Гродна

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гродна (значэнні).

Гро́дна (трансліт.: Hrodna) — горад абласнога падпарадкавання на захадзе Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Гродзенскай вобласці і Гродзенскага раёна. Размешчаны ў заходняй частцы вобласці, на рацэ Нёмане, на мяжы з Польшчай і Літвой (за 15 і 30 км адпаведна). Вузел чыгунак на Вільнюс (Літва), Масты, Беласток (Польшча), аўтадарог на Вільнюс, Ліду, Ваўкавыск. Порт, аэрапорт.

Горад Гродна Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Каардынаты 53°40′00″ пн. ш. 23°49′00″ у. д.^HGЯO Унутраны падзел 2 раёны Кіраўнік Андрэй Валер’евіч Хмель Заснаваны X стагоддзе Першая згадка 1128 Плошча 142 ± 1 км² Вышыня цэнтра 137 м і 119 м Водныя аб’екты Нёман Насельніцтва ▲361 115 чал. (1 студзеня 2024) Шчыльнасць 2520 чал./км² Нацыянальны склад беларусы — 62,57 %, палякі — 19,74 %, рускія — 12,2 %, украінцы — 1,82 %, іншыя — 3,67 % Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 15 2 Паштовыя індэксы 230000–230029 Аўтамабільны код 4 СААТА 4401000000 Афіцыйны сайт grodno.gov.by Гродна на карце Беларусі ±

Гродна на Вікісховішчы

Гродна — адзін з найстарэйшых гарадоў Беларусі. Упершыню згаданы пад 1128 годам у Іпацьеўскім летапісе. З сярэдзіны XIII стагоддзя ў складзе Вялікага Княства Літоўскага. У 1376 годзе Гродна вылучана ў асобнае ўладанне князю Вітаўту. У 1795 годзе Гродна далучана да Расійскай імперыі, з 1801 года цэнтр Гродзенскай губерні. Горад быў цэнтрам паўстання 1863—1864 гадоў на Беларусі. У ліпені 1920 года ўстаноўлена савецкая ўлада, але ў кастрычніку 1920 года горад заняты польскімі войскамі, заставаўся ў складзе Польскай Рэспублікі да верасня 1939 года, калі горад заняла Чырвоная Армія. 23 чэрвеня 1941 года Гродна захоплена нямецкімі войскамі, а 16 ліпеня 1944 года ў ходзе аперацыі «Баграціён» у горад увайшлі савецкія войскі.

Назва

Нарматыўная форма назвы паходзіць ад беларусізаванай рускай перадачы польскай назвы (Гродна > Гродно > Grodno) і адлюстроўвае працэсы спачатку паланізацыі, а потым русіфікацыі Беларусі.

Адпачатным варыянтам назвы лічыцца форма «Горадзен», засведчаная як «Городенъ» у летапісных запісах пачынаючы ад ХІІ ст.

Блізкім чынам у тыя часы мусіла называцца і рэчка, ля ўтоку якой з Нёманам узнік горад і якая цяпер называецца Гараднічанка. Так жа сама ад назваў невялікіх прытокаў буйных рэк пайшлі і назвы Віцебска, Гомеля, Бабруйска, Дзісны і інш. паселішчаў, першапачаткова ўзніклых на сутоку.

«Горадзен» — гідронім балцка-літоўскага паходжання. Такі ж корань таксама ў літоўскіх гідронімах Gardinas, Gardena, Garduva, Gardė, Gard-upis, латышскіх Gard-upe, Gardena, Gardauņa. На Верхнім Павоччы той жа корань Gard- у балцкім гідроніме Гардата́ (з прытокам Аката́ з такім жа балцкім гідранімічным суфіксам -at-). На Панёманні той жа корань Gard- у балцкім гідроніме Гарадзея (> Гарадзейка).

Гэта пацвярджаецца і формай Gar̃dinas (Гардзінас), якая захавалася ў літоўскім маўленні аўтахтонных насельнікаў рэгіёна. Рэчка з дакладна такой жа назвай працякае на паўднёва-заходняй ускраіне літоўскага Панявежыса.

Балцкі гідранімічны корань Gard- звязаны з індаеўрапейскім *gherd- «ахопліваць; агароджваць» (ад карацейшага *gher- «хапаць, абдымаць»). Ад яго таксама і літоўскае gardas «загарода (для свойскай жывёлы)», праславянскае *gordъ «горад (агароджанае месца)».

Назва Горадзен з таго ж семантычнага шэрагу, што і балцкія гідронімы тыпу Жлобін, Гамея (> Гамяюк), якія ўрэшце ўзыходзяць да каранёў *gleb(h)- «сціскаць», *gem- «хапаць, сціскаць». Мяркуецца, што такія назвы адлюстроўваюць канфігурацыйныя асаблівасці адпаведнай ракі ці возера.

Значэнне назвы ракі можна перадаць як «Звілістая, кружлівая (рака)».

Згодна з іншай версіяй, назва паходзіць ад слова «горад» (В. Жучкевіч).

Назвы горада на розных мовах, у розны час:

• Городен, Городень, таксама Городна, Городня — старажытнаруская-старабеларуская летапісная назва.
• Гро́дно — паланізаваная назва, з’явілася каля 1560-х гадоў.
• Го́радна, Го́радня — мясцовыя варыянты назвы ў XX стагоддзі.
• Гаро́дня — сучасная паэтычна-літаратурная назва (М. Багдановіч, У. Караткевіч), папулярная як альтэрнатыва афіцыйнай.
• Grodna — сярэдневяковая лацінская назва (атлас Браўна, 1575).
• Grodno — польская назва.
• Gardinas — літоўская назва.
• Garthen, Garten — нямецкая назва ў сярэдневяковых лаціна- і нямецкамоўных хроніках (таксама Garto), якая ўжывалася як афіцыйная ў XX стагоддзі, у час нямецкіх акупацый.

