкія землі ў XIII ст.

Пасля захопу большай часткі Лівоніі Ордэн мечаносцаў звярнуў сваю ўвагу і на іншыя тэрыторыі балтаў-язычнікаў.

У верасні 1236 г. адбыўся першы крыжовы паход у Жамойць і з таго часу гэтая тэрыторыя надоўга стала аб’ектам пастаяннай экспансіі крыжакоў. Але бітва пры Саўле (22 верасня 1236 г.) — паміж войскам Ордэна мечаносцаў і яго саюзнікаў з аднаго боку і войскам жамойтаў і земгалаў з другога — скончылася тады паражэннем крыжакоў.

Разгром у бітве пры Саўле вымусіў Ордэн мечаносцаў у 1237 г. уключыцца ў склад Тэўтонскага ордэна (у Прусіі): новаствораны ў Лівоніі замест Ордэна мечаносцаў Лівонскі ордэн стаў адгалінаваннем Тэўтонскага, на што даў згоду асабіста папа рымскі Рыгор IX. Натуральнай стала ідэя злучыць тэрыторыі двух частак Тэўтонскага ордэна (у Прусіі і Лівоніі), захопліваючы прамежкавыя (у першую чаргу — прыморскія) тэрыторыі паміж імі.

У верасні 1237 г. папскі легат Вільгельм Мадэнскі апісаў межы Курземе (Куроніі), на частцы яе — ад рэк Венты і Нёмана да Літвы і ад ракі Абавы да Земгале — было створана Курляндскае біскупства, а паўночна-ўсходняя частка Курземэ — «Фрэдэкуронія» (г.зн. «мірная Куронія»), якая не ўдзельнічала ў куршскім паўстанні — была далучана легатам да Рыжскай дыяцэзіі.

Вільгельм Мадэнскі называе Літвою тэрыторыі, якія пазней сярод немцаў будуць болей вядомыя як Жамойць, тым часам жамойты не жылі на ўзбярэжжы Балтыйскага мора — тэрыторыя іх рассялення пачыналася ў вярхоўях ракі Венты і цягнулася далей на ўсход, уздоўж межаў Земгале. Сучасны беларускі гісторык Вячаслаў Насевіч лічыць, што пад «Літвой» у такім сэнсе разумелася тэрыторыя шэрагу паўсамастойных «княстваў», на якія таксама распаўсюджваўся палітычны ўплыў дынастыі «старшых князёў» літвы ў тыя часы.

Сучасны літоўскі гісторык Эдвардас Гудавічус выказаўся (адносна аб’яўленага ў папскай буле ад 19 лютага 1236 г. крыжовага паходу супраць язычнікаў, геаграфічных апісанняў і дзеянняў легата Вільгельма Мадэнскага), што немцы-крыжакі тады дрэнна сабе ўяўлялі, якія землі былі размешчаныя паміж Куроніяй і Прусіяй, але імкнуліся іх засвоіць шляхам ваеннага захопу.

Жамойць у часы ВКЛ

Жамойць да часу поўнай хрысціянізацыі (1417)

Барацьба ВКЛ і Тэўтонскага ордэна за Жамойць у канцы XIV — пачатку XV ст.

У сярэдзіне XIII ст. Жамойць займала парэчча і Юры — на тэрыторыі будучых воласцяў Бетыгола, Айрагола, Расіены, Крожы, Лукаў, Каршова. На Жамойць звярнулі сваю ўвагу яшчэ самыя першыя вялікія князі літоўскія падчас стварэння новай дзяржавы ва Усходняй Еўропе і ўрэшце Жамойць стала часткай Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

У 1251 г. вялікі князь літоўскі Міндоўг ідзе вайной на Жамойць да горада Цверамет (цяпер літ. Tverai «Цверы»), якім валодаў яго дзяцька князь Вікінт, але не здолеў захапіць горада.

У 1253 г. Міндоўг падараваў сваёй граматай значную частку Жамойці Лівонскаму ордэну, хоць у той час Міндоўг Жамойцю не валодаў.

У 1260 г. у Жамойці ўзнялося паўстанне, якое падтрымаў сваімі войскамі Міндоўг і замацаваў пасля ў Жамойці свайго стаўленіка — князя Траняту. Пасля забойства Міндоўга ў 1263 г. кантроль над Жамойцю і Літвой захаваў новы вялікі князь літоўскі — Транята. Пасля забойства Траняты ў 1264 г. і прыхода да ўлады ў Літве Войшалка Жамойць выйшла з-пад кантролю вялікага князя літоўскага.

Толькі пры вялікім князю літоўскім Трайдзені ў 1270-ыя гг. Жамойць зноў аказалася пад кантролем уладара ВКЛ, але аб статусе Жамойці звестак не засталося.

Аўтар «Апісання земляў» (Дублінская хроніка) другой паловы XIII ст., які прысутнічаў на каранацыі Міндоўга, асобна ўпамінаў Жамойць (Samoita) побач з Літвой (Lectauie), Нальшчанамі (Nalsani) і Яцвяззю (Ietuesi), адзначаючы пра язычніцкую Жамойць, што «без мяча там ніколі не прапаведвалі».

Захопніцкія паходы крыжакоў на Жамойць і Літву не спыняліся. Да 1289 г. крыжакі захапілі шэраг памежных жамойцкіх валасцей (Каршуву, Шаўле і Цверы). Новы вялікі князь літоўскі Будзікід названы ў лісце ў 1290 г. як «кароль», на якога крыжакі плануюць зрабіць сумесны напад з Лівоніі і Прусіі праз землі Жамойці. Крыжакі з 1292 па 1295 г. кожны год нападалі на Жамойць і іншыя куткі ВКЛ.

У 1294 г. вялікі князь літоўскі Віцень ваяваў у і задушыў паўстанне ў Жамойці, дзе жамойцкая знаць схілялася да саюзу з Тэўтонскім ордэнам.

Пётр з Дусбурга ў сваёй хроніцы «Chronicon terrae Prussiae» (1326) пры апісанні ваенных падзей 1294—1300 гг. называе Жамойць як адну з дзвюх частак уладанняў вялікага князя літоўскага Віценя («караля Літвы»), побач з Аўкштойцю. Так яна названая раней і ў .

На ўсім працягу XIV ст. Жамойць моцна цярпела ад нападаў (1283—1409) рыцараў Тэўтонскага і Лівонскага ордэнаў: толькі за часы Віценя крыжакі правялі больш 20 паходаў з тэрыторыі Прусіі ў Жамойць і Літву, даходзячы нават да Гародні і Навагрудка, і стараліся падбухторваць некаторых жамойцкіх лідараў супраць вялікіх князёў літоўскіх — храніст Пётр з Дусбурга ўказвае пра сутычкі паміж жамойтамі і войскам ВКЛ. З-за пастаяннай барацьбы ВКЛ і крыжакоў памежныя воласці Жамойці ў 2-й палове XIV ст. практычна запусцелі.

У 1345 г. пасля ўстанаўлення ў ВКЛ дуумвірату Жамойць, Панямонне, Падляшша і Берасцейская зямля адышлі пад кантроль вялікага князя літоўскага Кейстута.

У Жамойці амаль не было вялікакняскай адміністрацыі, збор войска склікала мясцовая знаць.

Паўлегендарныя звесткі кажуць, што Бірута (маці будучага вялікага князя літоўскага Вітаўта) нарадзілася каля Палангі, таму магла належаць да племені жамойтаў ці, хутчэй, куршаў, бо, верагодна, што жамойты яшчэ не жылі ў тыя часы на ўзбярэжжы Балтыйскага мора.

У 1377 г. войскі вялікага магістра Тэўтонскага ордэна Вінрыха фон Кніпродэ і герцага Аўстрыі Альбрэхта III пайшлі ў чарговы крыжовы паход супраць язычнікаў і разрабавалі жамойцкія воласці Відукле і Крожы.

Пад час усобіцы ў ВКЛ у 1382 г. Жамойць амаль цалкам (воласці Меднікі, Крожы, Калтыняны, Кнетува, Відукле, Расіены і Айрагола) была перададзена Тэўтонскаму ордэну. У складзе ВКЛ засталіся толькі воласці на ўсход ад ракі Дубісы — Ясвойна і Тандзягола.

Жамойць у складзе ВКЛ у 1386—1434 гадах

У 1387 г. адбылося (праз захады вялікага князя Ягайлы) хрышчэнне літоўцаў у Вялікім Княстве Літоўскім з язычніцтва ў каталіцтва, але гэта не закранула большай часткі Жамойці. Акрамя таго, пастаянныя супярэчнасці паміж ВКЛ і крыжакамі рабілі Жамойць у пэўнай ступені самастойнай — да Салінскага пагаднення, заключанага 12 кастрычніка 1398 г. паміж вялікім князем літоўскім Вітаўтам і гросмайстрам Конрадам фон Юнгінгенам: паводле дагавора Вітаўт саступіў крыжакам заходнюю частку Жамойці (да ракі Дубісы), што следам прывяло да прымусовага навязання крыжакамі каталіцтва сярод жамойтаў.

На працягу 1399 года крыжакі спалілі шмат пасяленняў, бо жамойты ўпарта адстойвалі свае родавыя культы і хаваліся па лясах. У лютым 1400 г. крыжакі, падмацаваныя рыцарамі з Францыі і Нідэрландаў, на чале з герцагам латарынгскім (1364—1431) пераправіліся з Прусіі цераз Нёман у Жамойць і пачалі яе спусташаць.

Пасля паражэння на Ворскле (1399) ад татараў Вітаўт не наважыўся парушыць дагавор з крыжакамі і сам з комтурам Рагнеты увайшоў на землі заходняй Жамойці для яе ўціхамірання. Жамойты паабяцалі прыняць каталіцтва і пакарыцца крыжакам. Аднак хутка было ўзнята новае , якое было падаўлена, але лакальныя хваляванні працягваліся да 1409 г.

Фактычная ўлада вялікага князя літоўскага над Жамойцю была вернутая ў час новага і пачатку Вялікай вайны (1409—1411) з крыжакамі. Паводле Торуньскага міру (1411) уся Жамойць пажыццёва пераходзіла ў валоданне польскага караля Ягайлы і вялікага князя літоўскага Вітаўта, а пасля іх смерці заходняя Жамойць вярталася ў валоданне крыжакоў. Тады ж было трывала створана Жамойцкае староства (1411—1793) і да яго былі канчаткова далучаны запусцелыя куршскія землі — (з Палангай) і , а таксама воласць за Нёманам. З гэтага часу пачалася інтэнсіўнае засяленне запусцелых памежных валасцей.

У 1412 г. Кезгайла Валімонтавіч (з блізкага кола Вітаўта) быў прызначаны на пасаду жамойцкага старосты, галоўнай задачай якога было распаўсюджанне каталіцтва, а Жамойцкае староства падзялялася на воласці (цівунствы). Плошча Жамойці тады складала каля 19 тыс. км².

У 1413 г. Ягайла і Вітаўт самі адправіліся ў Жамойць для канчатковага ўвядзення там каталіцтва, хоць насельніцтва ўпарта супраціўлялася. Вітаўт звярнуўся да Папы рымскага аб заснаванні тут біскупства, і ў 1416 г. Канстанцкі сабор прыняў рашэнне аб заснаванні каталіцкага Медніцкага (Жамойцкага) біскупства, якое 27 кастрычніка 1417 г. было кананічна ўфундавана польскім львоўскім архібіскупам і віленскім біскупам. Яно адміністрацыйна-тэрытарыяльна ахоплівала не толькі Жамойцкае староства, але і Упіцкі павет Троцкага ваяводства. Рэзідэнцыяй Жамойцкага біскупства сталі Меднікі (Ворні), а першым біскупам — Мацей (з Вільні). У 1418 г. пачалося супраць запрыгоньвання: былі выгнаны жамойцкі біскуп і святары, разбураны касцёлы, спалены дамы баяр, прыняўшых каталіцтва, будаваліся язычніцкія капішчы і ставіліся ідалы. Вітаўт сілай падавіў паўстанне і ўзнавіў хрысціянізацыю края. У Жамойці захавалася значная праслойка вольных сялян, але ўсё ж паступова і расла колькасць прыгонных. Лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў Еўропы, які адмовіўся ад язычніцтва.

Фарміраванне асаблівага статусу ў адміністрацыйнай сістэме ВКЛ і пачатак уніфікацыі (XV — сярэдзіна XVI ст.)

Жамойць у складзе Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, 1466 г.

Герб Жамойці ў XVI—XVIII стст.

Наяўнасць спецыфічнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі (Жамойцкае староства з 28-30 валасцей) і асобнай каталіцкай епархіі (Жамойцкае біскупства), а таксама асаблівасцей эканамічнага ўкладу (значнай колькасці вольных («пахожых») сялян, латыфундый і інш.) на працягу ўсяго існавання ВКЛ адрознівала Жамойць ад усіх іншых зямель дзяржавы. Вольныя сяляне Жамойці былі даннікамі вялікага князя, а не жамойцкага старосты.

Сутычкі і спрэчкі за Жамойць працягнуліся да заключэння 17 жніўня 1422 г. Мельнскага міру, падпісанага з крыжакамі, паводле якога Жамойць назаўсёды пераходзіла ў вотчыннае валоданне Ягайлы і Вітаўта і ніколі ўжо не была пад уладай крыжакоў. Мірны дагавор, падпісаны ў 1431 г. у Хрыстмемеле паміж вялікім князем літоўскім Свідрыгайлам і гросмайстрам Паўлам Русдарфам, канчаткова зафіксоўваў вызначаныя ў часы Вітаўта межы паміж ВКЛ і крыжацкімі валоданнямі.

У час грамадзянскай вайны (1432—1437) у 1432 і 1433 г. адбыліся наезды лівонскіх рыцараў на Жамойць, але жамойцкі староста здолеў адбіць напады і нанесці ў 1433 г. удар у адказ па Лівоніі. У 1 верасня 1435 г. перамога вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча ў бітве каля Пабойска (каля Вількаміра) прымусіла крыжакоў адмовіцца ад умяшальніцтва ў справы ВКЛ.

