Эдынбург

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Эдынбург (значэнні).

Эдынбу́рг (англ.: і скотс: Edinburgh [ˈɛdɪnb(ə)rə], шатл. гэл.: Dùn Èideann [tuːn ˈeːtʃən]) — сталіца і другі па велічыні горад Шатландыі, адміністрацыйны цэнтр аднайменнай вобласці.

Горад Эдынбург англ.: Edinburgh шатл. гэл.: Dun Eideann Герб Сцяг Краіна  Вялікабрытанія Рэгіён Шатландыя Вобласць Эдынбург Каардынаты 55°57′00″ пн. ш. 03°11′56″ з. д.^HGЯO Кіраўнік Frank Ross^[d] Заснаваны VII стагоддзе Плошча 259 км². км² Вышыня цэнтра 47 ± 1 м Водныя аб’екты Water of Leith^[d], River Almond^[d], River Forth^[d] і Ферт-оф-Форт Насельніцтва 468 070 чалавек (2007) Часавы пояс UTC0, летам UTC+1 Тэлефонны код 0131 Паштовы індэкс EH1-EH13, EH14, EH15-EH17 Афіцыйны сайт edinburgh.org (англ.) Эдынбург на карце Вялікабрытаніі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Размешчаны на ўсходнім узбярэжжы Шатландыі (тэрыторыя Сярэднешатландскай нізіны) на паўднёвым беразе заліва . Сталіца Шатландыі з 1437 года.

У горадзе знаходзіцца Эдынбургскі ўніверсітэт — адна з галоўных вышэйшых навучальных устаноў краіны. Раёны Эдынбурга — Стары горад і Новы горад — у 1995 годзе былі занесены ЮНЕСКА ў спіс аб'ектаў Сусветнай спадчыны. Па выніках перапісу насельніцтва 2001 года, насельніцтва Эдынбурга складае 468 070 чалавек.

У жніўні ў горадзе праводзіцца найбуйнейшы ў свеце штогадовы , у рамках якога ці адначасова праходзіць некалькі тэматычных фестываляў. У гэты перыяд насельніцтва горада падвойваецца з-за наплыву турыстаў. У цэлым Эдынбург прыцягвае каля 13 млн турыстаў штогод, з'яўляючыся такім чынам другім па папулярнасці (пасля Лондана) турыстычным кірункам Вялікабрытаніі.

Этымалогія назвы

Назва горада пайшла ад брэтонскай назвы крэпасці Din Eidyn — гэта значыць Крэпасць Эйдына, — якая знаходзілася на землях старажытнага брыцкага каралеўства .

Краявід з масіўным .

Пасля таго, як у VI стагоддзі англа-саксы заваявалі кельцкія тэрыторыі, крэпасць стала звацца на новы лад Edin-burh. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што гэта назва азначае Крэпасць Эдвіна (Edwin's fort), і што ў яе аснове, верагодна, ляжыць імя караля Нартумбрыі , які кіраваў у VII стагоддзі. Тым не менш, такая здагадка малаверагодна па прычыне таго, што назва змянілася за некаторы час да пачатку эпохі кіравання Эдвіна.

Першае пісьмовае згадванне пра паселішча вакол крэпасці, як пра самастойны горад, адносіцца да пачатку XII стагоддзя — у 1124 годзе ўказам караля Давіда I у Эдынбургу была заснавана царква Святога распяцця (Church of the Holy Rood). Абарот да атрымальнікаў у каралеўскай грамаце абвяшчае на латыні — Ecclisie Sancte Crucis Edwinesburgensi, і такая форма назвы горада сведчыць або пра тое, што ў XII стагоддзі існавала перакананне пра паходжанне назвы ад імя караля Эдвіна, або пра тое, што за шэсць стагоддзяў назва трансфармавалася і ў яго была ўключана літара w. Як бы там ні было, у хартыі караля Вільгельма I Льва ад 1170 года згадваецца іншае найменне горада — Edenesburch.

Сучасная назва Эдынбурга канчаткова замацавалася за горадам у XIV стагоддзі, хоць час ад часу ў запісах тых гадоў сустракаюцца трохі скажоныя варыянты напісання — Edynburgh і Edynburghe.