пачатковая форма (назоўны склон)	Гродна	Горадна	Горадня	Горадзен	Горадзень	Гародня
граматычны род	ніякі	ніякі	жаночы	мужчынскі	мужчынскі	жаночы
родны скл.	Гродна	Горадна	Горадні	Горадна	Горадня	Гародні
давальны скл.	Гродну	Горадну	Горадні	Горадну	Горадню	Гародні
вінавальны скл.	Гродна	Горадна	Горадню	Горадзен	Горадзень	Гародню
творны скл.	Гроднам	Гораднам	Горадняй	Гораднам	Гораднем	Гародняй
месны скл.	Гродне	Горадне	Горадні	Горадне	Горадні	Гародні

Герб

Гербам Гродна з’яўляецца так званы Алень Святога Губерта, які быў прыняты 1 кастрычніка 1990 года. Такім самым быў і першы герб горада (1540—1795). Пэўны час (15 чэрвеня 1988 — 1 кастрычніка 1990) выкарыстоўвалася адмена герба без крыжа, але з пяціканцовай зоркай у левым верхнім куце. У часы Расійскай імперыі горад карыстаўся двума варыянтамі герба з выявай зубра. Больш ранні варыянт быў неафіцыйным гербам горада ў часы СССР.

• Сімволіка Гарадзеншчыны
• Пячатка горада, XVII ст.
• Харугва Гарадзенскага павета.
• Герб Гродзенскай губерні (да 1845).
• Гарадскі герб за польскім часам.

Геаграфія

Геалогія і рэльеф

Мясцовасць горада і ваколіц узгорыстая.

Будаўнічыя мел і вапна на паўночных ускраінах (Мелавыя Горы). Раней на паўночным усходзе здабывалі гліну.

Глеба гліністая.

Клімат

Клімат Гродна ўмерана кантынентальны з мяккай зімой і цёплым летам.

Клімат Гродна
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	11,8	15,0	22,4	29,2	32,0	34,0	35,7	36,2	34,2	25,2	17,2	12,7	36,2
Сярэдні максімум, °C	−1,1	−0,1	4,9	12,9	19,0	21,5	23,9	23,4	17,5	11,3	4,4	−0,1	11,4
Сярэдняя тэмпература, °C	−3,5	−3,2	0,8	7,2	13,1	15,8	18,2	17,4	12,4	7,1	1,8	−2,2	7,1
Сярэдні мінімум, °C	−5,8	−5,7	−2,5	2,5	7,5	10,6	12,7	12,0	8,1	3,8	−0,4	−4,4	3,2
Абсалютны мінімум, °C	−33,7	−36,1	−26,9	−9,3	−6	−0,7	3,0	−1,4	−4,3	−13,5	−19,8	−31,5	−36,1
Норма ападкаў, мм	34	29	32	33	55	66	75	57	52	36	42	41	552
Крыніца: Надвор'е і клімат

Час пасеваў: канец сакавіка-пачатак чэрвеня. Жніво да сярэдзіны верасня. Пазней — азімыя пасевы і збор пладоў. Пераважны кірунак вятроў — заходні.

Гідраграфія

Рака Нёман.

Рака Нёман цячэ праз цэнтр горада з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, крута паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры горада і ніжэй па цячэнні правы бераг вышэйшы за левы. Берагі ўяўляюць сабой асобныя ўзвышшы, прарэзаныя стромкімі ярамі і пакрытыя пералескамі (Румлёва вышэй па цячэнні, лесапарк Пышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па цячэнні.

Прытокі Нёмана: ў гістарычным цэнтры — рэчкі Гараднічанка і Юрысдыка, на ўскраіне — рака Ласасянка i рэчка Зарніца.

Азёры: Юбілейнае вадасх., кар’ер «Зялёнка».

Адміністрацыйны падзел

Гродна падзяляецца на 2 адміністрацыйныя раёны — Ленінскі і Кастрычніцкі. У горадзе ёсць 120 мікрараёнаў

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Гродна

Старажытнасць

Да ўзнікнення дзяржаў землі Гарадзеншчыны засялялі плямёны крывічоў, яцвягаў, літвы. Археалагічныя раскопкі паказваюць, што першыя славянскія паселішчы на высокім беразе Нёмана з’явіліся яшчэ ў X стагоддзі. У XII стагоддзі на месцы гэтых паселішчаў узнік горад, які размяшчаўся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабой невялікую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.

Першыя звесткі пра Горадзен змяшчаюцца ў Іпацьеўскім, Лаўрэнцеўскім і Радзівілаўскім летапісах і датуюцца 1127 годам (у савецкай гістарыяграфіі з прычыны няправільнага пераводу летазлічэння памылкова замацавалася дата 1128; менавіта ад яе па інерцыі лічацца і адзначаюцца юбілеі горада), калі ён быў сталіцай Гарадзенскага княства. У другой палове XII стагоддзя князі Барыс і Глеб збудавалі царкву, вядомую цяпер як Каложская. У 1241 годзе, пры княжанні , горад спустошылі татары, а ў 1284 годзе — нямецкія рыцары.

У XIII стагоддзі мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца вакол Наваградка, беручы ўдзел у стварэнні новай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага. З 1270 года Гарадзенскае княства канчаткова ўвайшло ў склад Вялікага Княства Літоўскага.

У Вялікім Княстве Літоўскім

Пасля далучэння да Вялікага Княства Літоўскага Горадзен быў ва ўладанні вялікага князя Трайдзеня, які ў 1276 годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі ад крыжакоў.

У XIII—XIV стагоддзях Горадзен вёў упартую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Прыкладна ў 1300 годзе кашталянам Горадзенскага замка стаў знакаміты Давыд Гарадзенскі, сын Даўмонта і найбліжэйшы паплечнік Гедзіміна. У 1305 годзе ён разам з Гедзімінам каля Горадна разбіў ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Ліхтэнхагена. На працягу наступных гадоў ён не толькі паспяхова адбіваў варожыя напады, але і сам наносіў крыжакам удары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадніцку забіў мазавецкі шляхціч Андрэй Гост.