Пасля абрання вялікім князем Казіміра Ягелончыка, у Жамойці пачалося , што было на баку іншага прэтэндэнта на сталец — Міхаіла Жыгімонтавіча. Жамойцкім старостам быў абраны мясцовы баярын . Каб улагодзіць баярства, вялікі князь выдаў прывілей (1441), паводле якога Жамойцкаму староству гарантаваўся асобны федэратыўны статус, у тым ліку беспрэцэдэнтнае права мясцоваму баярству самім абіраць кандыдатуру на пасаду старосты, які сваім статусам быў роўны ваяводзе, а таксама мясцовых службоўцаў — цівуноў (кіраўнікоў валасцей Жамойці).

Зацвярджэнне выбранага баярствам кандыдата на пасаду старосты было прэрагатывай вялікага князя. (на выбар баяр і зацвярджэнне вялікага князя) захаваў пасаду старосты і пасля паўстання. З гэтага часу поўная афіцыйная назва Вялікага Княства Літоўскага абавязкова змяшчала і назву «княства Жамойцкае», якое традыцыйна называлася «зямлёй», але фактычна была па адміністрацыйнаму статусу роўнай ваяводству.

Пасада жамойцкага старосты ў 1445 г. перайшла зноў да Кезгайлы Валімонтавіча і заставалася ў руках 4 прадстаўнікоў роду Кезгайлаў на працягу 3 пакаленняў аж да 1532 г., што сведчыла аб дамінуючым становішчы той сям’і ў Жамойці. Адміністрацыйным цэнтрам староства было мястэчка Крожы (з 1535 г. — Кейданы, а з канца XVI ст. — Расіены (Расейны)), а духоўным — Меднікі (рэзідэнцыя жамойцкага біскупа).

22 жніўня 1492 г. вялікі князь Аляксандр выдаў , якім надзяляў баяр Жамойці тымі ж самымі правамі, што ўжо мелі баяры іншых зямель ВКЛ, і пацвярджаў федэратыўны статус Жамойці. Той жа статус быў пацверджаны земскім прывілеем (1507) вялікага князя Жыгімонта I Старога. У першым пункце граматы 1492 г. вялікі князь Аляксандр усім жыхарам ВКЛ забараняў казаць, што жыхары Жамойці далучаны да ВКЛ сілай, а не па добрай волі («Найпервей, хочем, иж им [жыхарам Жамойці] жадны не мает мовити, альбо на очи истить, иж бы през меч, альбо через оныи валки были звалчоные, але з доброю волею пристали»).

Між тым, поўнай самаізаляцыі ўнутранага жыцця Жамойці не ўдалося дасягнуць. Наадварот, Жамойць праз дзеянні найвышэйшага саслоўя дзяржавы (шляхты) уцягвалася ў агульнадзяржаўныя працэсы: на тэрыторыі Жамойці распаўсюджвалася дзеянне «рускамоўных» агульнадзяржаўных Статутаў ВКЛ (1529, 1566, 1588); на сенатарскія пасады ў Жамойць прызначаліся людзі нежамойцкага паходжання (у тым ліку — прадстаўнікі магнацкіх родаў Радзівілаў, Хадкевічаў, Кішкаў, Тышкевічаў, Сапегаў, Валовічаў і інш., галоўныя сядзібы якіх знаходзіліся зусім не ў Жамойці), што адсоўвала на другарадныя пазіцыі такія вядомыя мясцовыя роды як Гірвойны, Буйвіды, Гінтылы і інш.; вялікі князь раздаваў маёнткі ў Жамойці ў вотчыну ці пажыццёва як шляхце з усіх зямель ВКЛ, так і натуралізаваным прыбышам з-за мяжы (з якіх узвысіліся , Гедройцы, Міланоўскія, кальвіністы Гружэўскія і інш.).

Прававыя нормы ВКЛ (у тым ліку — Статуты ВКЛ) і агульнае палітычнае жыццё сфарміравалі палітычны клас дзяржавы — шляхту, якая ў сваёй большасці паходзіла ад «рускіх» родаў; была праваслаўнай і каталіцкай па веравызнанні (а з XVII ст. — у абсалютнай большасці каталіцкай); мовіла спачатку на «рускай мове», а пасля на польскай мове; вызначала сябе як «літоўцы» (ці больш складана — «лiтоўцы грэцкага закону людзi», «лiтоўцы руськага рода», «gente Lithuanus, natione Polonus») і лічыла сябе грамадзянамі ВКЛ, а пасля Люблінскай уніі (1569) і шырэй — грамадзянамі ўсёй федэрацыйнай польска-літоўскай Рэчы Паспалітай.

Верагодна, што першым горадам на Жамойці, атрымаўшым магдэбургскае права на самакіраванне ў канцы XV ст., быў горад Крожы; дакладна вядома, што другім жамойцкім горадам атрымаўшым тое права ў 1501 г., быў .

У 1527 г. вялікі князь Жыгімонт I Стары ўзяў пад свой непасрэдны кантроль большую частку (18 валасцей) Жамойцкага староства, тым абмяжоўваючы ўсеахопнасць улады роду Кезгайлаў; а ў 1527 і 1529 г. увёў грашовы збор (замест натуральнага аброку) у Жамойці, на што ўзнялося , якое было задушана. Тым не менш, новым жамойцкім старостам у 1527 г. па просьбе мясцовай шляхты стаў князь Станіслаў Станіслававіч Кезгайла, сын папярэдняга старосты, які заставаўся самым буйным уласнікам Жамойці і ў 1528 г. выстаўляў ад сваіх маёнткаў 371 вершніка ў войска.

Хвалі новай уніфікацыі ўнутранага жыцця Жамойці (сярэдзіна XVI—XVIII стст.)

Жамойцкае староства (вылучана чырвоным колерам) у складзе Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, XVII ст.

Карта Жамойці, 1656 г.

У 1566 г. у ВКЛ адбылася чарговая ўніфікацыйная адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа, якая канчаткова ліквідавала блытаніну розных тэрытарыяльных адзінак, нярэдка рэліктавых, і паводле якой у дзяржаве асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры станавіліся ваяводствы і паветы (са сваімі соймікамі), колькасць якіх была павялічана шляхам падзелу былых вялізных ваяводстваў.

Аднак гэта не закранула Жамойці, дзе працягвала існаваць Жамойцкае староства: у рацыянальна арганізаванай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры дзяржавы Жамойцкае староства (з 28 цівунстваў) выразна вылучалася і па сутнасці было паветам, бо мела толькі адзін соймік, аднак жамойцкі староста меў кампетэнцыі ваяводы і таму быў сенатарам і засядаў у Сенаце. Староства мела трох сенатараў — жамойцкі біскуп, жамойцкі староста і жамойцкі кашталян. Жамойцкая шляхта была ў XV—XVIII стст. таксама ўключана ў барацьбу магнацкіх груповак у ВКЛ.

Акт паўстання шляхты Шавельскай зямлі Жамойцкага княства, 1794 г. (на польскай мове)

У 1581 г. у ВКЛ узнік Трыбунал. Першапачаткова Жамойць, як і ўкраінскія ваяводствы Польскага каралеўства, павінна была атрымаць асобныя трыбунальскія суды (у Расіенах), аднак сама шляхта Жамойцкага староства ад такой прапановы Вільні адмовілася, што таксама не спрыяла самаізаляцыі ўнутранага жыцця Жамойці.

Жамойць стала тэатрам ваенных дзеянняў у ходзе Паўночнай вайны (1655—1660), у 1655 г. была занята шведскімі войскамі і моцна пацярпела. Па ініцыятыве гетмана Януша Радзівіла і часткі шляхты ў 1655 г. у радзівілаўскай сядзібе была аб’яўлена Кейданская дэкларацыя.

Жамойць, дзе меліся значныя латыфундыі Сапегаў (маёнткі Шкуды, Крацінга і інш.), стала важным тэатрам ваенных дзеянняў у ходзе Грамадзянскай вайны ў Вялікім Княстве Літоўскім (1696—1702), якая спалучылася з наступнай Паўночнай вайной (1700—1721), калі праз Жамойць у 1701—1708 гг. праходзілі шведскія войскі. У 1707 г. у Жамойці прайшлі значныя хваляванні сялян, а ў 1707—1711 гг. голад і хваробы (эпідэмія чумы) значна скарацілі колькасць насельніцтва Жамойці і Каралеўства Прусіі.

Праз Жамойць праходзілі расійскія войскі ў 1733 г. (у час бескаралеўя ў Рэчы Паспалітай і «Вайны за польскую спадчыну») і ў 1758—1760 гг. у час Сямігадовай вайны (1753—1763).

Жамойць стала важным цэнтрам пачатку Барскай канфедэрацыі — у 1768 г. у Расейнах была аб’яўлена Генеральная канфедэрацыя ВКЛ. У 1769 г. адбыліся значныя . У 1768—1782 і 1791—1796 гг. адбыліся значныя пратэсты сялян староства Паланга супраць пажыццёвага ўласніка віленскага біскупа Ігната Масальскага, а ў 1775—1792 гг. — у старостве Вялёна супраць каралеўскага губернатара Антонія Тызенгаўза.

23 лістапада 1793 г. у ходзе адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформ, прынятых Вялікім соймам (1788—1792), Жамойцкае староства было пераўтворана ў Жамойцкае ваяводства (1793—1795) і падзелена на тры паветы («зямлі») — Расіенскі, Цельшаўскі і Шавельскі.

Па прычыне сваёй аддаленасці ад месцаў канцэнтрацыі расійскіх войск тэрыторыя Жамойці стала адным з важных цэнтраў, дзе ўзнялося паўстанне 1794 года на чале з Тадэвушам Касцюшкам. Для заахвочання сялян адозвы касцюшкаўцаў спецыяльна перакладаліся з польскай на літоўскую мову.

Эканамічнае становішча ў XVI—XVIII стст.

На Жамойці меліся вялікія як дзяржаўныя староствы і эканоміі (Шаўлі, Цверы, Жараны, Платэле, , Цельшы і інш.), якія раздаваліся пажыццёва, так і значныя прыватнаўласніцкія маёнткі, з якіх у XVI—XVII стст. асаблівымі памерамі вылучаліся прыватныя латыфундыі магнатаў Хадкевічаў (маёнткі , , , Шкуды, Крацінга, Грусце, Гондынга і інш.), Радзівілаў (маёнтак Кейданы, Цытавяны, Таўрогі), Сапегаў (маёнтак Рэтава, Гелгудышкі), Кішкаў (маёнтак Кейданы), Валовічаў (маёнтак Цытавяны, Трушкі, Платэле, Эйгірдзі), Тышкевічаў (мястэчка ). Жамойцкі біскуп таксама быў значным зямельным уласнікам (Ворні, Кальварыя, Янопаль і інш.). У сярэдзіне XVI ст. па мужчынскай лініі выгас магнацкі род Кезгайлаў, землі якога перайшлі да сваякоў — паноў Завішаў і , а самай уплывовай сям’ёй у Жамойці сталі Хадкевічы. У сярэдзіне XVII ст. згас род Кішкаў, а велізарныя латыфундыі Хадкевічаў па жаночай лініі перайшлі да Сапегаў (маёнткі Шкуды, Крацінга і інш.) і іншых асоб. У сярэдзіне XVII ст. у склад латыфундыстаў Жамойці ўвайшлі і Агінскія (маёнтак і інш., а ў XVIII ст. набылі значны маёнтак Рэтава), а ў XVIII ст. — яшчэ і Плятэры (маёнтак ), Карпы (мястэчка ), Касакоўскія (маёнтак Юзафова ў Жамойцкім княстве, ключ Геруці ва Упіцкім павеце), Масальскія (маёнткі Паланга, Плунгяны, Фарніды). Аднак галоўныя рэзідэнцыі ўсіх гэтых магнацкіх родаў знаходзіліся па-за жамойцкімі землямі.

Значнымі памерамі ў XVI ст. вылучаліся таксама валоданні сярэднезаможнай шляхты — такіх родаў як Білевічы, Белазоры, Талька-Грынцэвічы, Гротусы, Гружэўскія, Зяновічы, Орвіды, Пяткевічы; у XVII ст. — яшчэ і , Войны, , , Гедройцы, Масальскія, Пацы, , кальвіністы ; у XVIII ст. — яшчэ і , , , , Нагурскія, , , , , Станкевічы і інш. Мець маёнтак у Жамойці было выгадней, чым аналагічны, напрыклад, у чарназёмных украінскіх ваяводствах Польскага Каралеўства, бо галоўны экспарт збожжа ішоў у Заходнюю Еўропу — праз Кёнігсберг і Гданьск, а не Чорнае мора.

З першай паловы XVI ст. у Жамойці назіраецца рост прысутнасці нямецкіх купцоў з Герцагства Прусія і рост гандлёвага абароту з ім, а ў 1529 г. для сваёй выгады ВКЛ заключыла гандлёвы дагавор з Прусіяй, які забараняў вываз металаў з ВКЛ. «Валочная памера» у Жамойці пачалася яшчэ ў 1553 г., але на Жамойці ніколі не было развітай фальваркавай гаспадаркі, бо вялікія князі літоўскія гарантавалі не засноўваць у Жамойці фальваркаў, таму стварэнне фальваркаў было рэдкасцю. Большая частка сялян была вольнай (на паўночным-захадзе Жамойці — каля 90 % усіх сялян), бо плаціла маянткоўцам чынш — аж да 1861 г., калі быў адменены прыгон у Расійскай імперыі. Шмат сялян займалася гандлем у Каралеўстве Прусія, які дазваляў ім адпраўляць сваіх дзяцей вучыцца за грошы ў жамойцкія парафіяльныя школы і вучыцца на каталіцкіх ксяндзоў, што лічылася за вялікае шчасце.

У 1650 г. у Жамойцкім старостве колькасць сялянскіх дымоў складала звыш 49 тыс., што адпавядае колькасці насельніцтва каля 330 тыс. чалавек. Шчыльнасць насельніцтва (17,4 чал./км²) была адною з самых высокіх у ВКЛ. Па прычыне ваенных дзеянняў колькасць дымоў паводле дадзеных ад 1667 г. скарацілася да 34 тыс. Жамойць славілася вялікай колькасцю дробнай (малазаможнай) шляхты, якая пражывала часта супольна — цэлымі ваколіцамі. У 1667 г. у Жамойцкім старостве мелася 5486 маёнткаў шляхты, з якіх 3940 маёнткаў (71,8 %) не мелі прыгонных сялян, а шляхціцы былі аднадворцамі; толькі 1546 шляхецкіх сямей валодалі прыгоннымі сялянамі (цалкам 14 036 сялянскіх двароў); толькі 53 шляхецкія сям’і мелі больш чым па 50 прыгонных.