Гісторыя

Людзі засялілі тэрыторыю, на якой знаходзіцца Эдынбург, у Бронзавым веку, пра што сведчаць сляды прымітыўных каменных паселішчаў. На мясцовую культуру аказалі ўплыў Гальштацкая і Латэнская культуры Цэнтральнай Еўропы. Калі рымляне прыбылі ў Лотыян напачатку першага тысячагоддзя да н.э., яны сустрэліся з кельцкім брыцкім племем, названым імі , што, хутчэй за ўсё, з'яўляецца латынізаванай версіяй іх саманазвы. На тэрыторыі старажытнага брыцкага каралеўства , нашчадкі ватадзінаў пабудавалі крэпасць Din Eidyn, ці Etin, якая, хутчэй за ўсё, знаходзілася на тэрыторыі сучаснага Эдынбурга. Хоць месцазнаходжанне крэпасці дакладна не вызначана, навукоўцы мяркуюць, што яна магла быць размешчана на Касл-Року, гары Артура або на гары Кэлтан.

Нартумбрыйскія англы аказалі вялікі ўплыў на фарміраванне аблічча паўднёва-ўсходняй Шатландыі, асабліва пачынаючы з 638 года н.э., калі крэпасць была абложана войскамі, лаяльнымі да караля Нартумбрыі . Ці была менавіта гэта бітва прычынай таго, што крэпасць перайшла ад брытаў да нартумберыйцаў, невядома, але прыкладна з гэтага часу Эдынбургам кіравалі яны. Гэта працягвалася больш за тры стагоддзі. Крэпасць перайшла назад у шатландскае ўладанне падчас кіравання Індульфа, сына Канстанціна Другога. У Англа-саксонскі перыяд да назвы горада дадаўся германскі суфікс «бург».

Эдынбург на сярэдневяковай карце XIV ст. (у верхнім левым вугле)

Эдынбург пачаў хутка расці і развівацца ў XII стагоддзі — калі Давід I перавёў каралеўскі двор з Данфермліна ў і пабудаваў у наваколлях , — а пасля ўзнікнення ў XIII стагоддзя за Эдынбургам канчаткова замацаваўся статус сталіцы.

Падчас валадарання Марыі Сцюарт каралеўскі двор размяшчаўся ў эдынбургскім палацы , а калі ў 1603 годзе трон перайшоў да Якаву VI, прыдворнае дваранства рушыла ўслед за каралём у Лондан. Пасля таго, як у 1707 годзе быў скасаваны , значэнне Эдынбурга на палітычнай сцэне краіны паменшылася, аднак культурнае жыццё горада працягвала квітнець і дасягнула найвышэйшага росквіту ў , калі ў Эдынбургу жылі і працавалі многія выдатныя навукоўцы і філосафы таго часу.

У 1450 годзе Эдынбург быў акружаны крапасной сцяной — цяпер гэты раён носіць назву Старога горада. З-за гэтага абмежавання ў тэрыторыі, Эдынбург пачаў расці ў вышыню. Былі шырока распаўсюджаны адзінаццаціпавярховыя будынкі, маюцца запісы пра будынкі, якія дасягалі ў вышыню 14-ці ці нават 15 паверхаў. На шматлікія каменныя будынкі можна дагэтуль паглядзець у Старым Горадзе. У сярэдзіне XVIII стагоддзя на поўнач ад яго быў пабудаваны новы раён — Новы горад.

У XIX стагоддзі, як і многія гарады, Эдынбург індустрыялізаваўся, але не рос так хутка, як Глазга, які стаў самым вялікім горадам краіны і ўнёс велізарны ўнёсак ва ўзвышэнне Брытанскай Імперыі. Да сярэдзіны стагоддзя адбыўся рэзкі прырост насельніцтва горада, галоўным чынам за кошт эмігрантаў з Ірландыі, уцекачоў ад так званага «».

прывёў да стварэння адміністрацыі і парламента Шатландыі, якія былі размешчаны на тэрыторыі Эдынбурга.

Клімат

Для Эдынбурга, роўна як і ў цэлым для Шатландыі, характэрны ўмераны марскі клімат — адносна мяккі, нягледзячы на тое, што горад размешчаны на даволі высокай паўночнай шыраце. У параўнанні з Масквой і Лабрадорам (Ньюфаўндленд), якія ляжаць на той жа шыраце, зімы ў Эдынбургу досыць цёплыя, з тэмпературай, якая рэдка апускаецца ніжэй 0 °C. Улетку ў Эдынбургу захоўваецца адносна халаднаватае надвор'е з тэмпературай, якая не перавышае 23 °C. Таксама для Эдынбурга характэрныя частыя ліўні (колькасць ападкаў больш-менш раўнамерна размяркоўваецца па месяцах) і паўднёва-заходні вецер. У кастрычніку і сакавіку значны ўплыў на надвор'е ў горадзе аказваюць атлантычныя цыклоны — так званыя .