У 1376 годзе Горадзень перайшоў у валоданне князя Вітаўта, які зрабіў горад у 1392 годзе другой сваёй сталіцай (агулам у 1386—1430 гадах вялікі князь наведаў Горадзень 31 раз). У канцы XIV стагоддзя Вітаўт заснаваў у горадзе Фарны касцёл. Неўзабаве Горадзень стаў найслаўнейшым, пасля Вільні, горадам краіны. Горадзенская харугва ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад кіраўніцтвам Вітаўта ў Грунвальдскай бітве.

Са скасаваннем у 1413 годзе княстваў, Горадна стала павятовым горадам Троцкага ваяводства. У 1391 годзе яно атрымала няпоўнае, а ў 1496 — поўнае Магдэбургскае права. У Горадне ўтварылася магістратура, а ў 1540 годзе горад атрымаў уласны герб «у блакітным полі алень святога Губерта з залатым крыжам паміж рагамі». У 1543—1601 гадах у Горадне дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш ранніх музычных калектываў на Беларусі.

У 1560—1561 гадах Гродна займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, у горадзе былі тры плошчы (старадаўнія «Нямецкі» і «Занёманскі» рынкі), 32 вуліцы і 5 трактаў.

Гравюра Адэльгаўзера-Цюнта, 1568 г. На дальнім плане бачна панарама сярэдневяковага Гродна.

У Рэчы Паспалітай

Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый у 1576 годзе перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да 1586 года размяшчалася яго рэзідэнцыя. Па смерці Стэфана Баторыя ў сувязі з тым, што паміж прыдворнымі медыкамі ўзнікла спрэчка, 14 снежня 1586 года ў Гродне правялі першае на тэрыторыі Усходняй Еўропы анатамаванне яго цела. Станам на 1588 год у месце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамеснікаў-металістаў, цагельнікаў, ганчароў, целляроў і інш. У 1589—1795 гадах Гродна — цэнтр эканоміі. У 1633 годзе ў Гродне прымалі Венецыянскае пасольства.

У гэтыя часы ў Гродне распачалі сваю дзейнасць манаскія ордэны езуітаў, дамініканцаў, францысканцаў, бернардзінак, брыгітак, кармелітаў і баніфратаў (першы каталіцкі аўгусцінскі кляштар з’явіўся тут яшчэ ў XV стагоддзі). Пасля Берасцейскай уніі ў Гродне імкліва распаўсюджваецца ўніяцтва. Да канца XVIII стагоддзя ў горадзе было 9 касцёлаў і 2 уніяцкія кляштары.

З другой паловы XVII стагоддзя пачаўся час эканамічнага заняпаду ў развіцці Гродна, што было наступствам шляхецкай анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.

У вайну паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай (1654—1667) Гродна ў 1655—1657 гадах захапілі і спустошылі маскоўскія войскі. У 1673 годзе прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у месце мусіў праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай. У 1678 годзе тут адбыўся першы генеральны сойм, на якім зацвердзілі Андрусаўскі дагавор аб перамір’і паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай і ўтварылі саюз паміж дзвюмі дзяржавамі супраць Турцыі.

У Паўночную вайну (1700—1721) у 1702—1708 гадах Гродна некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі, было разбурана і разрабавана расійскімі і шведскімі войскамі, а ў 1709—1710 гадах горад перажыў чумную пошасць, у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.

У 1705 годзе ў Гродне, у Фарным касцёле, адбылася сустрэча паміж каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам Моцным і расійскім імператарам Пятром I, якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць шведскага караля Карла XII. Вялікую шкоду нанеслі гораду пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гадоў.

У другой палове XVIII стагоддзя ў Гродне працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Ваенная камісія, асэсарскі суд. У 1775 годзе ў Гродна з Мінска і Навагрудка перанеслі пасяджэнні вярхоўнага суда Вялікага Княства Літоўскага — Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага. У 1793 годзе горад атрымаў статус сталіцы Гродзенскага ваяводства.

У 1760-я—1770-я гады гарадзенскі староста, падскарбі надворны літоўскі Антоні Тызенгаўз заснаваў у месце і яго ваколіцах шэраг мануфактур: суконную, збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гродне тэатр. З 1775 па 1781 гады ў горадзе існавала медыцынская акадэмія, якую ў 1781 годзе перанеслі ў Вільню на правах медыцынскага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Створаная на сродкі Антонія Тызенгаўза Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ў Варшаву дала пачатак Варшаўскай оперы.

19 красавіка 1776 года ў Гродне заснавалі камісію добрага парадку, якая займалася ўпарадкаваннем горада, паляпшэннем яго гаспадарча-фінансавага становішча. У кампэтэнцыю камісіі таксама ўваходзілі пытанні ўпарадкавання гарадскага архіва, складання інвентароў і планаў, супрацьпажарная бяспека, будаўніцтва, санітарна-гігіенічныя мерапрыемствы, рэвізія шпіталяў і інш. Адным з вынікаў дзейнасці камісіі стала адбудова ў 1784 годзе Гродзенскай гарадской ратушы.

27 мая 1793 года ў Гродне ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (г. зв. «нямы сойм»), які зацвердзіў другі падзел Рэчы Паспалітай. Гродна было адным з цэнтраў паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (гэтак, сюды перавялі з Вільні Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага). У 1795 годзе ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай горад апынуўся ў складзе Расійскай імперыі. 25 лістапада таго ж года ў Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга і вялікага князя літоўскага — Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

• Гравюры і планы Гродна
• Браўн і Хогенберг, 1575 г.
• Т. Макоўскі, 1600 г.
• Крогт пв. Хогенберг, 1623 г.
• 1655.
• Кустос, XVII ст.
• Лясор, 1713 г.
• (памылкова) Бодэнер, 1729 г.
• 1758 г.