У 2-й палове XVIII ст. колькасць насельніцтва вярнулася да ўзроўню 1650 г. — каля 330 тыс. чалавек. Паводле попісу 1775 г. у Жамойцкім старостве шляхта мела 12,5 тыс. сялянскіх дымоў, вялікі князь літоўскі — 11 тыс., каталіцкі касцёл — 3 тыс. Той жа попіс налічыў 5 748 двароў шляхты (у тым ліку магнатаў), з якіх толькі 1 179 двароў (20,5 %) мелі прыгонных сялян. Вялізная ў 1788 г. налічвала 17 652 душы, дзе на селяніна прыходзілася 1,5 валокі зямлі.

Рэлігійна-культурнае жыццё Жамойці ў часы ВКЛ

каля Шаўляя на Жамойці. Фота 2005 г.

Працэсія паломнікаў у мястэчку Жамойцкая Кальварыя. Фота 2006 г.

Пасля пачатку хрысціянізацыі ў XV ст. Жамойць на працягу існавання ВКЛ была каталіцкім рэгіёнам, хоць хрысціянізацыя доўгі час з-за няведання балцкіх гаворак многімі немясцовымі ксяндзамі (палякамі і інш.) насіла павярхоўны характар і працягла захоўваўся рэлігійны дуалізм — змешванне дахрысціянскіх вераванняў з хрысціянскімі, а ў паўночна-заходніх кутках Жамойці нават у сярэдзіне XVI ст. не было касцёлаў. Калі пачаткова паганскае насельніцтва Жамойці зацята супраціўлялася прыняццю каталіцтва, то пасля паўсюднага прыняцця пачало зацята яго трымацца. Жамойць стала адзінай зямлёй, якая атрымала ў часы Рэчы Паспалітай неафіцыйную назву сярод шляхты «святой» зямлі за сваю набожнасць і адданасць каталіцызму, якія ўвайшлі ў легенды і прымаўкі і захаваліся нават да XX ст. Яшчэ са старажытных часоў у знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіла ў кожнай вёсцы сімвалічныя драўляныя крыжы, а часам абстаўляла групамі крыжоў цэлыя пагоркі. Каталіцкія ксяндзы карысталіся ўсямернай павагай на вёсцы.

У каталіцкім набажэнстве і справаводстве асноўнай мовай была лацінская, а дадатковай — польская; балцкія гаворкі абмежавана выкарыстоўваліся ў якасці другасных пры пропаведзях у дадатковым набажэнстве, што не спрыяла трываламу засваенню прынцыпаў хрысціянскага веравучэння сярод сялян.

З пачатку XVI ст. у Жамойці з’яўляюцца яўрэі, якія засноўваюць у гарадах і мястэчках свае і ўваходзяць у склад , а пасля стварэння ў 1652 г.  — у яе склад аж да падзелаў Рэчы Паспалітай. Асаблівасцю Жамойці было тое, што тут не мелася пасяленняў татар.

Жамойць павярхоўна закранулі працэсы Рэфармацыі ў Рэчы Паспалітай і зусім абмінуў працэс увядзення ўніяцтва (з 1596 г.). Спроба распаўсюджання лютэранства ў ВКЛ, калі пачаўся рух Рэфармацыі, не мела поспеху: у 1539 г. у Вільні шляхціц-лютаранін (ураджэнец вёскі Кульва — каля Коўна) адкрыў рэлігійную (лютэранскую) школу для малазаможнай шляхты (аднак школа карысталася папулярнасцю толькі ў немцаў-мяшчан), а ў 1542 г. Кульвец вымушаны быў эмігрыраваць у суседнюю лютэранскую Прусію, дзе прапанаваў праграму зрабіць балцкія гаворкі падмуркам усёй адукацыйнай сістэмы ў ВКЛ, выкарыстоўваючы базу новастворанага Кёнігсбергскага ўніверсітэта (1544). Менавіта ў рамках гэтых задум ураджэнец Жамойці, лютэранскі пастар Марцінас Мажвідас выдаў пры дапамозе прускага герцага ў 1547 г. у Кёнігсбергу (Прусія) лютэранскі «Катэхізіс» — на заходніх гаворках сучаснай жамойцкай мовы (дыялекту) з вялікім уплывам гаворак прускай мовы, што было пачаткам друкарства на балцкіх гаворках ВКЛ.

Аднак праграма пераходу сістэмы адукацыі на балцкія гаворкі ў ВКЛ (у тым ліку ў Жамойці) не сустрэла ўвагі і не атрымала падтрымкі ў шляхты ВКЛ. Наадварот, самы ўплывовы магнацкі род ВКЛ — Радзівілы на чале з Мікалаем Радзівілам «Чорным» — прыняў галоўны ўдзел у мясцовым руху Рэфармацыі ў 1550—1570-ыя гг., але імкнуўся распаўсюджваць у краіне кальвінізм і падтрымаў друк рэлігійнай літаратуры на «рускай мове» («Катэхізіс» (1562) Сымона Буднага) і польскай мове («Берасцейская Біблія», 1563). Кальвінізм падтрымала тады большая частка сенатараў ВКЛ — у тым ліку жамойцкі староста Ян Геранімавіч Хадкевіч (хоць і заснаваў у сваім перыферыйным маёнтку Шкуды лютэранскую кірху для немцаў, але ў галоўнай сядзібе — Шаўкяны — кальвінісцкі збор), жамойцкі кашталян Мікалай Мікалаевіч Нарушэвіч, троцкі кашталян Ян Янавіч Глябовіч, падканцлер Астафій Багданавіч Валовіч, новагародскі ваявода Павел Іванавіч Сапега, вялікі пісар літоўскі Леў Іванавіч Сапега і іншыя магнаты. У Жамойці па загаду магнатаў пачалі ўзнікаць з 1550-х гг. кальвінісцкія зборы (храмы), але па іх жа загаду ў 1580-ыя гг. амаль усе яны былі пераведзены ў каталіцкія касцёлы. Жамойцкі староста, а пазней віленскі кашталян Ян Станіслававіч Кішка (каля 1552—1592), прыхільнік арыянства, заснаваў у Кейданах суполку арыян, аднак галоўную падтрымку іх дзейнасці разгарнуў па-за жамойцкімі землямі — Іўе, Лоск, Любча, Венграў. Пасля Контррэфармацыі на Жамойці, побач з невялікай колькасцю кальвінісцкіх збораў, толькі Кейданы засталіся (для шляхты) важным цэнтрам кальвінізму, арыянства (да 1658 г.) і праваслаўя (меўся значны мужчынскі манастыр і царква з 1652 г.), бо падтрымліваліся біржанскай («кальвінісцкай») галіной князёў Радзівілаў, уласнікаў Кейданскай латыфундыі. Акрамя таго, у , суполкі шатландцаў, немцаў, галандцаў і самая буйная ў Жамойці.

Толькі ў 1595 г. у Вільні быў выдадзены «Катэхізіс» Мікалоюса Даўкшы, ураджэнца Кейдан, — першая друкаваная кніга на тэрыторыі ВКЛ на літоўскай мове, а ў прыватнасці — на заходніх гаворках аўкштайцкага дыялекту сучаснай літоўскай мовы (гаворкі вакол гарадоў Кейданы і Шаўлі), якія ў тыя часы атрымалі назву «жамойцкая мова» (lingua Samogitica) тапанімічна — па назве Жамойцкага староства. Заклік Даўкшы развіваць высокую культуру на балцкіх гаворках таксама не сустрэў падтрымкі ў шляхты. Далейшы друк у ВКЛ на балцкіх гаворках (дзейнасць жамойцкага біскупа Мельхіёра Гедройца, работы Канстанцінаса Шырвідаса і інш.) меў ужо абмежаваны наклад і дапаможны характар — для ўмацавання хрысціянскай веры сярод балтамоўных сялян (некаторыя з якіх яшчэ не адмовіліся поўнасцю ад язычніцкіх абрадаў), а таму меў рэлігійны змест, другаснае (пасля друку на «рускай», лацінскай і польскай мовах) значэнне, зыходзіў ад каталіцкага святарства (а не свецкай шляхты) і быў на «жамойцкай мове» (заходнеаўкштайцкім дыялекце). За ўзмацненне пазіцый каталіцызму і дзейнасць супраць перажыткаў язычніцтва жамойцкі біскуп (1576—1609) Мельхіёр Гедройц быў празваны «другім хрысціцелем Жамойці».

Узнятая ў XVI ст. спроба заснаваць сталую традыцыю пісьменнасці і друку на балцкіх гаворках, часта на розных яе варыянтах, аказалася няўдалай у ВКЛ і трывала падтрымлівалася ў XVI—XVIII стст. і пазней толькі ў лютэранскім Герцагстве Прусія (напрыклад, дзейнасць Балтрамеюса Вілентаса, , , , , і інш.), у тым ліку пры дапамозе правячай мясцовай нямецкай дынастыяй Гогенцолернаў. Прычым гэты друк у Прусіі, які ажыццяўляўся мясцовымі балтамі-лютэранамі, быў працягам моўнай традыцыі Мажвідаса: кнігі там друкаваліся на заходніх гаворках сучаснай жамойцкай мовы (дыялекту) з вялікім уплывам прускіх гаворак, а таму мова выданняў вылучалася аддаленасцю ад большасці балцкіх гаворак ВКЛ. Першы поўны пераклад Бібліі на жамойцкую мову (дыялект) быў надрукаваны ў 1735 г. у Кёнігсбергу (Каралеўства Прусія) і паўторна надрукаваны пасля выпраўкі ў 1755 г. там жа.

Езуіцкі калегіум у Крожах, уфундаваны Янам Каралем Хадкевічам. XVII ст.

Земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводства), якія захаваліся толькі з сярэдзіны XVI ст., у Жамойцкім старостве пісаліся да 1640 г. на «рускай мове» (г.зн. старабеларускай), а пасля — на польскай мове. Апошняя рэдакцыя агульнадзяржаўнага і «рускамоўнага» зводу законаў — трэці Статут ВКЛ (1588) — толькі ў 1614 г. была надрукавана на польскай мове. Польская мова пачынае шырока распаўсюджвацца сярод шляхты (у тым ліку жамойцкай) з 1610-х гг., чаму спрыяў хуткі рост сеткі езуіцкіх школ і калегіумаў (з лацінскай і польскай мовамі навучання), дзе адукацыя была на найвышэйшым узроўні ў ВКЛ і таму прывабнай для шляхты. Так, у 1614 г.жамойцкі староста Ян Караль Хадкевіч уфундаваў у Крожах езуіцкі калегіум (1614—1773), а езуіты пачалі з таго, што знішчылі ў Крожах святыя жамойцкія дубы і зверглі ідалаў, якім частка сялянства ў тыя часы яшчэ пакланялася і давала ім ахвяры жывёламі.

Польская мова з той пары стала дамінуючай у культурным жыцці шляхты і святарства Жамойці аж да падзелаў Рэчы Паспалітай і нават пазней. Як сведчылі справаздачы жамойцкіх біскупаў у Рым, шляхта не наведвала касцёлаў, дзе набажэнства вялося на балцкіх гаворках. У Жамойці балцкія гаворкі існавалі галоўным чынам толькі ў асяроддзі сялянства, дробнай і непісьменнай шляхты і парафіяльнага каталіцкага святарства, бо апошняе рэкрутавалася звычайна з ліку сялян, і выкарыстоўваліся асобнымі езуітамі ў якасці дапаможных пры пропаведзях. Яшчэ ў 1737 г. жамойцкі біскуп Юзаф Міхал Карп у сваёй акруговай грамаце рэзка нападаў на многія рэшткі язычніцтва ў Жамойці сярод сялян. Самым вядомым месцам каталіцкага паломніцтва аж да сённяшняга часу стала мястэчка Жамойцкая Кальварыя, дзе жамойцкі біскуп Юрый Тышкевіч у 1633 г. заснаваў кальварыю.

У XVII—XVIII стст., у Жамойці, як і паўсюль у ВКЛ, панаваў росквіт пышнага і каталіцкага мастацтва барока, але рэгіён быў перыферыяй дзяржавы ў адносінах культурных тэндэнцый і развіцця навукі. У Кейданах была адкрыта кальвінісцкая гімназія (1629—1863), дзе з 1647 г. пачалі выкладаць у тым ліку і «рускую мову», але ніколі не выкладалі літоўскую ці жамойцкую; а ў 1741 г. у Ворні была пераведзена біскупская духоўная (каталіцкая) семінарыя з Крож (дзе яна раней існавала з 1570 г.). У мястэчку у 1749—1835 гг. дзейнічалі адзіны ў Жамойці ўніяцкі базыльянскі кляштар, уніяцкая царква і з 1773 г. базыльянская школа (дзе выкладалася ў тым ліку і «руская мова»), якая ў XIX ст. налічвала звыш 300 вучняў. Адукацыйная камісія (1773) вылучыла Жамойць у 1783 г. у адну з чатырох адукацыйных акруг Літоўскай правінцыі: цэнтрам Жамойцкага аддзела (з трох падакруг) стаў горад Крожы, а школы ў Крэцінзе і Расейнах (Расіенах) сталі цэнтрамі падакруг.

Жамойць у часы Расійскай імперыі

Адміністрацыйная прыналежнасць

Падзел Ковенскай губерні (1842—1917) на паветы, 1888 г.

Малюнак «Коўна — цяперашняя сталіца Жамойці» (1850 г.)

Пасля трэцяга падзела Рэчы Паспалітай у 1795 г. тэрыторыя Жамойці была ўключана ў склад Літоўскай губерні (1795—1801) Расійскай імперыі, акрамя паўднёва-ўсходніх раёнаў, якія ўвайшлі ў склад Прусіі. І ў Расійскай імперыі перастала існаваць адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, якая б мела назву «Жамойць» у афіцыйнай яе назве, аднак назва «Жамойць» стала прысутнічаць у афіцыйным тытуле расійскага імператара — выразам «князь Самагіцкі» аж да 1917 г.