Такія кліматычныя асаблівасці абумоўлены геаграфічным размяшчэннем Эдынбурга — горад стаіць на ўзбярэжжы, таму надвор'е фарміруецца за кошт паветраных патокаў з боку Паўночнага мора.

Клімат Эдынбурга
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	14,2	15,5	21,0	22,0	26,0	29,1	28,7	31,0	26,2	23,0	17,0	15,0	31,0
Сярэдні максімум, °C	6,7	7,2	9,3	11,6	14,5	17,2	19,2	19,1	16,6	13,0	9,3	6,7	12,5
Сярэдні мінімум, °C	1,0	1,2	2,2	3,6	6,1	8,9	10,7	10,6	8,7	5,9	3,2	0,9	5,3
Абсалютны мінімум, °C	−18	−17	−11,4	−5	−3	0,0	2,1	2,0	−2	−5,6	−10	−15	−18
Норма ападкаў, мм	73	49	55	41	53	63	67	70	65	83	64	64	746
Крыніца: Надвор'е і Клімат

Насельніцтва

Паводле вынікаў перапісу колькасць насельніцтва Эдынбурга ў 2001 годзе склала 448 624 чал. У 2005 годзе гэта колькасць, паводле ацэнкі Галоўнага дэпартамента запісу актаў грамадзянскага стану Шатландыі, узрасла да 457 830 чал., 48 % (220 094 чал.) з якіх складаюць мужчыны і 52 % (237 736 чал.) — жанчыны. На момант ацэнкі ў 2010 годзе, у Эдынбургу пражываюць 486 120 чал., з іх 235 249 мужчын і 250 871 жанчын.

У Эдынбургу большы працэнт жыхароў ва ўзросце ад 16 да 24 гадоў, чым у сярэднім па Шатландыі, але ніжэйшы працэнт пажылых людзей і дзяцей дашкольнага ўзросту. Звыш 95 % насельніцтва адносяць сябе да белых, 1,6 % складаюць кітайцы, 0,8 % — індусы. У 2001 годзе 22 % працэнта насельніцтва Эдынбурга нарадзіліся за межамі Шатландыі, з іх 12,1 % — у Англіі. Пасля пашырэння ЕС у 2004 годзе, у горадзе пасялілася вялікая колькасць мігрантаў з Польшчы, Літвы і Латвіі, большасць з іх працуе ў сферы абслугоўвання.

Змяненне колькасці насельніцтва Эдынбурга ў перыяд з 1755 па 2005 гг.
1755	1791	1811	1821	1831	1841	1851	1861	1871	1881	1891
57 195	81 865	82 624	112 235	136 054	138 182	160 511	168 121	196 979	228 357	261 225
1901	1911	1921	1931	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2005
316 837	320 318	420 264	439 010	466 761	468 361	453 575	425 575	418 914	448 624	457 830

Гарады-пабрацімы

Эдынбург з'яўляецца горадам-пабрацімам наступных гарадоў:

• Мюнхен, Германія (1954)
• Ніца, Францыя (1958)
• Фларэнцыя, Італія (1964)
• , Новая Зеландыя (1974)
• Ванкувер, Канада (1977)
• Сан-Дыега, ЗША (1977)
• Сеговія, Іспанія (1985)
• Сіянь, КНР (1985)
• Кіеў, Украіна (1989)
• Ольбарг, Данія (1991)
• Прэфектура Кіёта, Японія (1994)
• Кракаў, Польшча (1995)
• Санкт-Пецярбург, Расія (1995)

Вядомыя асобы

• Артур Конан Дойл
• Вальтэр Скот
• Джэймс Максвел
• Роберт Льюіс Стывенсан
• Аляксандр Грэям Бел
• Дэвід Юм
• Ірвін Уэлш
• Адам Сміт
• Джэймс Сцюарт (1712—1780) — брытанскі эканаміст.
• Алан Рэмзэй

Зноскі

1. http://www.edinburgh.gov.uk/info/20004/council_and_democracy/641/lord_provost_of_the_city_of_edinburgh/1
2. Fraser (2009). From Caledonia to Pictland: Scotland to 795. Edinburgh University Press. p. 171. ISBN 978-0-7486-1232-1. Retrieved 10 July 2012.
3. Lynch et al., The Oxford Companion to Scottish History (2001), p.658
4. Chambers, Robert (1824). Notices of the most remarkable fires in Edinburgh, from 1385 to 1824. Retrieved 10 September 2010.
5. Даныя складаюцца з насельніцтва
6. City of Edinburgh Council Архівавана 19 мая 2005.
7. Edinphoto

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Эдынбург