У Расійскай Імперыі

Паўстанцы ў Гродне, 1864 г.

З 1801 года Гродна стала цэнтрам губерні. У гэты час усе гарадскія прывілеі вывезлі ў Санкт-Пецярбург і Вільню. Далучэнне да Расіі пазбавіла Гродна ранейшых правоў, замарудзіла развіццё эканомікі і культуры.

У вайну 1812 года ў горад 2 ліпеня ўвайшлі войскі Напалеона. Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вялікага Княства Літоўскага, адноўленага Напалеонам. У горадзе сфарміраваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ў Гродне ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Вялікага Княства было набрана каля 6 400 чалавек, з іх паводле загадаў аб мабілізацыі 2 495 пяхотнікаў і 1 103 кавалерысты. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расійскага войска на канцавым этапе вайны 1812 года, а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў. Расійскія войскі ізноў занялі горад 8 снежня.

Гродна было адным з цэнтраў нацыянальна-вызваленчага руху Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ў 1830 годзе. У 1862 годзе праз горад была пабудавана Пецярбургска-Варшаўская чыгунка, што паспрыяла развіццю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасці.

У 1863 годзе Гродзенская губерня стала эпіцэнтрам нацыянальна-вызваленчага паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Перад паўстаннем К. Каліноўскі і В. Урублеўскі ўтварылі ў месце рэвалюцыйную арганізацыю.

У 1885 годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтр Гродна. У канцы XIX стагоддзя ў горадзе працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.

У Першую сусветную вайну 3 верасня 1915 года Гродна занялі войскі кайзераўскай Германіі і ўключылі яе ў склад нямецкай адміністрацыйнай адзінкі «Обер-Ост».

На думку польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Гродне палітыку аслаблення польскага ўплыву: горад аддзялілі ад Царства Польскага дэмаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ў Варшаве. Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымлівалі беларускія і літоўскія арганізацыі, якія ў той час фарміраваліся ў Гродне, і адначасова знішчалі польскія. Апроч таго, яны не дазвалялі фарміраваць польскую адміністрацыю.

• Даўнія графічныя выявы горада
• Новы замак.
• Капліца пры Новым замку.
• Гарадніца, 1789 г.
• Каложcкая царква, 1852 г.
• Каложcкая царква, 1866 г.
• Каложа і замкі.
• Каложа і Нёман.
• Новы і Стары замкі.

У БНР

Беларуская камендатура ў Гродне (пачатак 1919 г.).

25 сакавіка 1918 года Рада БНР абвясціла Гарадзеншчыну (разам з горадам Беластокам) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. Нямецкія войскі не перашкаджалі ўтварэнню ўстаноў БНР. У лістападзе ў Гродне пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі. 19 лістапада таго ж года ў Гродне ўтварылася Беларуская Рада, у снежні сюды пераехаў урад БНР на чале з Антонам Луцкевічам, пачалося фарміраванне беларускага войска: арганізаваны 1-ы беларускі полк, і .

Ад пачатку 1919 года ў Гродне асеў Станіслаў Іваноўскі, які заняў пасаду камісара польскага ўрада па Гродзенскай акрузе, нягледзячы на пратэсты літоўскіх і беларускіх урадаў. У лютым ён паставіў сваёй мэтай ліквідацыю беларускага войска, дамагаючыся тым самым, каб улада Літвы не распаўсюдзілася на Гродна. Адразу рэалізаваць свае планы яму не ўдалося, хоць ён здолеў перацягнуць на польскі бок адзін батальён (каля 500 чал.), які быў затым далучаны да Ковенскага палка стральцоў Літоўска-беларускай дывізіі. Рэшта беларускіх падраздзяленняў засталася ў горадзе, не паддаўшыся агітацыі.

Пасля адыходу з Гродна нямецкіх войскаў 27 красавіка 1919 года штурмавыя аддзелы Польскай вайсковай арганізацыі без бою авалодалі галоўнымі аб’ектамі горада, раззброілі беларускі конны эскадрон. Частка беларускіх вайскоўцаў перайшла на тэрыторыю Літвы і ўлілася ў склад беларускіх часцей літоўскіх узброеных сіл.

У 1919—1921 гадах беларускую культурна-асветніцкую працу ў Гродне праводзіла Грамада беларускай моладзі: утварылася 1-я Гродзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гродзенская беларуская прытулкавая школа; дзейнічалі Беларуская школьная рада і Гродзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газета «Беларускае слова».

За польскім часам

Калі Гродна занялі польскія войскі, горад уключылі ў склад часовай адміністрацыйнай адзінкі — Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель (ГУУЗ). З 7 чэрвеня 1919 года Гродна — цэнтр павета Віленскай акругі ГУУЗ.

У савецка-польскую вайну ў 1920 годзе бальшавікі захапілі Гродна і ўтрымлівалі яго дзесяць тыдняў. У выніку савецка-літоўскіх перамоў, падчас якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расійская, яны далі згоду на максімальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабаванняў літоўцаў (у тым ліку фармальна перадалі ім Гродна). Літоўскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць «антысавецкіх арганізацый і груп», у тым ліку органаў БНР i польскіх арганізацый. Пасля таго, як Гродна занялі польскія войскі, структур ГКУЗ ужо не аднаўлялі. 20 снежня горад уключылі ў Навагрудскую акругу Польскай Рэспублікі.

Згодна з умовамі Рыжскага мірнага дагавора (1921) Гродна афіцыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 года ўвашла ў склад Беластоцкага ваяводства, цэнтр павета. За польскім часам насельніцтва горада павялічылася з 40 тыс. чалавек (1926) да 49 тыс. (1931). У Гродне дзейнічалі гарадская рада, акруговы камітэт і гарадскія аддзяленні Таварыства беларускай школы, беларускія палітычныя арганізацыі, працавала Гродзенская беларуская гімназія. Аднак у 1930-я гады польскія ўлады закрылі ўсе беларускія школы Гродна.