Расійскі імператар Аляксандр I (1801—1825) сваім указам ад 9 (21) верасня 1801 г. падзяліў Літоўскую губерню на дзве — Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гродзенскую губерні. Тэрыторыя Жамойці цалкам увайшла ў склад Літоўска-Віленскай губерні (1801—1840). У 1819 г. прыморскае мястэчка Паланга з акругай былі перададзены ў склад Курляндскай губерні, але ў 1827 г. зноў вернуты ў склад Літоўска-Віленскай губерні, а пасля ў 1829 г. зноў уключаны ў склад Курляндскай губерні.

18 ліпеня 1840 г. расійскі імператар Мікалай I загадаў Сенату перайменаваць Літоўска-Віленскую губерню ў Віленскую губерню (1840—1917).

Хоць Жамойць не прадстаўляла сабой асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку ў Расійскай імперыі, да пачатку 1840-х гг. у афіцыйным расійскім справаводстве Жамойць часам называлася як «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» (па-руску «самогитские поветы») — Шавельскі, Цельшаўскі, Расіенскі і Упіцкі паветы. Існавала таксама каталіцкая «Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія, перайменаваная 11 кастрычніка 1840 г. у Цельшаўскую (з цэнтрам у Ворнях), а ў 1848 г. старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расійскімі ўладамі да выкарыстання побач з новай. Тым жа ўказам 11 кастрычніка 1840 г. большая частка зямельнай маёмасці цельшаўскага біскупа перайшла ў валоданне дзяржаўнага скарбу Расійскай імперыі, што значна звузіла фінансавыя мажлівасці дыяцэзіі.

18 снежня 1842 г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны паветы з пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губерні, з якіх была створана Ковенская губерня (1842—1917), атрымаўшая неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»). Цэнтрам Ковенскай губерні стаў горад Коўна (цяперашні горад Каўнас). У Коўна (пабліжэй да губернскай адміністрацыі) па загаду расійскіх улад у 1864 г. была пераведзена і рэзідэнцыя жамойцкага (цельшаўскага) біскупа.

З 1795 г. мовай афіцыйнага справаводства стала руская мова, аднак да канца падаўлення Лістападаўскага паўстання (1830—1831) афіцыйна выкарыстоўвалася паралельна і польская мова ў многіх дзяржаўных установах, асабліва дваранскіх і судовых. Жамойць заўсёды ўваходзіла ў склад Літоўскага (Віленскага) генерал-губернатарства, а таму была часткай Паўночна-Заходняга края Расійскай імперыі — з усімі наступствамі гэтай прыналежнасці.

Жамойць у час вайны 1812 года, Лістападаўскага і Студзеньскага паўстанняў

Ковенская губерня (1842—1917)

У 1812 г. Жамойць была перыферыяй франка-рускай вайны, але мясцовыя каталіцкія маянткоўцы пастаўлялі харчаванне для армій Напалеона I. Каб прадухіліць незадаволенасць сялян, жамойцкі біскуп Юзаф Арнульф Гедройц (у сваім пасланні ад 5 жніўня 1812 г. парафіяльнаму святарству) спецыяльна загадваў сялянам безумоўна падпарадкоўвацца маянткоўцам.

Жамойць стала важным і актыўным раёнам Лістападаўскага паўстання (1830—1831) і Студзеньскага паўстання (1863—1864), якія былі ўзняты шляхтай Літвы і Беларусі, бо Жамойць мела стратэгічнае значэнне з-за свайго выхаду да Балтыйскага мора: адсутнасць у дастатковай колькасці ў паўстанцаў агнястрэльнай зброі рабіла адзіна магчымым яе падвоз з-за мяжы толькі на караблях — да порта Палангі (Курляндская губерня) побач з жамойцкай Крацінгай.

Акрамя таго, у паўстаннях на Жамойці (акрамя шляхты) прыняла ўдзел значная колькасць мясцовага сялянства, якое ўдавалася падымаць на барацьбу толькі пры дапамозе прапаганды мясцовых каталіцкіх ксяндзоў. У 1863 г. самую вялікую вядомасць атрымаў лідар жамойцкіх паўстанцаў-сялян ксёндз Антанас Мацкявічус (1828—1863).

Структура дваранскага землеўладання

Палац (1879) князёў Агінскіх у Плунгянах у стылі неарэнесанс

Палац (1897) графаў Тышкевічаў у Паланзе ў стылі неарэнесанс

У Расійскай імперыі землі Жамойці аж да Лютаўскай рэвалюцыі (1917) вылучаліся вялікай канцэнтрацыяй зямельных латыфундый, як мясцовых каталіцкіх уласнікаў, так і рускіх: каля 60 уласнікаў валодалі 1/3 зямлі. Пасля далучэння зямель ВКЛ да Расійскай імперыі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай у многіх нелаяльных мясцовых уласнікаў расійская ўлада канфіскавала маёнткі і пачала раздаваць рускім дваранам ці прадаваць мясцовым латыфундыстам. Так, на Жамойці расійскія дваране графы атрымалі вялізныя латыфундыі Юрбург і Таўрогі (51 тыс. дзесяцін), пазней прададзеныя дзяржаўнаму скарбу; латыфундыі ^[lt] і Жагоры (146 тыс. дзесяцін); латыфундыі Крацінга і Плунгяны (60 тыс. дзесяцін); і (64 тыс. дзесяцін); князі  — латыфундыі Юрбург і Таўрогі (51 тыс. дзесяцін), падараваныя расійскім імператарам Мікалаем I; графы Кайсаравы — Лабгіры (28 тыс. дзесяцін); набылі ў Зубавых латыфундыі Груздзе і Жагоры (146 тыс. дзесяцін); графы  — маёнтак Кейданы (у 1866 г.); і г.д. Гэта прывяло на Жамойці (а пазней — у створанай Ковенскай губерні) да найбольшай канцэнтрацыі латыфундый рускіх маянткоўцаў сярод усіх паўночна-заходніх губерняў Расійскай імперыі, што толькі ўзмацнілася пасля антырасійскіх паўстанняў мясцовай шляхты ў 1831 і 1863 гадах і чарговых канфіскацый. Значна скарацілася на Жамойці колькасць маёнткаў князёў Радзівілаў — яны страцілі ці прадалі такія значныя свае шматвяковыя валоданні як латыфундыі Біржы, Кейданы і інш.

Так, пасля Лістападаўскага паўстання (1830—1831) на Жамойці былі канфіскаваны маёнткі асобных прадстаўнікоў мясцовых каталіцкіх родаў — князёў Сапегаў (маёнтак Шкуды), графаў Плятэраў (маёнтак Дусяты), (маёнтак ), (маёнтак ^[lt]), Страшэвічаў (маёнтак ^[lt]), Трускоўскіх (маёнтак Трускаў) і г.д. Пасля Студзеньскага паўстання (1863—1864) былі канфіскаваны валоданні Гейштараў (маёнтак Ігнацагрод), графаў Чапскіх (маёнтак Кейданы і Калнабяржэ), Віткевічаў (маёнтак Пашаўша) і г.д.

Нягледзячы на гэта, на Жамойці пасля 1864 г. захоўвалася большая, чым у рускіх уласнікаў, колькасць латыфундый мясцовых каталіцкіх уласнікаў — графаў Тышкевічаў (маёнткі Біржы, Паланга, Крацінга, Чырвоны Двор, Шукяны, , , Бабціны і інш.), графаў Тызенгаўзаў (маёнткі Солы, Ракішкі і інш.), графаў Агінскіх (маёнткі Рэтава, Плунгяны і інш.), Карпаў (маёнткі Яганішкеле, , і інш.), князёў Радзівілаў (маёнтак ), графаў Плятэраў (маёнткі Бяльмонты, , Шатэйкі, Вількяны, і інш.), графаў Касакоўскіх (маёнткі Янава, Марцінішкі і інш.), графаў Валовічаў (маёнтак Савятышкі), князёў Друцкіх-Любецкіх (маёнткі Ужвенты, Капяны і інш.), графаў Пуслоўскіх (маёнткі Жыдыкі, Таўрагіны, Элеанорава і інш.), баронаў фон дэр (маёнткі Шадаў, Радзівіланы, Жыляны, Даўкшагола, Юхнайце і інш.), якія звычайна стала пражывалі ў сваіх жамойцкіх сядзібах. Да сярэднезаможнага мясцовага каталіцкага дваранства адносіліся Комары, графы Забелы, , Лапацінскія, Білевічы, , , , графы Чапскія, , , , , , , , Заны, Пяткевічы, , , , і інш. У 1890-ыя гг. у Ковенскай губерні дваране (5224 маёнткі) валодалі 40,6 % усёй зямлі, а сярод сялян пераважалі дробныя ўласнікі, якія мелі да 10 дзесяцін.

Эканамічнае развіццё

Касцёл Святога архангела Міхаіла (1873) у неараманскім стылі ў маёнтку Рэтава князёў Агінскіх

Сяляне па большасці жылі бедна, акрамя невялікай колькасці тых, якія хадзілі на заробкі ў найбліжэйшыя партовыя гарады ці Усходнюю Прусію. У 1861 г. у Расійскай імперыі было адменена прыгоннае права, чым быў адкрыты шлях для інтэнсіўнага развіцця капіталістычных адносін, хоць і да таго часу ў Ковенскай губерні мелася значная праслойка асабіста вольных сялян (у 1860 г. — 54 %), а каля 25 % прыгонных сядзелі на чыншы. Яўрэі таксама ўвесь час былі катэгорыяй асабіста вольнага насельніцтва і займалі дамінуючыя пазіцыі ў сферы гандлю і рамяства. Тым не менш, галоўнымі рухавікамі эканомікі губерні былі сярэднія і заможныя каталіцкія дваране, а базай эканомікі заставалася сельская гаспадарка іх маёнткаў. Самыя перадавыя тэхналогіі прыносіліся ў край мясцовымі дваранамі. Так, яшчэ ў 1855 г. заможны маянтковец Віленскай і Ковенскай губерняў граф Райнальд Тызенгаўз купіў першыя ў Ковенскай і Віленскай губерні параходы: вялікі хадзіў па рацэ Нёман, а меншы — па рацэ Вілія. А з 1870-ых гг. князь (1848—1909) ствараў са свайго маёнтка Рэтава ўзорны прагрэсіўны эканамічны і культурны цэнтр: мелася гута; фабрыка па вырабу сельскагаспадарчых машын; сімфанічны аркестр; музычная школа; ветраная электрастанцыя (1892); лакальная тэлефонная лінія (1892), якая злучыла маёнткі Рэтава, Плунгяны () і Крацінга (графаў Тышкевічаў); і інш.

У 1900 г. мясцовыя заможныя каталіцкія маянткоўцы (Тышкевічы, Агінскія, , Коньчы, Завішы, Комары, і інш.) па прыкладу мінскіх дваран з Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі стварылі сваё для супольнай арганізацыі намаганняў па эканамічнаму развіццю губерні. У таварыства запрашаліся і рускія землеўласнікі: напрыклад, Пётр Сталыпін быў яго першым старшынёй (1901—1902), бо валодаў у губерні канфіскаваным у графаў Чапскіх маёнткам Калнабяржэ. Прамысловасць была развіта адносна слаба. Малазямелле прымушала сялян у пачатку XX ст. эмігрыраваць у Велікабрытанію, ЗША, Лацінскую Амерыку.

Рэлігійна-культурнае жыццё Жамойці ў Расійскай імперыі

Сіманас Даўкантас (1793—1864)

Жамойцкі біскуп Матэюс Валанчус (1801—1875)

Ксёндз і паэт (1760—1833), выхаванец . Партрэт-уяўленне аўтарства Эдварда Ромера, 1877 г.

У сярэдзіне XIX ст. Жамойць стала месцам т.зв. «» (хуткага развіцця свецкай літаратуры на жамойцкай гаворцы (мове) і літоўскай мове), а пазней — месцам фармавання літоўскага нацыянальна-дэмакратычнага руху, што было забяспечана падтрымкай каталіцкага святарства (у першую чаргу — каталіцкіх біскупаў Матэюса Валанчуса і Антанаса Баранаўскаса) і сістэмай каталіцкіх школ і семінарый.

У 1803 г. у Вільні быў створаны Віленскі ўніверсітэт, дзе сярод многіх выкладчыкаў і студэнтаў вялікую папулярнасць атрымаў рамантызм, які заклікаў праяўляць цікавасць да простанароднай культуры і мовы. У 1808 г. у Варшаве ксяндзом Францішкам Ксаверыем Богушам была надрукавана кніга «Аб пачатку народа і мовы літоўскай», якая сцвярджала, што «літоўская мова» — гэта балцкая мова, вельмі старажытная і ўнікальная; што «літоўцы» — гэта балцкі народ; і заклікала шляхту Літвы зрабіць літоўскую (балцкую) мову мовай высокай культуры. Аднак на Віленшчыне ідэі Богуша не атрымалі папулярнасці, а знайшлі сваю падтрымку ў студэнта Віленскага ўніверсітэта і ўраджэнца Жамойці, селяніна Сіманаса Даўкантаса, які пазней аказаў уплыў на дробных шляхціцаў з Жамойці і .

Даўкантас, Станявічус і Пошка сталі балтамоўнымі паэтамі і гісторыкамі-аматарамі, якія першапачаткова прызнаваліся ў любві да роднай Жамойці (а пасля шырэй — Літвы), лічылі жамойтаў і літоўцаў адным народам і мэтанакіравана пачалі ствараць творы высокай культуры на жамойцкай мове (гаворцы) і адначасова на польскай мове, хоць многія значныя кнігі Даўкантаса і Пошкі былі надрукаваны толькі ў канцы XIX — пачатку XX ст. Аднак дзейнасць Даўкантаса, Станявічуса, Пошкі і іншых жамойцкіх ураджэнцаў у 1820—1840-ыя гг. не аказала вялікага ўплыву на мясцовае сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства Жамойці і Віленшчыны. Для мясцовых польскамоўных каталіцкіх сярэдніх і заможных дваран літоўска-беларускіх губерняў у першай палове XIX ст. было больш характэрна называць сябе і славянамоўнае сялянства (у першую чаргу беларускамоўнае сялянства) «літоўцамі» (ці па-польску «літвінамі»), а ўсё балтамоўнае насельніцтва Ковенскай і Віленскай губерні — «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»). Тых жа нешматлікіх збяднелых каталіцкіх дваран і балтамоўную інтэлігенцыю Жамойці, якія ў канцы XIX — пачатку XX ст. пачалі цікавіцца балцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» (ці па-польску «літвіны») — гэта балты, мясцовае сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства літоўска-беларускіх губерняў пачало называць «».

Праваслаўная царква Успення Божай Маці (1894) у горадзе Мажэйкеі. Фота 2009 г.

Поспех руху па папулярызацыі жамойцкай мовы (гаворкі) наступіў пасля 1848 г., калі Даўкантас прапанаваў новапрызначанаму жамойцкаму біскупу (1849—1875) Матэюсу Валанчусу (Валанчэўскаму), першаму біскупу сялянскага паходжання, напісаць на жамойцкай гаворцы гісторыю Жамойцкага біскупства, а Валанчус пачаў патрабаваць ад ксяндзоў казаць пропаведзі ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай гаворцы і адкрываць школы пры касцёлах з навучаннем на жамойцкай гаворцы. Гэты крок яшчэ больш узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялян, празваўшых Валанчуса «жамойцкім князем», хоць каталіцкія біскупы ў Жамойці атрымлівалі аўтарытэт сярод сялян апрыёры. Умела лавіруючы паміж афіцыйнай расійскай адміністрацыяй і польскамоўным каталіцкім дваранствам, Валанчус здолеў пашырыць сферу выкарыстання жамойцкай гаворкі літоўскай мовы, прадухіліць русіфікацыю каталіцкага касцёла ў Ковенскай губерні, што пачала шырыцца ў іншых літоўска-беларускіх губернях, а таксама арганізаваць друк літоўскамоўнай літаратуры ў суседняй лютаранскай Усходняй Прусіі, дзе літоўская літаратура заўжды падтрымлівалася, і т.зв. рух «кніганош» (1864—1904). Аднак папулярызацыя жамойцкай гаворкі літоўскай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія з якіх таксама паходзілі з сялян, і таму была больш ліквідацыяй непісьменнасці, чым увядзеннем «літоўскай мовы» у дваранскія колы. Гэта значна адрознівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася дваранамі Беларусі: напрыклад, у 1852 г. у Мінску прэм’ера п’есы «Ідылія» («Sielanka») двараніна Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча (закліка да паразумення паміж дваранамі і сялянамі і адзінства) была арганізавана мінскімі каталіцкімі дваранамі, якія і былі галоўнымі гледачамі. У 1840—1850-я гг. Дунін-Марцінкевіч з трупай свайго тэатра ласкава запрашаўся ў многія дваранскія сядзібы Беларусі, нават нелегальна, бо з 1852 г. дзейнасць яго тэатра была забаронена. А рэха тых гучных падзей успамінаў яшчэ Эдвард Вайніловіч.

Пасля Валанчуса дзейнасць па папулярызацыі балтамоўнага пісьменства і літаратуры ўзначаліў ксёндз Антанас Баранаўскас, які паходзіў з сялян, быў гадаванцам (Ковенская губерня) і прафесарам Ковенскай семінарыі, а пазней стаў (1897—1902) — у Сувалкаўскай губерні (Варшаўскае генерал-губернатарства), куды і перамясціўся галоўны цэнтр падтрымкі «літоўскай мовы». Менавіта ў (у Сувалкаўскай губерні) атрымаў першую адукацыю Ёнас Басанавічус, які ўжо ў пачатку XX ст. пачаў лічыцца «патрыярхам літоўскага народа» — лідарам літоўскага нацыянальна-дэмакратычнага руху — і стаў адным з падпісантаў . А літоўскамоўнае выданне руху штомесячнік «Аўшра» («Світанак»), рэдактарам якога быў Басанавічус, пачало выдавацца з 1883 г. ва Усходняй Прусіі. Менавіта на аснове балцкіх гаворак вакол Марыямпале (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекту літоўскай мовы, складзеная пад уплывам гаворак яцвягаў) пачала тады стварацца сучасная літоўская літаратурная мова, ігнаруючы набыткі балтамоўнага друку ў часы Рэфармацыі і «Жамойцкага адраджэння». Плёнам «» для фарміравання ўстойлівай літаратурнай мовы аказалася толькі хваля зацікаўленасці да балцкіх гаворак.

Захоўваліся яўрэйскія рэлігійныя суполкі. У 1824 г. у Кейданах па ўказу імператара было зачынена ўніяцкае духоўнае вучылішча. Расійскія ўлады будавалі і праваслаўныя цэрквы, у першую чаргу для рускіх чыноўнікаў і вайскоўцаў.

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў і шлях да літоўскай дзяржаўнасці

Артыкул «Мы і літоўцы» ананімнага аўтара пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газеце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.)

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расійскай імперыі дазволіла легалізаваць дзейнасць палітычных партый, але многія партыі былі заснаваны рознымі народамі імперыі яшчэ да той пары. Вынікі рэвалюцыі дазволілі легалізаваць культурную дзейнасць на любых мовах, што было спрыяльным для ўздыму і росквіту балтамоўнай культуры.

Артыкул «Шчырыя словы» у варшаўскай газеце «Prawda» (№ 41, 1907 г.) аб тым, як на «Жамойці» («Жмудзі») пры першых выбарах у мясцовае сялянства адмовіла «польскім дваранам» у праве прамаўляць за ўсё насельніцтва Жамойці і адносілася да дваран варожа, як да суседзяў і чужынцаў

Хоць у Ковенскай губерні дзейнічалі аддзяленні многіх партый і рухаў Паўночна-Заходняга края і польскіх губерняў Расійскай імперыі, аднак самымі ўплывовымі і масавымі былі партыі літоўскага (балтамоўнага) нацыянальна-дэмакратычнага руху, які складаўся з прадстаўнікоў сялян, каталіцкага святарства і з невялікай колькасці малазаможных дваран-«літваманаў» — ураджэнцаў Ковенскай і Аўгустоўскай губерняў. Такі сацыяльны склад у многім вызначыў фармаванне трох асноўных плыней руху: сацыялістычныя партыі, хрысціянскія дэмакраты (кансерватары — на чале з Аляксандрасам Стульгінскісам) і нацыяналісты («таўцінінкі» — на чале з Антанасам Смятонам). Самымі моцнымі і стабільнымі былі хрысціянскія дэмакраты (каталіцкі клір і клерыкальная інтэлігенцыя) і нацыяналісты (сяляне і свецкая інтэлігенцыя). На выбарах у гэтыя партыі аб’ядноўваліся з яўрэямі супраць мясцовых каталіцкіх маянткоўцаў і польскамоўных палітыкаў, бо не бачылі ў апошніх саюзнікаў і сяброў. Таму многія каталіцкія польскамоўныя маянткоўцы Ковенскай губерні да 1911 г. у пэўнай ступені падтрымлівалі краёўцаў-кансерватараў, а пасля сталі прыхільнікамі ідэй , якая выступала супраць ідэі ліквідацыі буйной зямельнай уласнасці і за інкарпарацыю часткі зямель Літвы і Беларусі ў склад Польшчы з далейшай паланізацыяй насельніцтва.

Сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства паўночна-заходніх губерняў Расійскай імперыі вызначала сябе і як «літоўцы» (ці па-польску «літвіны»), і як «палякі». Тэрмін «палякі» быў для іх палітонімам і звязваўся з ідэяй адраджэння «Польшчы» — былой федэрацыйнай Рэчы Паспалітай. Укладванне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасць славянамоўнага сялянскага насельніцтва края, значэння было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнага) мясцовага дваранства, бо было б прызнаннем этнічнай асіміляцыі (абрусення) і адрачэння ад уласнай гісторыі і традыцый. А замацаванне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расійскай навуцы, ідэалогіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («літвіны») толькі за балтамоўным насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесці сябе да балтаў, для знешніх адносін з афіцыйнай уладай і рускім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з палякамі з уласна польскіх губерняў Расійскай імперыі — губерняў былога Царства Польскага) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («літвіны»), працягваючы называць балтамоўнае насельніцтва края «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»). Непрыняцце новага значэння тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва) прывяло да ўзнікнення ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага распаўсюджання ў асяроддзі мясцовага (каталіцкага і польскамоўнага) дваранства паўночна-заходніх губерняў (асабліва ў этнакантактнай зоне — у Віленскай губерні, прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губерняй) тэрміна «младалітоўцы» для абазначэння балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэння — тэрмінаў «старалітоўцы» (starolitwini), «гістарычныя літоўцы» (litwini historyczni), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасці з тым значэннем паняцця «літоўцы» (litwini), якое выкарыстоўваў Адам Міцкевіч у сваім творы «Пан Тадэвуш»). Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі».

У канцы Першай сусветнай вайны пры падтрымцы немцаў 16 лютага 1918 г. Літоўская Тарыба (у складзе якой першапачаткова было аж 6 ксяндзоў) на чале з Антанасам Смятонам аб’явіла ў Вільні аб дзяржаўным суверэнітэце «Літоўскай рэспублікі», што было вынікам злучнасці хрысціянскіх дэмакратаў і нацыяналістаў. Летам 1918 г. нямецкі ўрад у Берліне (з адабрэннем ад князя ) разглядаў планы стварэння на акупаванай тэрыторыі лімітрофнай манархічнай дзяржавы Каралеўства Літва на чале з саксонскім каралевічам Фрыдрыхам Крысціянам і наступнай германізацыі (анямечання) балтамоўнага насельніцтва Літвы, якое разглядалася Берлінам як «цёмная маса», што было з задаволеннем пачута многімі польскамоўнымі жыхарамі Вільні. У канечным выніку Літоўская Тарыба не здолела ўключыць у склад Літоўскай рэспублікі Вільню і Віленскі край з-за супраціўлення мясцовых польскамоўных каталіцкіх маянткоўцаў, стварыўшых Сярэднюю Літву (1920—1922): напярэдадні паўстання генерал Люцыян Жалігоўскі, ураджэнец Ашмян, выдаў па-польску адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «выгнаць жмудзінаў».

Асновай дзяржаўнай тэрыторыі створанай Літоўскай рэспублікі (1918—1940) сталі большая частка Ковенскай і Сувалкаўскай губерняў.

Жамойць як этнаграфічны рэгіён сучаснай Літвы

Нівеліроўка эканамічных і культурных асаблівасцей у міжваенны перыяд

Сцяг Жамойці — этнаграфічнага рэгіёна сучаснай Літвы, зацверджаны 21 ліпеня 1994 г.

Герб Жамойці — этнаграфічнага рэгіёна сучаснай Літвы, зацверджаны 21 ліпеня 1994 г.

З 1918 г. землі Жамойці ўваходзілі ў склад міжваеннай Літоўскай рэспублікі (1918—1940), а сталіца былой Ковенскай губерні (расійскай «Жамойці») — горад Каўнас — па факце станавілася сталіцай дзяржавы. Стварэнне дзяржавы пацягнула за сабой эміграцыю і іміграцыю, а таксама ўніфікацыю жыцця праз увядзенне дзяржаўных стандартаў: новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Літоўскай рэспублікі — 21 павет (249 валасцей) — не ўлічваў ранейшыя і гістарычныя межы; ніякай рэгіянальнай своеасаблівасці кіравання ці нацыянальна-тэрытарыяльных аўтаномій (у першую чаргу для яўрэяў і палякаў) не было створана; дзяржаўнай станавілася літаратурная літоўская мова, створаная не на аснове жамойцкіх гаворак, што паступова выцясняла апошнія з ужытку ў многіх сацыяльных слаёў; была створана сетка агульнадзяржаўных школ з адзінымі адукацыйнымі стандартамі; развіццё тэлефоннай сувязі і сеткі дарог прыводзілі да павелічэння інтэнсіўнасці кантактаў жыхароў розных куткоў дзяржавы і культурнага абмену; адбывалася ўрбанізацыя і секулярызацыя грамадскага жыцця. Толькі яўрэям было прадастаўлена права рабіць прамовы ў парламенце не на дзяржаўнай мове, а на ідышы, хоць на вуліцы яўрэі часта размаўлялі і на рускай мове. У 1923 г. у Каўнаскім павеце літоўцы складалі 56,7 %; у Каўнасе літоўцы складалі толькі 29,9 %, палякі — 31,5 %, а яўрэі — 31,8 %. Напачатку яўрэі складалі 30-40 % гарадскіх жыхароў новай дзяржавы.

Мемарыяльная драўляная скульптура ў вёсцы Жыбінінкай каля Крацінгі з надпісам «Калісь тут жылі продкі сям’і Пляйкяй», фота 2006 г.

Значную частку буйных зямельных уласнікаў складалі польскамоўныя дваране-«старалітоўцы», якія валодалі 26 % зямлі ў новай дзяржаве і палітычна былі арыентаваны на Польшчу (1918—1939). Да 1926 г. вядучай партыяй у парламенце былі хрысціянскія дэмакраты, якія 15 лютага 1922 г. прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў праціўнікаў незалежнасці Літвы і дваранскія маёнткі, пажалаваныя расійскімі ўладамі ў часы Расійскай імперыі з абшару скарбовых зямель; усталёўваўся максімум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 г. — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай парцэляцыі) латыфундыі, характэрныя раней для жамойцкіх зямель.