У 1927 годзе Ян Каханоўскі заснаваў Гродзенскі заапарк, у 1920 годзе па ініцыятыве Юзафа Ядкоўскага ўтвораны Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей. Польскія ўлады праводзілі археалагічныя даследаванні Старога Замка, пачалі яго рэстаўрацыю.

• Гродна за польскім часам
• Плошча Стэфана Баторыя.
• У цэнтры горада.
• Панарама горада.
• Вуліца Брыгіцкая.
• Гарадскі мост.
• Дзяржаўная тытунёвая фабрыка.
• Панарама горада.
• Краявід кляштара бернадынак, знішчанага ў 1950-я гады.

Другая сусветная вайна

З 20 па 22 верасня 1939 года працягвалася барацьба польскіх войскаў з Чырвонай Арміяй за Гродна.

У верасні 1939 года, пры падзеле Польшчы Германіяй і СССР, Заходняя Беларусь разам з Гроднам увайшла ў склад СССР і ў лістападзе 1939 года ў выніку Уз’яднання Беларусі стала часткай Беларускай ССР.

На другі дзень пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны Гродна было захоплена войскамі гітлераўскай Германіі (23 чэрвеня 1941). Гітлераўцы ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана ў пад Фолюшам каля 33 тысяч чалавек. У канцэнтрацыйных лагерах была знішчана большая частка яўрэйскага насельніцтва горада. Гродна было цэнтрам партызанскага і падпольнага антыфашысцкага руху.

Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі 1944 года горад быў вызвален войскамі 3-га Беларускага фронту (16 ліпеня).

У БССР

З верасня 1944 года Гродна — абласны цэнтр Беларускай ССР.

У выніку вайны Гродна значна пацярпела. Хоць большую частку помнікаў архітэктуры і атрымалася захаваць, аднак савецкія ўлады знішчылі шэраг значных гарадзенскіх славутасцей: Фару Вітаўта, ратушу, некаторыя кляштары, у тым ліку базыльян, кварталы старой забудовы ўздоўж вуліцы Падольнай.

Даваеннага ўзроўню насельніцтва Гродна дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад пачаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасці на захадзе Беларусі, колькасць жыхароў да 1988 года павялічылася ў 5 разоў у параўнанні з 1939 годам.

У Рэспубліцы Беларусь

У 2005 годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтра горада. У 2008 годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэнні пры яе правядзенні: праводзіцца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынкаў у стылі па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасцінічнага комплексу, асноўны транспартны паток накіроўваецца ў небяспечнай блізкасці ад Новага і Старога Гродзенскіх замкаў; планы аднаўлення ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.

Насельніцтва

• XVI стагоддзе: 1588 год — 4 тыс. чал.
• XIX стагоддзе: 1856 год — 18,4 тыс. чал.; 1897 год — 46,9 тыс. чал.
• XX стагоддзе: 1913 год — 63 тыс. чал.; 1931 год — 49 тыс. чал.; 1939 год — 57,2 тыс. чал.; 1956 год — 65 тыс. чал.; 1965 год — 98 тыс. чал.; 1980 год — 202 тыс. чал.; 1985 год — 247 тыс. чал.; 1988 год — 272 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2005 год —317 366 чал., у т.л. беларусы — 62,3 %, палякі — 24,8 %, рускія — 10,1 %, украінцы — 1,8 %, яўрэі — 0,4 %, літоўцы — 0,2 %, татары — 0,2 %, іншыя нацыянальнасці — 0,4 %; 2006 год — 318,6 тыс. чал.; 2008 год — 337,4 тыс. чал.; 2009 год — 327 540 чал. (перапіс); 2012 год — 346,6 тыс. чал.; 2015 год — 361 352 чал.; 2016 год — 365 610 чал.; 2017 год — 368 710 чал.; 2018 год — 373 747 чал.

Эканоміка

Вядучымі галінамі ў горадзе з’яўляецца машынабудаванне і металаапрацоўка, хімічная, , , будматэрыялаў. Найбольш буйныя прадпрыемствы — «Гродна Азот», «Гродна Хімвалакно» і «Белкард».

Гродна — буйны прамысловы цэнтр Беларусі. У 2006 годзе прамысловымі прадпрыемствамі выраблена прадукцыі на суму 2 142 млрд руб. у дзейсных цэнах. Найбольш развітыя лёгкая прамысловасць і хімічная прамысловасць. Таксама развіта харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, машынабудаўнічая вытворчасць і металаапрацоўчая галіны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетыкі, дрэваапрацоўчыя, гарбарныя, будаўнічых матэрыялаў і іншыя.

Найбольш вядомыя прадпрыемствы:

• «Гродна Азот» — вытворчасць (сайт Архівавана 14 кастрычніка 2008.);
• «Гродна Хімвалакно» — (сайт Архівавана 30 красавіка 2016.);
• «Гроднаэнерга»;
• «Белкард» — вытворчасць (сайт Архівавана 6 кастрычніка 2008.);
• «Завод такарных патронаў» — (вытворчасць станкоў);
• «Радыёхваля» — (сайт Архівавана 26 чэрвеня 2012.);
• «Завод аўтамабільных агрэгатаў» — сайт Архівавана 7 лістапада 2008.;
• «ЗОВ-ЛенЕвроМебель» — вытворчасць мэблі (сайт);
• Швейна-гандлёвая фабрыка «Элод» — (вытворчасць галантарэйнай прадукцыі);
• Пальчаткавая фірма «Акцэнт» — (сайт Архівавана 22 красавіка 2016.);
• Абутковая фабрыка «Нёман»;
• Тытунёвая фабрыка «Нёман» (сайт Архівавана 4 мая 2016.;