Напрыклад, графы Тышкевічы захавалі пасля рэформы толькі невялікія абшары зямлі вакол сваіх палацаў у маёнтках Паланга, Біржы (Біржай), Крацінга, і інш., а лёсы графаў Тышкевічаў — даволі тыповы прыклад далейшага лёсу многіх дваран-«старалітоўцаў». Так, граф (1875—1948), уласнік Чырвонага Двара, пакінуў з сям’ёй Літву, з’ехаў у Польшчу, дзе меў маёнткі ў заходнебеларускіх ваяводствах, і вандраваў па Еўропе. Яго палац у Чырвоным Двары перайшоў ва ўласнасць дзяржавы, дзе была створана школа для дзяцей. Граф (1882—1930), уласнік Біржаў, жадаючы захаваць ва ўласнасці сваю , падтрымліваў сувязі з Літоўскай Тарыбай і стварэнне незалежнай Літвы ў 1918 г., але ў душы жадаў адзінства зямель былога Вялікага Княства Літоўскага і выпрацаваў нават свой уласны праект сумеснага жыцця палякаў, літоўцаў, беларусаў і яўрэяў у адной дзяржаве, а пасля аграрнай рэформы ўжо вырашыў пакінуць Літву, прадаў свой абрэзаны ўладамі маёнтак і выехаў у Парыж з прадметамі мастацтва, якія там і прадаў. Граф (1869—1933), уласнік Палангі, атрымаў літоўскае грамадзянства, працягваў трымаць прыбытковы марскі курорт, але сыноў пасылаў вучыцца ў Парыж і Варшаву. Граф Аляксандр Тышкевіч (1864—1944), уласнік Крацінгі і былы краёвец-кансерватар, застаўся ў Літве і вызначаўся лаяльнасцю да літоўскай улады, а яго сын (1896—1941) служыў у літоўскім войску, мясцовай адміністрацыі, займаўся гаспадаркай і па сутнасці літуанізаваўся. Другі ж сын Аляксандра граф (1888—1965) стаў грамадзянінам Польшчы і бурмістрам Варшавы.

Лішкі зямлі, атрыманыя дзяржавай у ходзе рэформы, за плату размяркоўваліся паміж беззямельнымі і малазямельных сялянамі: знікалі старыя бедныя вёскі, а людзі з іх пераязджалі на хутары. Літва засталася краінай з аграрнай эканомікай, арыентаванай на знешні рынак: у 1919—1929 гг. у Літве пераважна развіваліся малочная жывёлагадоўля, вытворчасць збожжа, ільнаводства, птушкагадоўля.

Пасля перамогі ў маі 1926 г. на выбарах сацыялістаў і сацыял-дэмакратаў, хрысціянскія дэмакраты і нацыяналісты злучыліся разам і ў снежні 1926 г. зрабілі дзяржаўны пераварот, які ўстанавіў у Літве да 1940 г. аўтарытарны рэжым нацыяналістаў на чале з прэзідэнтам Антанасам Смятонам. Урад працягваў мяккую, але паступальную літуанізацыю (балтызацыю) насельніцтва краіны (немцаў, рускіх, палякаў і інш.), акрамя яўрэяў, якім дазволілі этнічную сегрэгацыю; абмяжоўваў магчымасці для культурнага развіцця на польскай мове і ставіў перашкоды палякам для заняцця дзяржаўных пасад.

Уключэнне Літвы 3 жніўня 1940 г. у склад СССР пацягнула за сабой далейшую нівеліроўку рэгіянальных асаблівасцей і ўвядзенне рускай мовы ў адукацыйны працэс і дзяржаўны ўжытак. Маянткоўцы былі вымушаны эмігрыраваць, бо ў адваротным выпадку былі б рэпрэсаваны савецкай уладай. Савецкая калектывізацыя прывяла да маштабных перасяленняў насельніцтва з хутароў у гарады і пасёлкі гарадскога тыпу, дзе часта сціраліся вясковыя традыцыі.

Статус і турыстычны патэнцыял сучаснай Жамойці

Рэканструкцыя драўлянай абсерваторыі язычніцкіх часоў, створаная ў 1998 г. у вёсцы Швянтоі (каля горада Паланга)

Пляж каля горада Паланга. Фота 12 чэрвеня 2009 г.

Пасля атрымання 11 сакавіка 1990 г. Літвой незалежнасці ад СССР, Жамойць працягвае разглядацца выключна як этнаграфічны (этнакультурны) рэгіён на паўночным захадзе краіны, жыхары якога размаўляюць на адным з двух дыялектаў літоўскай мовы — на жамойцкім. 21 ліпеня 1994 г. Геральдычная камісія зацвердзіла сцяг і герб гістарычнай вобласці Жамойць, аўтарам эталона якіх стаў Альгіс Клішавічус. Межы этнаграфічнага рэгіёна не супадаюць з межамі Жамойцкага староства, Жамойцкага біскупства, Ковенскай губерні ці сучаснымі адміністрацыйнымі межамі Літоўскай рэспублікі, а былі вызначаны на падставе распаўсюджання жамойцкага дыялекту (мовы), які мае аж тры паддыялекты ў сельскай мясцовасці. Самым вялікім горадам этнаграфічнага рэгіёна з’яўляецца Шаўляй, а гістарычнай сталіцай — горад Цяльшэй. Асобныя нешматлікія грамадскія групы выступаюць за правядзенне адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы і стварэнне з паветаў этнакультурнага рэгіёна асобнага Жамойцкага рэгіёна (згодна з нормамі Еўрасаюза аб праве на культурную самабытнасць), аднак іх намаганні не маюць поспеху і пакуль Літва з’яўляецца ўнітарнай дзяржавай.

Культурныя асаблівасці рэгіёна, якія яшчэ не паспелі сцерціся, пачалі выкарыстоўвацця ў якасці турыстычнага патэнцыялу. Традыцыйна цікавымі з’яўляюцца будаўнічыя традыцыі (маленькія капліцы, якія ўсталёўваюцца як на зямлі, так і на слупах і нават на дрэвах) і малыя архітэктурныя формы (разьбяныя фігуры святых, якія стаяць пры дарогах; прыгожа аздобленыя крыжы; драўляныя слупы з майстэрскай разьбой), што характэрна для ўсёй сучаснай Літвы. (у 12 км ад Шаўляя) з’яўляецца мастацкай і хрысціянскай славутасцю Жамойці. Горад Векшняй са старых часоў з’яўляецца вядомым цэнтрам ганчарства. Захавалася багатая архітэктурная спадчына розных архітэктурных стыляў і перыядаў.

Карыстаецца папулярнасцю (у 33 км ад горада Плунгэ). Паланга знакаміта як буйны бальнеялагічны курорт, дзе пясчаныя пляжы і дзюны Балтыйскага ўзбярэжжа напоены хваёвым водарам і марскім паветрам. У Паланзе таксама маецца , а ў Цяльшэі — цікавы рэгіянальны этнаграфічны музей жамойцкага быту.

Мястэчка Жамайчу Калварыя (празваная «Новы Ерусалім») з’яўляецца цэнтрам каталіцкага паломніцтва і месцам правядзення штогадовага папулярнага царкоўнага фестывалю (Didieji Žemaičių Kalvarijos atlaidai) — звычайна ў чэрвені ці ліпені. Адзначаюцца і традыцыйныя народныя святы. Існуюць аматарскія суполкі , якія займаюцца арганізацыяй фальклорных фестываляў і старажытных абрадаў (дзень летняга сонцастаяння («Швента Росі»), свята памінання продкаў, зімовая Каляда і г.д.).

• Тэльмалагічны (балотавы) прыродны запаведнік Аўкстасіс каля горада Рэтавас
• Возера Платэляй на тэрыторыі
• Вёска Бабрунгенай на тэрыторыі
• Краявід вёскі Ужпелкяй каля горада Плунгэ
• Вясковы крыж пры дарозе каля горада Скуодас
• Драўляная скульптура — помнік пісьменніцы — у вёсцы Букантэ каля горада Плунгэ
• Драўляныя скульптуры абапал увахода ў краму, горад Шаўляй
• Жамойцкая сялянская клець, XIX ст.
• «Бурштынавае сонца» (3,5 кг) — у
• «Замак Гелгуда» XVI—XVIII стст. (пасля паўторнага знішчэння аднаўляецца з 1935 г.) — вёска Панямунь у 15 км на ўсход ад горада Юрбакас
• Касцёл Візітацыі Найсвяцейшай Панны Марыі ў мястэчку Жамайчу Калварыя
• Будынак былой — зараз
• Палац графаў Чапскіх у
• Віла ў горадзе Шаўляй
• Каталіцкі касцёл Святога Якуба ў , пабудаваны ў 1905 г. графам Адамам Плятэрам і графам Аляксандрам Плятэрам

Вядомыя асобы

• Антоні Адам Скарульскі
• Чэслаў Мілаш

У філатэліі

Зноскі

1. Дзярновіч, А. Жамойць і Літва.
2. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 126.
3. Dini, Pietro Umberto «Illuc erant leones»
4. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 415.
5. Цікава, што слова «Zemgale» / «Земгалія» / «Земгала» (па-літоўску «Žiemgala» / «Žemgala») у перакладзе з латышскай мовы («zeme gali») азначае «канец зямлі», «акраіна зямлі».
6. Насевіч В. Л. Літва; Насевіч, В. Пытанняў больш, чым адказаў.
7. Краўцэвіч К. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага… С.137
8. Генрых Латвійскі не ўжывае тытулатуру «кароль» у адносінах да паганскіх уладароў (у тым ліку да Даўгерутэ), а толькі азначэнне «старшыня». Лівонская рыфмаваная хроніка называе ананімнага бацьку Міндоўга як «könig gros» («вялікі кароль»). Гл.: Насевіч В. Л. Пытанняў больш, чым адказаў.
9. Насевіч, В. Пытанняў больш, чым адказаў.
10. На думку некаторых даследчыкаў, адсутнасць у Хроніцы Лівоніі імён з пяці «старэйшых князёў» (і ўвогуле нікога з літоўскага боку Дагавора 1219 года) можа тлумачыцца маладым узростам тых князёў у часы жыцця Даўгерутэ.
11. Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага… С. 137.
12. Насевiч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага… С. 30; Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года… С. 44.
13. Насевiч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага… С. 30—31; Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года… С. 44—45.
14. «Curonensem vero dioecesin sic limitamus, ut quidquid est inter Memelam et praedictum fluvium Vende, usque ad Litoviam, at sicut Aboa clauditur versus fluvium Vende, usque ad terminos Semigalliae, in Curonensi dioecesi computetur» — Паводле LUB 1. Bd. 1. № 153. S. 197; Donner G. A. Kardinal Wilhelm. S. 202—203.
15. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года… С. 44.
16. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 76—77.
17. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 77.
18. Назва Lectauie з’яўляецца скажоным напісаннем лацінскай назвы Lettauie (г.зн. Літва).
19. «Описание земель». Анонимный географический трактат второй половины XIII в.
20. Насевiч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага… С. 66.
21. Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 175.
22. Насевіч, В. Л. Жамойць
23. Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 176—177.
24. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 83.
25. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 94—95.
26. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 389—152.
27. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 13—14.
28. История Литовской ССР… С. 79.
29. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 15.
30. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 16.
31. Дзярновіч, А. Жамойць і Літва
32. Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.
33. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 988—989, 994.
34. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 83, 86; Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994—2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё. — С. 53, 60, 64, 95; Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 179.
35. Напрыклад, у прывілеі караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта III ад 28 студзеня 1588 г. аб зацвярджэнні і ўвядзенні ў дзеянне новага Статута ВКЛ адзначалася, што манарх удзячны шляхце Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага (двум слаўным «народам» — польскаму і літоўскаму) за пашырэнне меж дзяржаў і трыманне абароны, а таму і выдае новы Статут для ўсіх саслоўяў Вялікага Княства Літоўскага аб пашырэнні свабод і вольнасцей. Прывілей загадваў надрукаваць Статут для «літоўскага народа» на «рускай» і польскай мове: «Жикгимонтъ Третий, божъю м[и]л[о]стью король полский, великий князь литовъский, руский, пруский, жомоитъский, мазовецъкий, ифляньтъский, тою жъ божъю м[и]л[о]стью назначоный король шведъский, кготъский, ванъдальский и великое княже финълянъдъское и иныхъ. <…> Мы, г[о]с[по]д[а]ръ, знаючы быти повинъность нашу, ижъ есмо тымъ паньствомъ, на которыхъ насъ панъ богъ з ласки и воли своее светое за добровольнымъ обудвухъ народовъ Короны польское и Великого князьства Литовъского обраньемъ посадити рачилъ, повиньни права, вольности и свободы ихъ не толко цело и непорушно деръжати, але што бы наболей примножати, справедливость и оборону чынити, помнечы тежъ и на то, яко тые обадва славные народы, польскый и литовскый <…> насъ, г[о]с[по]д[а]ра, за пана собе зверхнего на Корону польскую и на Великое князьство Литивъское взяти волели, чого мы, вдячни от нихъ будучы и хотечы имъ завжды правъ, волностей и свободъ въшелякихъ прыкладомъ продъковъ нашихъ прибавляти и примножати, <…> тот статутъ права Великого князьства Литовъского новопоправленый симъ прывильемъ нашимъ стверъжаемъ и всимъ станомъ Великого князьства Литовъского ку уживанью на вси потомные часы выдаемъ. <…> А ижъбы тымъ рыхълей всимъ ку ведомости и уживанью прыйти могъ, прото тотъ статутъ новопоправленый и прывильями земъскими писмомъ польскимъ и рускимъ друковати и в поветы розослати велели есмо. <…> Писанъ у Кракове лета бож[ъ]его нароженья 1588 м[е]с[я]ца генвара, 28 дня. Сиисмунъдусъ рексъ. Левъ Сапега, подъканъцлерый Великого князьства Литовъского. Кгабриель Война, писаръ». Гл.: http://starbel.narod.ru/statut1588_pryv2.htm Архівавана 28 чэрвеня 2018.. Той жа Трэці Статут ВКЛ (1588) таксама ўказваў, што земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводства) павінны пісацца на «рускай мове»: «А писаръ земъский маеть по-руску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы». Гл.: http://starbel.narod.ru/statut1588_4.htm Архівавана 19 лістапада 2007..
36. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 369.
37. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 382; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 989.
38. История Литовской ССР… С. 79; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 989.
39. Закшэўскі, А. Б. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А. Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.
40. История Литовской ССР… С. 142.
41. Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 628.
42. История Литовской ССР… С. 157—159.
43. История Литовской ССР… С. 157.
44. Закшэўскі, А. Б. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А. Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23; Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 20—21.
45. История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др… С. 174—175.
46. Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego… С. 43, 47, 51.
47. История Литовской ССР… С. 150; Кіркене, Г. Новы погляд на род Хадкевічаў… С. 68—69; Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
48. Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego… С. 39, 44, 46.
49. Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
50. История Литовской ССР… С. 156.
51. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 389—390.
52. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 589; История Литовской ССР… С. 88, 152.
53. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 996; История Литовской ССР… С. 152.
54. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 996; История Литовской ССР… С. 152—153.
55. История Литовской ССР… С. 112—113.
56. История Литовской ССР… С. 150.
57. История Литовской ССР… С. 151.
58. Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno, 1913. — С. 8—12; Зинкявичюс, З. К вопросу о происхождении жемайтского диалекта… С. 117.
59. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994.
60. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994—995.
61. Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno, 1913. — С. 8—12.
62. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 67, 81.
63. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 134; Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 597—599; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье… С. 93, 101.
64. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 64, 67, 81; Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 128—129.
65. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 68.
66. Пачаткова ў XVI ст. мястэчка называлася Ёханесберг і мела па большасці нямецкае насельніцтва нават у XVIII ст. Гл.: Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego… С. 53, 56, 57.
67. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 68; Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 507; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье… С. 93.
68. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 524.
69. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 513.
70. Зинкявичюс, З. К вопросу о происхождении жемайтского диалекта… С. 115; Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 129; Дзярновіч, А. Жамойць і Літва; Насевіч, В. Л. Літва.. С. 205.
71. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81.
72. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81; История Литовской ССР… С. 146.
73. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81; Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 595—606; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье… С. 93, 102; История Литовской ССР… С. 145.
74. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 134; Дзярновіч, А. Жамойць і Літва.
75. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 134.
76. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81—83.
77. У літаратуры сустракаюцца і іншыя даты заснавання калегіума ў Крожах — 1616 г. і 1618 г.
78. Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье… С. 33.
79. История Литовской ССР… С. 145.
80. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 69.
81. Выдаваныя ў XVII—XVIII стст. маластаронкавыя польска-літоўскія (польска-літоўска-лацінскія) слоўнікі і лемантары служылі для балтамоўных жыхароў падмуркам для засваення польскай ці лацінскай мовы.
82. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 570.
83. Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego… С. 39.
84. «Руская мова» вывучалася ва ўсіх школах ордэна базыльян і выкарыстоўвалася толькі пры набажэнствах, а справаводства ўніяцкай царквы ў XVIII ст. вялося выключна на польскай мове.
85. Podubiś Bazyliański w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego
86. У 1836 г. уніяцкая царква па распараджэнні расійскай улады была пераўтворана ў праваслаўную і стала цэнтрам праваслаўнай парафіі, а кляштар базыльян пераўствораны ў праваслаўны манастыр.
87. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 26, № 20004; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 111; История Литовской ССР… С. 176.
88. Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 997.
89. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 22.
90. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13678; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 997; История Литовской ССР… С. 176.
91. Указ от 29 ноября 1824 года «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 39, № 30131; указ 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленне 1, № 4594; указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, № 5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, № 5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращенных, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленне 1, № 6644; і інш.
92. Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 25, № 18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Евангелическо-Реформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, № 13854.
93. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае… С. 4, 20, 22; Арсеньев, К. Статистические очерки России… С. 180—181.
94. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 112.
95. История Литовской ССР… С. 120.
96. История Литовской ССР… С. 195, 215.
97. История Литовской ССР… С. 213.
98. История Литовской ССР… С. 180.
99. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 585—589; Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
100. Iwaszkiewicz, J. Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867… С. 42.
101. Iwaszkiewicz, J. Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867… С. 43—44.
102. Горад Паланга ўваходзіў у склад Курляндскай губерні Расійскай імперыі, але побач з горадам Крацінга Ковенскай губерні.
103. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 585—589; История Литовской ССР… С. 180; Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
104. История Литовской ССР… С. 248.
105. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 589.
106. История Литовской ССР… С. 180, 181.
107. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 591.
108. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния… С. 589—590.
109. Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье… С. 54.
110. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123—127, 128—132.
111. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123.
112. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123—124.
113. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 124—125.
114. Жамойцкая мова, на якой пісаліся творы С. Валюнаса, С. Даўкантаса, С. Станявічуса і іншых асоб у XIX ст. у часы «Жамойцкага адраджэння» і якая зараз часцей разглядаецца як дыялект сучаснай літоўскай мовы, склалася (на думку З. Зіняквічуса) галоўным чынам на аснове гаворак куршаў ці (на думку В. В. Сядова і ) на аснове гаворак старажытных жамойтаў і часткова куршаў. Гл.: Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 129; Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 146—147.
115. Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом)…С. 8, 64; Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124; Снегирев, И. М. Русские простонародные праздники и суеверные обряды : в 4 вып. — 1837. — Вып. 1. — С. 94.
116. Напрыклад, паводле афіцыйных дакументаў Міністэрства народнай асветы Расійскай Імперыі ад 1803 г., у друкарні Віленскага ўніверсітэта (якой заведвалі ксяндзы езуіты) і віленскай друкарні ксяндзоў базыліянаў мова выданняў на балцкіх гаворках афіцыйна пазначалася па традыцыі як «самогицкий язык» (г.зн. «жамойцкая мова» ці «жмудская мова»). Гл.: Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения. — Санкт-Петербург, 1902. — Т. 4. Вып.1. — С. 341—342.
117. Ананімны сучаснік Y.Q. у часопісе «Dziennik Wileński» (1817 г., № 33) аспрэчыў высновы трактата «Аб пачатку народа і мовы літоўскай» ксяндза Францішка Ксаверыя Богуша аб балцкасці сучасных і старажытных літоўцаў, у тым ліку спасылаючыся на работы шведскага гісторыка Тунмана. Ананімны сучаснік адзначыў, што ўсім вядома, што сялянства ў Літве славянскае, а старажытныя літоўцы паходзяць не ад герулаў (як кажа ксёндз Богуш), а ад славянскага народа «леты», на славянскую мову якіх часткова паўплывалі готы і фіны, аднак «механізм мовы» ў канечным выніку застаўся славянскім на тры чвэрці моўнага складу (Гл.: «Dziennik Wileński», 1817 г., № 33. С. 332, 335). А прыведзеныя ксяндзом Богушам прыклады «літоўскіх слоў» ананімны сучаснік Y.Q. вызначыў як «жамойцкую мову», а не «літоўскую»: «Падабалася Богушу для забавы ці для смеху ў такім вялізным гістарычным трактаце шэсць старонак на жамойцкую этымалогію не пашкадаваць» (Гл.: «Pamiętnik Warszawski», 1817 г. Т. 9 (grudzień). С. 475.).
118. Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku… С. 26; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 137.
119. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 126.
120. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 126, 130—131.
121. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 125—127, 130—132.
122. 16 лютага 1856 г. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, які пісаў раней і па-польску, і па-беларуску, напісаў публіцыстычны верш «Хіба я стары?» з праграмным крэда: «Як раіць пясняр Сыракомля, пішу я цяпер, як заўсёды, на мове мужычай». А 10 снежня 1856 г. у Мінску напісаў вершаванае апавяданне «Літаратарскія клопаты» з прысвячэннем Уладзіславу Сыракомлю, дзе апісаў, як ахвотна ў Магілёўскай губерні каталіцкія маянткоўцы (у тым ліку жанчыны) папулярызуюць творы Марцінкевіча: «Там амаль кожны маянтковец з ахвотаю і энтузіязмам паўтарае перад грамадою сваіх сялян усё, што толькі на іх мове надрукавана, паколькі ён гэтых сялян дзецьмі сваімі называе. Міла назіраць, як прыгожая, з арыстакратычным выхаваннем, таленавітая дзяўчына, як багатая цнотамі гаспадыня вясковага панскага двара, сабраўшы ў святочны дзень дваровую чэлядзь і сялянак, якія прыйшлі на нараду або з якой просьбай да пані, чытае перад усцешанымі ўрыўкі з „Гапона“, „Вечарніц“ або з „Купалы“, а пачцівыя сялянкі слухаюць сцэны; удзячныя сваім чытальніцам, вяртаюцца яны ўзрушаныя дамоў, у сямейных колах апавядаючы, як паны апісваюць іх звычаі і ахвотна цікавяцца іх доляй. Таму селянін наш, набываючы да паноў нейкую сімпатыю, мацней з імі звязваецца і паволі выцясняе са свайго сэрца ўкаранёны з дзяцінства супраць тых жа паноў погляд, таму селянін, бачачы на сваёй зразумелай мове кніжку, у якой апісваюцца звычаі і абрады, перададзеныя яму па традыцыі ад продкаў, рад бы такую прачытаць, сам набірае ахвоты вучыцца або заахвочвае сваіх дзяцей. У гэтым я пераканаўся на ўласныя вочы, якія заплылі слязою радасці і ўзрушэння…». Гл.: Дунін-Марцінкевіч, В. Збор твораў: у 2 т. — Т. 2. — С. 92—93, 381, 572, 574. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч яшчэ ў 1859 г. пачаў рабіць першы пераклад на беларускую мову польскамоўнай паэмы «Пан Тадэвуш», якую напісаў Адам Міцкевіч.
123. Цікава, што, калі пасля задушэння паўстання адміністрацыя віленскага генерал-губернатара падштурхоўвала мясцовае дваранства прыносіць вернападданыя адрасы расійскаму імператару, мінскі губернскі маршалак Яўстах Прушынскі прамовіў свой адрас у верасні 1863 г. ад імя дваран Мінскай губерні на беларускай мове. Рускі чыноўнік адміністрацыі віленскага генерал-губернатара Масолаў, сведка падзеі, напісаў у мемуарах, што гэты беларускамоўны адрас палічылі за чарговую хітрасць мясцовых каталіцкіх дваран («палякаў»): «Ковенскае дваранства прадставіла адрас за 500-мі подпісамі 26 жніўня, затым гродзенскае — у сярэдзіне верасня; у канцы верасня і мінскае разам з новым маршалкам Прушынскім, чалавекам выдатнай сумленнасці, сілы волі і розуму. Вырашыўшы скласці адрас, ён напісаў агульнае пасланне на беларускай мове з выказваннем сваіх перакананняў. У ім ён выказаў упэўненасць у гістарычнай неабходнасці зліцця заходніх губерняў з Расіяй, але ў той жа час неабходнасць гэтага зліцця ён даказваў думкай аб панславізме. Думка гэта пусціла карані ў Мінскай губерні, бо ў ёй заключалася вядомая хітрасць палякаў, якія на ўсё згодны, абы толькі не быць і не называцца рускімі». (Гл.: Масолов, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. / А. Н. Масолов // Русская старина. — 1883. — Т. 40. — С. 585.).
124. Мінскі маянтковец і мемуарыст Міхал Крыспін Паўлікоўскі напісаў у сваіх мемуарах аб стаўленні дваран Беларусі да беларускай мовы ў канцы XIX — пачатку ХХ ст.: «Маёнтак быў, як правіла, прыхільны да беларушчыны. З селянінам размаўлялі па-беларуску. Правільная і беглая беларуская гаворка была як бы своеасаблівым стылем. Заахвочванне беларускай мовы, фальклору і звычаю і клопат пра іх лічыліся адзіным плённым, і прытым легальным, спосабам змагання з русіфікацыяй». Гл.: Pawlikowski, M.K. Mińszczyzna… С. 301.
125. Woyniłłowicz, E. Wspomnienia … С. 210.
126. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 142.
127. На тэрыторыі вакол гарадоў Марыямпале і Сувалкі ў старажытнасці жыло заходнебалцкае племя яцвягаў. Паводле даследаванняў сучаснага літоўскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса менавіта на базе гаворак яцвягаў у Вялікім Княстве Літоўскім былі складзены сучасныя паўднёвыя гаворкі аўкштайцкага дыялекту літоўскай мовы, якія далі пачатак сучаснай літоўскай літаратурнай мове, надаўшы ёй па прычыне сваёй аддаленасці ад большасці гаворак арэол і ўражанне вельмі старажытнай і архаічнай мовы ўцэлым. Гл.: Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 100. Балцкія гаворкі ў Вільні і Віленшчыне не захаваліся да нашага часу, бо яшчэ ў часы існавання Вялікага Княства Літоўскага яны былі выцеснены ці заменены славянскімі гаворкамі.
128. Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego… С. 34.
129. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 140.
130. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 138, 189.
131. Адной з галоўных супярэчнасцей была мова набажэнстваў у каталіцкіх касцёлах Ковенскай губерні: літоўскамоўнае каталіцкае святарства актыўна імкнулася ўвесці толькі літоўскую мову ва ўсіх касцёлах Жамойці і выкараніць польскую мову з набажэнстваў, а большая частка польскамоўнага насельніцтва Ковенскай губерні адхіляла падобную літуанізацыю (балтызацыю) духоўнага і культурнага жыцця.
132. Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 115—124.
133. Беларускі нацыянальна-дэмакратычны рух канца XIX — пачатку XX ст. быў прадстаўлены прыхільнікамі з самых розных саслоўяў (дваран, святароў, мяшчан і сялян), дзе пераважалі прадстаўнікі той сялянскай інтэлігенцыі расійскай асветы, якая выходзіла з вёскі і, канчаючы настаўніцкія і духоўныя семінарыі, не далучалася да «заходнерусістаў», а таксама прадстаўнікі інтэлігенцыі мясцовай «польскай» (каталіцкай і польскамоўнай) культуры, якія паходзілі з дробнай засцянковай шляхты. І менавіта апошняя катэгорыя (малазаможнае дваранства польскай культуры) была самай шматлікай і вызначальнай у той перыяд у сацыяльным руху, які вырашыў узняць і прапагандаваць мясцовую беларускамоўную культуру. Гл.: Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»… С. 311—312. Акрамя нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Беларусі быў моцны кансерватыўны рух, на чале якога стаяў Эдвард Адамавіч Вайніловіч, заўзяты прыхільнік палітычнай суб’ектнасці Беларусі.
134. Дачка Ежы Чапскага графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 г., Парыж) напісала пра палеміку паміж польскамоўным пісьменнікам Фларыянам Чарнышэвічам  (польск.) (1895—1964) і беларускамоўным пісьменнікам Кастусём Акулам (1925—2008), калі апошні, жадаючы польска-беларускага паразумення, усё ж папракаў Чарнышэвіча ў фальшаванні гісторыі Беларусі і казаў, што землеўласнікі-«палякі» і беззямельная шляхта гэта чарвякі, якія крывавілі цела яго айчыны і сялян-«беларусаў». У эсе графіня патлумачыла, якія адносіны былі ў карэннага дваранства да сялян і чаму «польскія» дваране не прымалі слова «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Фларыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы і перасланых копіяй пазней Марыі Чапскай: «Сяляне станавіліся шляхтай, а шляхта выгасала, пераходзячы ў становішча сялян. <…> Важна тое, што спадар з’яўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме не мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацвёртых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасць. І калі б тады якая мудрасць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыццё найменне „літоўца“ (у значэнні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі». (Гл.: Czapska, M. Florian Czarnyszewicz … С. 166—167.). Фларыян Чарнышэвіч, хоць і не належаў да ідэолагаў «краёвасці», выказваў тыповыя для краёўцаў думкі.
135. Літоўскі (балтамоўны) нацыянальна-дэмакратычны рух быў прадстаўлены ў абсалютнай большасці сялянамі ці інтэлігенцыяй і святарствам сялянскага паходжання, якія нарадзіліся ў Ковенскай губерні (жамойцкі біскуп Антанас Баранаўскас (1835—1902), ксёндз Ёнас Майроніс (1862—1932), ксёндз Ёнас Басанавічус, , Ёнас Вілейшыс, Пятрас Вілейшыс, Вацловас Біржышка, , , Юргіс Шайліс, Казімерас Сцяпонас Шайліс і інш.). Напярэдадні 1917 г. у ім было два кірункі — хрысціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненне да пабудовы каталіцкай і кансерватыўнай дзяржавы, дзе дамінуючае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцця, найбольш папулярны сярод сялянства). Гл.: Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю… С. 337.
136. Гл.: Buchowski, K. Litwomani … С. 26; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис… С. 15.
137. Ананімны аўтар (відавочна, маянтковец) пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газеце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.) размясціў артыкул «Мы і літоўцы», дзе спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітовец» і нават прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б адлюстроўвала інтарэсы карэнных дваран; а балтамоўнае сялянства, якое пачало (на думку аўтара, з падачы і падтрымкі расійскага ўрада) карыстацца назвай «літоўцы», прапаноўваў называць «младалітоўцамі». Яшчэ ў 1934 г. Раман Скірмунт у артыкуле-некралогу «Панны з Муру» у газеце «Słowo» (№ 127, 1934 г.) аб Канстанцыі Скірмунт і Юзэфе Куржанеўскай напісаў, што захапленні Канстанцыяй Скірмунт «» не ўлічвалі тое, што «младалітоўцамі» паняцце «Літва» было звужана толькі да свайго этнаграфічнага, балтамоўнага арэала (Ковеншчыны), сягаючага межамі толькі да Вільні (неўключна). Гл.: Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
138. Гл. напрыклад: Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — С. 18.
139. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 152—154.
140. Gierowska-Kałłaur, J. Zarząd cywilny Ziem Wschodnich… С. 28.
141. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 162—164; Wyszczelski, L. Wojna o Polskie Kresy 1918—1921… С. 109, 123.
142. Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе за славян і называлі сябе «літоўцамі», а балтамоўнае насельніцтва адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выключна «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»). У 1943 г., удалечыні ад Вільні, у шатландскім Эдзінбургу, Люцыян Жалігоўскі пісаў ва ўспамінах пра выгнанне з Вільні балтамоўнай адміністрацыі Літоўскай рэспублікі (1918—1920), балтамоўных ксяндзоў і непрыняцце новага сэнсу «літовец» у значэнні балта, які раней лічыўся дваранамі за «жамойта» (ці па-польску «жмудзіна»): «Напярэдадні маршу на Вільню, у Веранёве, былі не толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе аперавалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зніча пад Катэдрай. Нічога з мінуўшчыны не пакінула следу, новаяўлены „літовец“ аказаўся ворагам… і чакаў прыезду на трон літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — Міндоўга II. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася літоўскім. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жмудзкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ чыноўніка, і любая жанчына не хацела ісці ў касцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што не маюць з Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?». Гл.: Żeligowski, L. Zapomniane prawdy… S. 35—36.
143. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 189—190, 193—200.
144. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 189—190.
145. Starzyński, S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych… С. 12, 13.
146. Starzyński, S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych… С. 12.
147. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 168.
148. Каталіцкі маянтковец Міхал Юхневіч з Панявежскага павета на прэтэнзіі балтамоўных інтэлігентаў Літоўскай рэспублікі (1918—1940), што «літоўцы» гэта яны, выказаўся: «Літоўцы — гэта Ягайла, Хадкевіч, Міцкевіч, Пілсудскі і я, а вы — летувісы». Гл.: Power and the Nation in European History… P. 225. Тэрмін «літовец» на літоўскай (балцкай) мове пішацца як «lietuvis» («летувіс»). Фраза Юхневіча стала распаўсюджаным анекдотам сярод маянткоўцаў для адасаблення ад балтамоўнай культуры.
149. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 168—169.
150. Korwin-Milewski, H. Siedemdziesiąt lat wspomnień… С. 506—507.
151. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 169.
152. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 174—179.
153. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 192—193.
154. Напрыклад, былы рускі латыфундыст (1862—1933), па прычыне захопу бальшавікамі ўлады ў Расіі, нягледзячы на зямельную рэформу ў міжваеннай Літве, якая скараціла памеры яго маёнткаў каля горада Шаўляй, прыняў з сям’ёй літоўскае грамадзянства і карыстаўся прозвішчам на літоўскі манер — «Зубавас».
155. «О регионе Жемайтия» Архівавана 15 лістапада 2019.