Транспарт

Гродна з’яўляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейнічае аэрапорт Гродна, чыгуначны вакзал і аўтавакзал. Маецца развітая сетка гарадскога грамадскага транспарту. Аўтобусны рух наладжаны ў 1930 годзе, аснову парка складаюць аўтобусы маркі «МАЗ» і «Нёман». Тралейбусны рух адкрыты 10 лістапада 1974 г. да вынесенага за межы горада завода «АЗОТ». Усяго ў горадзе дзейнічае 34 аўтобусных і 20 тралейбусных маршрутаў. Ад горада адыходзяць чыгуначныя лініі на Вільнюс (лінія заканчваецца ля самай літоўскай мяжы), Масты і Беласток. З іх электрыфікавана толькі лінія ў бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная каляіна (1 435 мм і 1 520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост праз Нёман.

У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна—Кузня Беластоцкая і Гродна—аэрапорт.

Па левым беразе з Гродна дарогі такія: на паўднёвы ўсход у Індуру і Ваўкавыск, на паўднёвы захад у Брузгі-Беласток, на поўнач у Сапоцкін. Па правым беразе Нёмана дарогі з Гродна ідуць на поўнач у Друскінінкай, на паўночны ўсход у Парэчча, на ўсход у Азёры і на Скідзель — Мінск.

Культура

Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей, Гродзенскі літаратурны музей Максіма Багдановіча, Гродзенскі музей гісторыі Гарадніцы, Дом-музей Элізы Ажэшка, музей Зоф’і Налкоўскай. Цэнтр тэатральнага жыцця — Гродзенскі абласны драматычны тэатр (сайт: http://www.drama.grodno.by/ Архівавана 11 ліпеня 2008.), Гродзенскі абласны тэатр лялек. Абласная філармонія. Працуе Гродзенскі заалагічны парк. Штогод ладзіцца найстарэйшы на Беларусі бардаўскі фестываль Зялёны Гран-Пры.

Адукацыя

У Гродне працуюць 97 дашкольных устаноў, 40 агульнаадукацыйных школ, у тым ліку 2 ліцэі, 6 гімназій, а таксама школы з ліцэйскімі класамі. Працуюць 9 сярэдніх адмысловых навучальных устаноў.

У Гродне дзейнічаюць 3 дзяржаўныя ВНУ — Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы (сайт: http://www.grsu.by/), Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт (сайт: http://www.grsmu.by/), Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт (сайт: http://www.ggau.by/), Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У горадзе ёсць 14 масавых бібліятэк, у тым ліку 6 дзіцячых, 2 змяшанага тыпу, польскай літаратуры, Гродзенская абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічае Гродзенскі гісторыка-археалагічны запаведнік, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей.

СМІ

У горадзе выдаецца некалькі газет, сярод якіх: «Гродзенская праўда», «Вячэрні Гродна», «Міліцэйскі веснік», «» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «Гродна», абласное радыё, вузел тэлеграфнай сувязі, станцыя міжгароднай тэлефоннай сувязі. Маецца сетка кабельнага тэлебачання «ГАРАНТ».

Турызм

Гродна — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцініцы: «Беларусь», «Гродна», «Маналіт», «Нёман», «Амега», «Турыст», «Кронан Парк Гатель», гандлёва-гасцінічны комплекс «Сямашка» сайт. У межах горада і ўрочышчы Грандзічы находзяцца дзіцячы санаторый «Нёман-72», санаторыі-прафілакторыі «Здароўе», ААТ «Гародна Хімвалакно», «Жамчужына», база адпачынку «Купалінка».

Славутасці

Захавалася звыш 400 аб’ектаў гісторыі і архітэктуры, якія ахоўваюцца дзяржавай. Старая частка горада ў 1988 г. абвешчана помнікам горадабудаўніцтва і культуры. Асноўныя славутасці:

• Стары замак (Замак Баторыя)
• Новы замак
• Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя і кляштар езуітаў
• Касцёл Адшукання Святога Крыжа і кляштар бернардзінцаў
• Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак
• Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў
• Барысаглебская (Каложская) царква
• Свята-Раства-Багародзіцкая царква і кляштар базыльянак
• Пакроўскі кафедральны сабор
• Свята-Уладзімірская царква
• Царква ў імя княгіні Вольгі (1995)
• Царква прападобнай Марфы
• Вялікая харальная сінагога
• Лютэранская кірха
• Ніжняя царква
• Сядзіба Станіславова
• Сядзіба Панямонь
• ^[ru]
• Лямус брыгіцкага кляштара
• Палац Храптовічаў
• Палац Сапегаў (Баторыеўка)
• Вежа пажарнага дэпо
• Воданапорныя вежы
• Дом купца Мураўёва
• Аптэка езуітаў
• Дом урача Тальгейма
• Будынак пазямельнага банка
• Дом урача Алшыбаева
• Дом масонаў
• Дом-музей Элізы Ажэшка
• Дом-музей Максіма Багдановіча
• Дом віцэ-адміністратара
• Палац віцэ-адміністратара (Палац Валіцкага)
• Крывая афіцына
• Лямус на Гарадніцы
• Дом лясной адміністрацыі
• Домік майстра
• Палац віцэ-губернатара Максімовіча
• Будынак Марыінскай жаночай гімназіі
• Будынак рэальнага вучылішча
• Палац Чацвярцінскіх
• Фарныя могілкі
• Помнікі: Вітаўту Вялікаму, Давыду Гарадзенскаму, Янку Купалу, Элізе Ажэшка, Адаму Міцкевічу, Жану-Эмануэлю Жыліберу, маршалу Сакалоўскаму.
• Скульптуры: Дойлід Гарадніцы (Джузэпэ дэ Сако), Святому Губерту, Гараднічанка, Амур, Ладдзя Насада, Лаўка архітэктараў.
• Памятныя знакі: «Фара Вітаўта», Давыду Гарадзенскаму (каля Каложы), у гонар 850-годдзя Гродна, 580-годдзя Грунвальдскай бітвы.
• Муралы: «Навука», «Фестывальны».
• Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (мікрараён Паўднёвы) (2000)
• Касцёл Божай Міласэрнасці (мікрараён Вішнявец)
• Касцёл Найсвяцейшага Адкупіцеля (мікрараён Дзевятоўка) (2011)
• Царква ў гонар Сабора Усіх Беларускіх Святых (2011)

Страчаная спадчына

• Фара Вітаўта
• Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў
• Касцёл Узвышэння Святога Крыжа і кляштар кармелітаў
• Касцёл Святога Духа
• Гарадзенская ратуша
• Касцёл Нараджэння Панны Марыі і кляштар бернардзінак
• Дом Агінскага
• Палац Радзівілаў
• Палац Тызенгаўза
• Карчма Тызенгауза
• Аляксандра-Неўская царква
• Помнік «Стэла Свабоды»

Галерэя

• Гродна на акварэлях Напалеона Орды, 2-я пал. XIX ст.
• Панарама: Новы і Стары замкі, Каложа.
• Францысканы і Каложа.
• Касцёл і калегіум езуітаў.
• Фара Вітаўта.
• Дамініканы.
• Жаночы і мужчынскі кляштары бернардзінцаў.
• Стары замак.
• Палац віцэ-адміністратара.

Панарама Гродна. Акварэль Н. Орды, XIX стагоддзе.

• Цэнтр Гродна.
• Касцёл Брыгітак.
• Фарны касцёл.
• Гродна на выяве 16 ст.
• Каложа.
• Будынак былой сінагогі ў занёманскім прадмесце, 1948 год. Мастак А. Наліваеў.
• Стары замак.
• Новы замак.

Вядомыя асобы

Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Гродна і Ганаровыя грамадзяне Гродна

• Эліза Ажэшка — польская пісьменніца
• Аляксей Антонаў
• Максім Багдановіч — беларускі паэт
• Леў (Леон) Бакст — тэатральны мастак, графік
• Стэфан Баторый — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі
• Ігар Басінскі
• Аўгуст Бекю (3 мая 1775, Гродна — 7 верасня 1824, Вільня) — вучоны-гігіеніст, прафесар Віленскага ўніверсітэта
• Аляксандра Борціч — выканаўца роляў у мастацкіх фільмах.
• Васіль Быкаў — беларускі пісьменнік
• Вільфрыд Войніч — бібліяфіл і гаспадар «»
• Ілья Гінцбург — скульптар
• Генрых Глябовіч
• Антоні Грушэцкі — прафесар жывапісу, пісаў абразы для каралеўскай галерэі па запросе караля Станіслава Панятоўскага
• Юрый Гумянюк (1969—2013) — беларускі паэт, празаік, журналіст
• Валерый Дзідзюля — гітарыст і кампазітар, вядомы выканаўца фламенка
• Мікалай Раманавіч Дзікоўскі — гісторык Гродзеншчыны, краязнавец
• Жан Жылібер — французскі біёлаг, заснавальнік батанічнага парка
• Людвік Заменгоф — заснавальнік мовы эсперанта
• Ягор Замыслоўскі
• Дзяніс Івашын (нар. 1979) — беларускі журналіст і палітычны зняволены
• Казімір Казіміравіч (св. Казімір) — княжыч літоўскі і каралевіч польскі, прылічаны да святых, святы-патрон Літвы
• Казімір IV Ягелончык — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі
• Кастусь Каліноўскі — адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў, публіцыст, паэт
• Віктар Карака
• Аляксей Карпюк — беларускі пісьменнік
• Авянір Касценчык
• Алесь Кіркевіч — былы намеснік старшыні Маладога Фронту і кіраўнік Гродзенскага аддзялення маладзёжнай арганізацыі. Палітвязень Беларусі.
• Вольга Корбут — гімнастка, алімпійская чэмпіёнка;
• Аляксандр Курловіч — спартсмен
• Меір Ланскі — «хросны бацька» яўрэйскай мафіі, «заснавальнік» Лас-Вегаса
• Валерый Леванеўскі — прадпрымальнік, палітык, грамадскі дзеяч
• Эйтан Ліўні
• Аляксандр Мілінкевіч — палітык, кандыдат у Прэзідэнты Беларусі ў 2006 г.
•  — польская пісьменніца
• Чэслаў Неман — польскі музыкант
• Аксана Папко — беларуская веласіпедыстка
• Аляксандр Мікалаевіч Сапега
• Валерый Святоха — беларускі лёгкаатлет
• Януар Сухадольскі — (1-ая пал. 19 ст.), мастак-баталіст
• Антоні Тызенгаўз — гродзенскі стараста пры Станіславе А. Панятоўскім, мецэнат
• Аляксей Шаланда
• Ірына Шылава
• Юзаф Ядкоўскі — археолаг-аматар, нумізмат, стваральнік гісторыка-археалагічнага музея
•  — палітык, журналіст

Цікавыя звесткі

Песні аб Гродне

• Віктар Шалкевіч — Горад (2006)

Фільмы і эпізоды з фільмаў, якія здымаліся ў Гродне і ваколіцах

• «Міколка-паравоз» (1956)
• «Я родам з дзяцінства» (1966)
• «» (1968)
• «Іван Макаравіч» (1968)
• «Магіла льва» (1971)
• «Рудабельская рэспубліка» (1971)
• «» (1973)
• «Корцік» (1973)
• «Бронзавая птушка» (1974)
• «»
• «» (1977)
• «» (1978)
• «» (1978)
• «Вазьму твой боль» (1980)
• «» (1982)
• «» (1982)
• «Белыя росы» (1983)
• «» (1985)
• «» (1987)
• «Мяне завуць Арлекіна» (1988)
• «» (1991)
• «» (1992)
• «Я — Іван, ты — Абрам» (1993)
• «» (1995)
• «У жніўні 44-га…» (2000)
• «» (2003)
• «» (2007)
• «» (2007)
• «» (2008)
• «Дняпроўскі рубеж» (2009)
• «» (2010), эпізод з падзеннем фуры каля кар’ера ля Ласосна
• «Сляды апосталаў» (2013)

Гарады-пабрацімы

• (Кітай)
• Беласток (Польшча)
• Лімож (Францыя)
• Міндэн (Германія)
• Бялград (Сербія)
• (Венгрыя)
• управа горада Масквы (Расія)
• Хімкі (Расія)
• Шчолкава (Расія)
• (Канада)

Гл. таксама

• Партал «Гродна»

• Спіс вуліц Гродна

Заўвагі

1. Сустракаюцца таксама назвы Го́радня, Гаро́дня і радзей Го́радзен
2. Гэтыя варыянты часта блыталіся ў сярэдневяковых дакументах з Garthe (на правым беразе р. Нарва каля ўпадзення рр. Піса і Вінцэнта), Garden (колішняе ўмацаванне на дарозе з Мемеля ў Юрбарк), Garsden (колішняе ўмацаванне на правым беразе р. Мінга, недалёка да Мемеля).

Крыніцы

1. http://grodno.gov.by/ru/main.aspx?guid=1571
2. http://www.nashgrodno.com/index.php?option=com_content&view=article&id=115&Itemid=115
3. GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106"></a>
4. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
5. Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Национальный состав населения Гродненской области. (руск.)
6. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9 (DJVU).
7. История Гродно (руск.). grodno.by. Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2012. Праверана 2 мая 2012.
8. Швед В. В. и др. Гораден. Рассказы из истории города (10 век — середина 16 века) = Горадзен. Аповеды з гісторыі горада (10 ст. — сярэдзіна 16 ст.). — Гродно, 1996. — 60 с.
9. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 106—107.
10. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 293.
11. http://ezerai.vilnius21.lt/gardinas-v10343.html
12. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 442, 444.
13. A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 118.
14. В. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 87.
15. Напр., у грамаце вялікага князя Жыгімонта Аўгуста (1562). Госцеў, Швед. С.23.
16. Горадня // Беларуска-расійскі слоўнік. — Мн.: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1925. (— Мн.: Народная асвета, 1993. — ISBN 5-341-00918-5)
17. Раён (руск.)(недаступная спасылка). Адміністрацыя Ленінскага раёна. Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2011. Праверана 1 мая 2012.
18. З гісторыі развіцця (руск.)(недаступная спасылка). Адміністрацыя Кастрычніцкага раёна. Архівавана з першакрыніцы 19 верасня 2012. Праверана 1 мая 2012.
19. Усе мікрараёны Гродна(недаступная спасылка)
20. Госцеў А., Швед В. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993. С. 11.
21. Гродна Архівавана 19 ліпеня 2010. // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / , . — Мн.: Народная асвета, 1991.
22. . Гродна // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 148.
23. Гардзееў Ю. Гродна // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 514. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
24. Гродна // Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
25. Гардзееў Ю. Гродна // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 515. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
26. O Teatrach grodzieńskich 1784-1864, «Znad Wilii», nr 4 (60) z 2014 r., s. 143—145 (pol.), http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/04/Znad-Wilii-60.pdf;
27. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. // Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. ISBN 83-88973-60-6. — S. 31—32.
28. . Гродна // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 151.
29. . Гродна // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2. С. 152.
30. Алег Гардзіенка. Невядомыя старонкі беларускага паходу // «Наша Ніва» № 38 (195), 18—25 верасня 2000.
31. Антон Астаповіч. Прэс-рэліз Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры (нявызн.). Беларуская асацыяцыя журналістаў (26 жніўня 2010).(недаступная спасылка)
32. Труд, занятость и социальная защита (руск.)(недаступная спасылка). Гродненский городской исполнительный комитет. Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2015. Праверана 1 мая 2012.
33. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2015 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2014 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (31 сакавіка 2015). Праверана 3 красавіка 2017.
34. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
35. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
36. «Вячэрні Гродна»
37. тэлерадыёкампанія «Гродна» Архівавана 28 чэрвеня 2008.
38. абласное радыё Архівавана 31 мая 2008.
39. «ГАРАНТ»
40. Вяртанне доктара Заменгофа // «Советская Беларусь», 15 мая 2007 г. Архівавана 26 снежня 2007.
41. Видео: из-за съемок фильма в карьере возле Гродно утопили грузовик с прицепом http://autogrodno.by/home/avtosobytiya/4929-vozle-grodno-utopili-furu.html
42. Т. Нарбут. Старажытная гісторыя літоўскага народа, 1840. Т.7, С.73.

Літаратура

• Госцеў А. П., Швед В. В. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993.
• Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада / [аўтары тэксту: А. Госцеў і інш.]. — Гародня [Гродна]. — Wrocław: [б. в.], 2012. — 339 с. — (Гарадзенская бібліятэка; кн. 15).

Спасылкі

• Карта Гродна Архівавана 5 ліпеня 2017.

• Геаграфічныя звесткі па тэме Гродна на OpenStreetMap
• Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers Архівавана 31 ліпеня 2015.
• Галерэя «Мая Гародня». Гісторыя горада Горадні ў фатаграфіях і паштоўках.
• Гродзенскі аблвыканкам Архівавана 1 ліпеня 2008.
• Форум Гродна
• Блог Гродно S13.RU
• Гродна ў фатаздымках на Radzima.org
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Старажытнае Гродна Архівавана 23 мая 2012.
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Гродна 1980-х Архівавана 24 мая 2012.
• Архітэктура Гродна
• Аўтарынак Гродна