Літаратура

• Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — 375 с.
• Арсеньев, К. Статистические очерки России / К. Арсеньев. — Санкт-Петербург : Тип. Импер. академии наук, 1848. — 503 с.
• Археология СССР. Т. 17. Финно-угры и балты в эпоху средневековья / Л. А. Голубева [и др.]; Отв. ред. тома В. В. Седов; Редкол.: Б. А. Рыбаков (гл. ред.) [и др.]. — М.: Наука, 1987. — 510 с.
• Языки мира: Балтийские языки / РАН. Ин-т языкознания; Ред. кол.: В. Н. Топоров, М. В. Завьялова, А. А. Кибрик и др. — Москва : Academia, 2006. — 224 с.
• Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994—2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё / В. К. Бандарчык [і інш]. — 2001. — 433 с.
• Вайткявичус, В. Нестереотипный взгляд на культуру восточнолитовских курганов Архівавана 5 сакавіка 2016. // Працы гістарычнага факультэта БДУ. Навук. зборнік. — Вып. 3. — Мн., 2008. — С. 180—188.
• Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. — Москва-Ленинград : АН СССР, 1938. — 608 с.
• Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2000—2012. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — 688 с.
• Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — Москва : Фонд им. И. Д. Сытина; Baltrus, 2005. — 680 с.
• Дзярновіч, А. Жамойць і Літва / А. Дзярновіч // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013.
• Дунін-Марцінкевіч, В. Збор твораў: у 2 т. / В. Дунін-Марцінкевіч; уклад. з тэкст. падрыхт., пер. Я. Янушкевіча. — Т. 2. Вершаваныя аповесці і апавяданні, вершы, публіцыстыка, лісты і пасланні, пераклады, Dubia. — Мінск : Мастацкая літаратура, 2008. — 598 с.
• Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
• Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А. Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.
• Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — М. : Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
• Зверуго, Я. Г. Верхнее Понеманье в IX—XIII вв. — Мн: Навука і тэхніка, 1989.
• Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.
• Зинкявичюс, З. К вопросу о происхождении жемайтского диалекта / З. Зинкявичюс // Балто-славянские исследования. 1982. — Москва : Наука, 1983. — С. 113—119.
• История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с.
• История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
• Кіркене, Г. Новы погляд на род Хадкевічаў — графаў на Шклове і Мышы / Г. Кіркене // ARCHE. — 2014. — № 6. — С. 59—70.
• Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. — Санкт-Петербург : Тип. А. Лопухина, 1901. — 420 с.
• Краўцэвіч, А. Праблема лакалізацыі сярэднявечнай Літвы // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne № 8. 1997.
• Краўцэвіч, А. Міндаўг. Пачатак вялікага гаспадарства / А. Краўцэвіч. — Мінск : Мастацкая Літаратура, 2005. — 163 с. [1]
• Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. К. Краўцэвіч. — Rzeszów, 2000. — 238 с.
• Куликаускене, Р. Погребения с конями у древних литовцев // Советская археология. — 1953. — Т. 17. — С. 83—93.
• Ласкоў, І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва. — 14 мая 1993 г.
• Лёсік, Я. «Літва-Беларусь» //Беларуская думка XX ст. Гісторыя, рэлігія, культура. Анталогія. — Варшава, 1998.
• Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос. — С. 628.
• Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев. — Санкт-Петербург : Общественная польза, 1861. — 745 с.
• Медведев, А. М. К вопросу о взаимоотношении западных балтов и носителей культуры штрихованной керамики в І тысячелетии н. э. // Насельніцтва Беларусі і сумежных тэрыторый у эпоху жалеза. — Мн., 1992. — С. 81—83.
• Насевіч, В. Л. Жамойць / В. Л. Насевіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.1. — С. 624—625.
• Насевіч, В. Л. Літва / В. Л. Насевіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.2. — С. 202—206.
• Насевiч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мінск : Полымя, 1993. — 160 с.
• Насевіч, В. Пытанняў больш, чым адказаў // Беларускі гістарычны агляд. Т. 5. Сш.1(8). Мн., 1998. С. 210—226. Рэцензія: Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Мн.: Беларуская навука, 1998. 208 с.
• «Описание земель». Анонимный географический трактат второй половины XIII в. // Средние века. — Москва : Наука, 1993. — Вып. 56. — С. 206—225.
• Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — Санкт-Петербург : А. Ильин, 1883. — 700 с.
• Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с.
• Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения / Министерство народного просвещения. — Санкт-Петербург : Мин-во народн. просвещения, 1902. — Т. 4. Вып.1. — 432 с.
• Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Русские простонародные праздники и суеверные обряды : в 4 вып. / И. М. Снегирев. — Москва : Тип. Московского университета, 1837. — Вып. 1. — 246 с.
• Таутавичус, А. З. Восточнолитовские курганы // Труды Прибалтийской объединенной комплексной экспедиции. Вопросы этнической истории народов Прибалтики / Под ред. Х. А. Моора и др. — М., 1959. — Том 1.
• Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі Архівавана 15 жніўня 2014. / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — 180 с.
• Ушинскас, В. А. Роль культуры штрихованной керамики в этногенезе балтов // Славяне: Этногенез и этническая история. — Ленинград. — 1989. — С. 62—67.
• Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. / А. Цьвікевіч. — 2-е выд. — Мінск : Навука і тэхніка, 1993. — 352 с.
• Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.
• Aftanazy, R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. — Wrocław — Warszawa — Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.
• Bohusz. Odpowiedź na odezwę Bezimiennego w Dzienniku Wileńskim na miesiąc Wrzesień umieszczoną. (O początkach narodu Litewskiego) / Bohusz // Pamiętnik Warszawski. — 1817. — T. 9 (grudzień). — S. 466—476.
• Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
• Czapska, M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171.
• Davies, N. Boże igrzysko. Historia Polski / N. Davies. — 6-e wyd. — Kraków : Znak, 2006. — 1232 s.
• Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego / M. Gadon. — Wilno : druk. S. Blumowicza, 1846. — 186 s.
• Gierowska-Kałłaur, J. Zarząd cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920) / J. Gierowska-Kałłaur. — Warszawa : Neriton, 2003. — 455 s.
• Iwaszkiewicz, J. Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867 / J. Iwaszkiewicz. — Warszawa : Druk. St. Niemiry, 1929. — 53 s.
• Korwin-Milewski, H. Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855—1925) / H. Korwin-Milewski. — Poznań : 1930, Jan Jachowski. — 600 s.
• Luchtanas A. Rytų Lietuva I tūkst. pr. m. erą // Lietuvos archeologija. — 1992. — T. 8. — P. 56—85.
• Pawlikowski, M.K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński / M.K. Pawlikowski; Polska Fundacja Kulturalna. — Londyn, 1972.
• Power and the Nation in European History / edit. Len Scales, Oliver Zimmer. — Cambridge-New York-Melbourne-Madrid-Cape Town-Singapore-Sao Paulo : Cambridge University Press, 2005. — 389 p.
• Rodkiewicz, W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.
• Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
• Starzyński, S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych(недаступная спасылка) / S. Starzyński. — Warszawa : Przemysł i Handel, 1928. — 122 s.
• Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — 66 s.
• The Population of Lithuania / S. Vaitekūnas. — Vilnius : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2009. — 150 с.
• Woyniłłowicz, E. Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.
• Wojna o Polskie Kresy 1918—1921 / L. Wyszczelski. — Warszawa: Bellona, 2011. — 490 s. ISBN 978-83-11-12012-9.
• Y.Q. Początku narodu Litewskiego, rozmaite dochodzenia / Y.Q. // Dziennik Wileński. — 1817. — № 33. — S. 331—336.
• Żeligowski, L. Zapomniane prawdy / L. Żeligowski. — Londyn : F. Mildner & Sons, 1943. — 43 p.
• Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — Warszawa : S. Orgelbrand, 1868. — T. 28 (Wybrzeże-Żyżmory). — S. 973—997.

Спасылкі

• Žemaitija Архівавана 20 красавіка 2010. — сайт аб Жамойці
• Галерэя рэканструкцый балтаў (літоўцаў, жамойтаў, яцвягаў, куршаў і інш.) паводле В. Кулакова, Р. Валкайтэ-Кулікаўскене, А. Астраўскаса і інш.
• Simas Suziedielis SAMOGITIA (history) Архівавана 6 сакавіка 2016. // samogit.lt
• «О регионе Жемайтия» Архівавана 15 лістапада 2019. //www.klaipeda1945.org
• Яўрэі ў Жамойці // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона