Літоўцы

Літо́ўцы (саманазва, множны лік літ.: lietuviai — ле́тувяй, адзіночны лік літ.: lietuvis), радзей сустракаецца варыянт летувісы — еўрапейскі народ. Агульная колькасць у свеце — каля 3,2 млн чалавек (2012). Насяляюць у асноўным Літву (2 561 314 чал., 2011), дзе складаюць каля 84 % жыхароў. Значная колькасць літоўцаў жыве ў ЗША (каля 654 000 чал. літоўскага паходжання, паводле перапісу 2010 года), Вялікабрытаніі, Ірландыі, Бразіліі, Канадзе, Расіі (у асноўным у Калінінградскай вобласці — 9,7 тыс. літоўцаў, паводле перапісу 2010 года). Карыстаюцца літоўскай мовай балтыйскай групы індаеўрапейскай моўнай сям’і. Сучасная літоўская літаратурная мова пачала стварацца з 1880-х гадах на аснове балцкіх гаворак вакол Марыямпале (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекту літоўскай мовы, якая склалася пад уплывам гаворак яцвягаў). Алфавіт літаратурнай мовы на лацінскай графічнай аснове. Вернікі літоўцы пераважна каталікі; ёсць невялікая колькасць пратэстантаў (лютэране, кальвіністы) і праваслаўных.

Літоўцы
Саманазва	Lietuviai
Усяго: каля 3,2 млн (2012):
Літва: 2 561 314 (перапіс 2011) ЗША: 680 912 (2012) Бразілія: каля 200 000 (2002) Вялікабрытанія: 97 000 (2011) ПАР: 60 000 Канада: 49 130 (2011) Ірландыя: 36 683 (2011) Нарвегія: 30 540 (2013) Латвія: 24 426 (2011) Германія: 20 285 (2008) Расія: 13 230 (2021) Аўстралія : 12 317 Іспанія: 12 128  Польшча: 8000 (2011) Данія  : 7946 Украіна: 7207 (2001) Беларусь: 5087 (перапіс 2009)
Этнічныя мовы	літоўская мова
Іншыя папулярныя мовы зносін	жамойцкая гаворка (мова)
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі)	хрысціянства (каталіцтва (лацінскага абраду), кальвінізм, праваслаўе)
Расавы тып	еўрапеоідная раса
Геаграфічна-моўная група
Блізкія этнасы	латышы, іншыя балты
Субэтнасы	Жамойты Прускія літоўцы
Этна-моўная супольнасць	балты

Этнагенез літоўцаў

Тэорыі

Паводле адной тэорыі, якой прытрымліваюцца асобныя сучасныя літоўскія навукоўцы, літоўскі этнас узнік прыблізна ў VI—VII стст., калі адбылося разгалінаванне ўсходніх балтаў на літоўцаў і латгалаў і адпаведна разгалінаванне літоўскай і латышскай моў з аднаго кораня. Тэорыя сцвярджае, што месцам сфарміравання літоўцаў у тыя часы была тэрыторыя паміж сярэднім цячэннем Нёмана, рэчкамі Нярыс і Мяркіс, адкуль літоўцы пашыраліся на поўнач (да земгалаў і селаў) і на захад, асімілюючы мясцовае насельніцтва. У ходзе колькаснага разрастання літоўскага этнаса адбылося разгалінаванне родаплемянной структуры літоўцаў у канцы I тысячагоддзя н.э. мінімум на два племені: а) «усходнія літоўцы» (менаваных навукоўцамі «уласна літоўцы» альбо «аўкштайты»), якія размяшчаліся ў тым ліку на землях Нальшчаны і Дзяволтвы, і б) «літоўцы-жамойты» ці проста «жамойты» (на паўднёвых землях сучаснага літоўскага этнаграфічнага рэгіёна Жамойць), сфарміраваных у выніку асіміляцыі літоўскімі перасяленцамі (на заходнім кірунку міграцыі) часткі куршаў і іншых заходнебалцкіх плямён. Паводле тэорыі, з утварэннем Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) у сярэдзіне XIII — XV ст. адбывалася асіміляцыя літоўцамі іншых балцкіх плямён — паўднёвых частак селаў, земгалаў і куршаў, а таксама нейкіх частак яцвягаў, скальваў і прусаў, што прывяло да чарговага дэмаграфічнага і тэрытарыяльнага разрастання літоўскага этнаса. Па-за межамі ВКЛ у выніку міграцыі часткі літоўскага насельніцтва з тэрыторыі Жамойці і асіміляцыі літоўцамі часткі балцкага насельніцтва (галоўным чынам, прусаў і скальваў) у Герцагстве Прусія ў XVI ст. утварылася асобная этнічная група літоўцаў — т.зв. літувінінкі (літоўнікі, літувінінкай).

Балцкія плямёны ў X—XII стст.

Дыялекты сучаснай літоўскай мовы (па стану на 2005 г.) паводле дадзеных Расійскай акадэміі навук

Іншая тэорыя сцвярджае, што этнагенез літоўскага этнаса мае больш позняе паходжанне, і адмаўляе этнічную еднасць у VI — першай палове XIII ст. балцкіх плямён літва і жамойты. Сцвярджаецца, што літоўскі этнас быў створаны ў выніку кансалідацыі розных балцкіх плямён (племені літва, якое дало імя новаму этнасу; племені жамойтаў; частак плямён селаў, земгалаў, куршаў, яцвягаў, скальваў і прусаў), якая адбывалася ў рамках Вялікага Княства Літоўскага пачынаючы з другой паловы XIII ст.

Паводле яшчэ адной тэорыі, якой прытрымліваюцца некаторыя беларускія навукоўцы, сучасны літоўскі этнас узнік у часы Вялікага Княства Літоўскага галоўным чынам на аснове балцкага племені жамойтаў, у склад якога ўвайшла пэўная частка іншых балцкіх плямён (куршаў, прусаў, скальваў, яцвягаў і інш.), у тым ліку балцкія плямёны нальшчаны і дзяволтва — балтамоўныя жыхары паўночнай (балцкай) часткі тапоніма / хароніма «Літва» (у ВКЛ), якая і дала новаму этнасу ў больш познія часы імя «літоўцы», а большая частка самога племені літва (на Віленшчыне — у шырокім наваколлі горада Вільня (Вільнюс)) у часы Вялікага Княства Літоўскага была славянізавана.

Карты рассялення балцкіх плямён у XII—XIII стст.

• Карта балцкіх зямель і княстваў у сярэдзіне XIII ст. паводле Вячаслава Насевіча, на яго персанальным сайце.
• Карта рассялення літоўцаў у IX—XII стст. (паводле Марыі Гімбутас і Рэгіны Валкайтэ-Кулікаўскене) // Volkaite-Kulikauskiene, R. Lietuviai IX—XII amžiais. — Vilnius: Mintis, 1970.

Этнонім

Адносна тлумачэння значэння і паходжання этноніма літоўцаў існуе некалькі падыходаў.

У старажытнарускіх летапісах літоўцаў называлі «литъва», словам з коранем «літ-» і канчатакам «-ва» (што мае значэнне зборнасці, сукупнасці). Літоўскія філолагі лічаць, што ўсходнеславянскі корань «літ-» адлюстроўвае тут пачатковы, архаічны літоўскі корань «liet-» («ліет-» / «лет-»), які ў старажытнай латышскай моўнай традыцыі меў форму «leit-», а ў нямецкай традыцыі для абазначэння Літвы (краіны літоўцаў) атрымаў форму «Lettowen», у лацінскай — «Lettovia» («Lethovia»), у эстонскай — «Leddu» або «Leddumaa» (край літоўцаў).

Сам літоўскі корань «liet-» асобныя літоўскія лінгвісты спрабуюць вывесці ад літоўскага lietus (дождж) або lieti (ліць [ваду]), або (як прапануе літоўскі лінгвіст Казімірас Кузавініс) ад ракі Lietauka за 30 км ад Кярнаве — праз механізм гідронім > тапонім > этнонім.

У XV—XVI стст. у Вялікім Княстве Літоўскім, паводле тэорыі паходжання літоўцаў ад старажытных рымлян, слова «Літва» спрабавалі патлумачыць скажэннем лацінскага тапоніма «L’Italija» («Літалія» — Італія). Пазней назву «Літва» спрабавалі звязаць з лацінскім словам «litus» (узмор’е). Была і версія пра паходжанне «Літва» ад кельцкага слова «Letha» (якім азначалі «заходнюю ўскраінку былой Галіі каля Атлантычнага акіяна»).

Літоўскі гісторык Артурас Дубоніс пранапаваў гіпотэзу паходжання слоў «Літва» і «літоўцы» ад літоўскага паняцця «leičiai» / «лейчай» (множны лік ад літоўскага слова «leitis»), пад якім з сярэдзіны XIII ст. вядома сацыяльная група ваяроў у літоўскім грамадстве, падпарадкаваная асабіста вялікаму князю літоўскаму.

Ёсць і іншыя тлумачэнні назваў «Літва» і «літоўцы», але яны на думку літоўскіх лінгвістаў і гісторыкаў не пераканаўчыя.

Сучаснае названне літоўцаў у розных мовах у адзіночным / і множным ліку:

• lietuvis / lietuviai — літоўская мова;
• leitis / leiši, leičiai — старалатышская мова;
• lietuvietis / lietuvieši — латышская мова;
• литовец / литовцы — руская мова;
• літовец / літоўцы — беларуская мова;
• литовець / литовці — украінская мова;
• litwin / litwini — польская мова;
• Lithuanian / Lithuanians — англійская мова;
• Litauer / Litauer — нямецкая мова;
• leedulane / leedulased — эстонская мова;
• litvanyalı / litvanyalılar — турэцкая мова;
• lituano / lituani — італьянская мова;
• lituaniană / lituanieni — румынская мова

Рэлігія

Асноўныя артыкулы: і Пратэстанцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім

Каталіцкі касцёл Святой Ганны (пачатак XVI ст.) у Вільнюсе

Першапачаткова балцкія плямёны практыкавалі родавыя культы (язычніцтва). У 1251 г. вялікі князь літоўскі Міндоўг прыняў каталіцтва, што лічыцца першай хваляй хрысціянізацыі балтаў у Вялікім Княстве Літоўскім. Між тым, маюцца таксама факты пэўнага і дабраахвотнага распаўсюджання праваслаўя як сярод балцкай знаці ВКЛ (напрыклад, вялікі князь літоўскі Войшалк і браты вялікага князя літоўскага Трайдзеня), так і простых сялян. Аднак да канца XIV ст. большая частка балцкага насельніцтва ВКЛ была язычніцкай. У 1387 г. па распараджэнні вялікага князя літоўскага Ягайлы ў ВКЛ язычніцкае балцкае насельніцтва пачалі пераводзіць у каталіцтва, што лічыцца другой хваляй хрысціянізацыі балтаў у ВКЛ. Пасля далучэння да ВКЛ зямель Жамойці ў 1413 г. пачалося хрышчэнне ў каталіцтва і гэтай язычніцкай часткі дзяржавы. Лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў Еўропы, які адмовіўся ад язычніцтва.

Розныя варыянты традыцыйных вясковых прыдарожных і мемарыяльных драўляных хрысціянскіх крыжоў у Літве. ( у мястэчку Румшышкес)

Доўгі час захоўваўся рэлігійны дуалізм — змешванне дахрысціянскіх вераванняў з хрысціянскімі. Хрысціянскія легенды, створаныя літоўцамі, адносна нешматлікія і мала арыгінальныя: уплыў хрысціянства на народную творчасць праявіўся пераважна ў знешніх формах — заменай хрысціянскіх паняццяў (часта проста назваў) пры захаванні колішніх сюжэтаў.

У сярэдзіне XVI — пачатку XVII ст. у ВКЛ пракаціліся хвалі рэлігійнай Рэфармацыі, а затым Контррэфармацыі, якія закранулі, галоўным чынам, мясцовую шляхту. Самай папулярнай канфесіяй сярод шляхты-пратэстантаў (у тым ліку магнатаў, якія былі на чале руху) стаў кальвінізм. Сярод літоўцаў (г.зв. літоўнікаў), якія перасяліліся на землі Тэўтонскага ордэна (пасля — Герцагства Прусія) з 1525 года распаўсюджвалася лютэранства. У 1590—1600-я гады літоўская пратэстанцкая шляхта ў большасці перайшла ў каталіцызм, толькі меншая яе частка трымалася пратэстанцтва. Галоўным цэнтрам арыянства (да 1658) і кальвінізма ў Літве (для шляхты) былі Кейданы, яго падтрымлівала біржанская («кальвінісцкая») галіна Радзівілаў, уласнікаў Кейданскай латыфундыі.

Пасля ўваходжання літоўскіх зямель у склад Расійскай імперыі католікі падвяргаліся пэўнай дыскрымінацыі (якая змянялася ў розныя перыяды), у першую чаргу, у праве заняцця мясцовых дзяржаўных пасад (з 1863) і ў праве набыцця ў літоўскіх губернях зямлі (з 1864), друкавання каталіцкай літаратуры лацінскімі літарамі і інш. З утварэннем Літоўскай Рэспублікі (1918—1940) дыскрымінацыя католікаў і свабоды веравызнання спынілася.

У час знаходжання Літвы ў 1940—1990 гадах у складзе СССР (у форме Літоўскай ССР) савецкія улады змагаліся з рэлігійнасцю насельніцтва і папулярызавалі атэізм. З 1990 годзе аднаўляецца свабодная рэлігійная дзейнасць. Цяпер рэлігійныя літоўцы пераважна вызнаюць каталіцтва (каля 80 %), радзей пратэстантызм (кальвінізм, лютэранства) або праваслаўе.

Мова, пісьменства і моўныя групы

Асноўныя артыкулы: Літоўская мова, Літоўская літаратура і Рэгіёны Літвы

Лютэранскі катэхізіс Марцінаса Мажвідаса «Простыя словы катэхізіса …», надрукаваны ў 1547 г. у Кёнігсбергу (Герцагства Прусія)

Сучасныя этнакультурныя рэгіёны Літвы

Вылучэнне з цэнтральнай групы балтыйскіх моў і складванне ранніх форм літоўскай мовы адносяць да V—VII стст. Сучасныя формы гутарковай літоўскай мовы пачалі складвацца пасля XIII ст. у выніку цеснага ўзаемадзеяння ўсходнебалтыйскіх моў, якія апынуліся ў межах Вялікага Княства Літоўскага.

З XIV ст. асноўнай пісьмовай мовай канцылярыі вялікага князя літоўскага і мясцовых адміністрацый у ВКЛ была славянская мова — т.зв. «руская мова», якой спачатку абазначалі царкоўнаславянскую мову (ці «старажытнарускую мову»), што паступова да сярэдзіны XVI ст. ужо набыла шмат рысаў гутарковай беларускай мовы і не набыла рыс балцкіх гаворак, а таму сучаснымі навукоўцамі тая літаратурная «руская мова» ВКЛ абазначаецца неалагізмам як «старабеларуская мова». У якасці пісьмовай мовы выкарыстоўвалася таксама латынь (асабліва ў каталіцкім касцёле), а з сярэдзіны XVII ст. у публічным жыцці гарадоў і вышэйшых саслоўяў ВКЛ замест «рускай мовы» пачала дамінаваць польская мова.

Літаратурная форма літоўскай мовы пачала складвацца толькі з другой паловы XVI ст., калі ўраджэнец Жамойці, лютэранскі пастар Марцінас Мажвідас выдаў пры дапамозе прускага герцага ў 1547 г. у Кёнігсбергу (Прусія) лютэранскі «Катэхізіс» — на заходніх гаворках сучаснай жамойцкай мовы (дыялекта) з вялікім уплывам гаворак прускай мовы, што было пачаткам друкарства на балцкіх гаворках ВКЛ. З самага свайго пачатку пісьмовыя і друкаваныя помнікі на літоўскай мове былі нешматлікімі, мелі розныя літаратурныя варыянты, бо ствараліся ў розных перыферыйных цэнтрах і былі вельмі набліжаны да гутарковай мовы балцкага насельніцтва, а таму неслі ў сабе рысы самых розных рэгіянальных гаворак, хоць і з уплывам на лексіку і сінтаксіс з боку «рускай мовы» (старабеларускай) і польскай мовы. Акрамя таго пісьмовыя помнікі, якія з’яўляліся на літоўскай мове ў ВКЛ і ў Герцагстве Прусія ў XVI—XVIII стст., вылучаліся вузкасцю грамадскіх функцый, слабой ступенню нармаванасці і неразвітасцю стыляў (дамінаваў царкоўны стыль): выкарыстоўваліся для распаўсюджання хрысціянства сярод балтамоўнага насельніцтва — друкаваныя катэхізісы, Евангеллі, Біблія, лемантары (буквары), слоўнікі, малітоўнікі, рэлігійныя песні, псалмы, пропаведзі (пасцілы) і іншыя рэлігійныя тэксты.

«Biblja» на літоўскай мове, выдадзеная ў 1735 г. Кёнігсбергу (Каралеўства Прусія)

Першы поўны пераклад Бібліі на літоўскую мову (а ў прыватнасці — на жамойцкую гаворку) быў надрукаваны ў 1735 г. у Кёнігсбергу (Каралеўства Прусія) і паўторна надрукаваны пасля выпраўкі ў 1755 г. там жа. Нешматлікасць пісьмовых помнікаў і адсутнасць сістэмы адукацыі на літоўскай мове не спрыяла моўнай гамагенізацыі насельніцтва. Літоўская мова захоўвалася галоўным чынам у асяроддзі сельскага і сялянскага насельніцтва ў гутарковай форме розных гаворак і не выкарыстоўвалася ў афіцыйным справаводстве. Значная частка балтамоўнага насельніцтва на Віленшчыне ў часы ВКЛ абеларусілася, а ў XIX — пачатку XX ст. апалячылася.

З пачатку XIX ст. паступова ўзрастала зацікаўленасць да стварэння мастацкай літаратуры на балцкіх гаворках, але ў асноўным на жамойцкай гаворцы. Пэўны друк на мясцовым варыянце літоўскай мовы існаваў у першай палове XIX ст. у Каралеўстве Прусія: тут, напрыклад, у 1832 г. выйшла першая літоўскамоўная газета. Аднак развіццё літаратурнай мовы тармазілася антылітоўскай палітыкай улад Германскай імперыі. У Расійскай імперыі дзейнічала толькі забарона літоўскага друку лацінкай у 1864—1904 гг., а літоўскі друк кірыліцай, наадварот, заахвочваўся. Сучасная літоўская літаратурная мова пачала стварацца з 1880-х гг. на аснове балцкіх гаворак вакол горада Марыямпале (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекта літоўскай мовы, складзеная пад уплывам гаворак яцвягаў). З гэтай прычыны для норм новай літаратурнай мовы стала характэрна аддаленасць ад гутарковай гаворкі і большасці дыялектаў. Разам з тым у літаратурнай мове з’явілася шмат неалагізмаў, створаных на аснове слоў польскай і беларускай мовы, у тым ліку асноўнага слоўнікавага фонду. Менавіта з 1890-х гг. пачынае інтэнсіўна развівацца літоўская літаратура самых розных жанраў, стабілізуюцца нормы літаратурнай мовы і развіваюцца яе стылі.

Пісьменніца і мастачка (1961—2007)

Найбольш спрыяльныя ўмовы для развіцця літаратурнай формы з’явіліся ў XX ст., асабліва пасля стварэння ў 1918 г. Літоўскай Рэспублікі, у якой літоўская мова стала дзяржаўнай і выкарыстоўвалася ў афіцыйным справаводстве.

Сучасная літоўская літаратурная мова з’яўляецца дзяржаўнай у Літоўскай рэспубліцы, дзе з’яўляецца мовай навучання на ўсіх ступенях адукацыі і ўжываецца ў мясцовых публічных мас-медыя. У той жа час пэўная частка сельскіх жыхароў традыцыйна карыстаецца не літаратурнай мовай, а мясцовымі дыялектамі і гаворкамі.

Моўнымі і этнаграфічнымі групамі сучасных літоўцаў навукоўцамі ўмоўна лічацца: аўкштайты — у Аўкштайціі; жамойты — у Жамойці; дзукі — у Дзукіі; паўночныя занямонцы (занавікі) і паўднёвыя занямонцы (капсы) — у Сувалкіі; літувінінкі (літоўнікі) — у т.зв. Малай Літве (частцы Калінінградскай вобласці Расійскай Федэрацыі). Большая частка літоўцаў ва Усходняй Прусіі (т.зв. літоўнікаў/літувінінкаў) да пачатку XX ст. была германізавана (анямечана).

• Посціла Ёнаса Брэткунаса (на літоўскай мове), 1591 г.
• Генеалогія роду Радзівілаў (на лацінскай мове), 1742 г.
• Рукапісны пераклад Канстытуцыі 3 мая 1791 года на літоўскую мову, зроблены ў пачатку XIX ст. з польскамоўнага арыгінала
• Аўтограф верша «Скарга на боль» (1927) Майроніса (1862—1932) на літоўскай мове
• Тамы , выдаванай у Вільнюсе ў 2001—2015 гг.

Традыцыйная культура

Традыцыйныя заняткі і тыпы пасяленняў

Асноўныя артыкулы: , Гарады Літвы і

Трымальнік для рушнікоў у аўкштайцкай хаце

Традыцыйныя сялянскія плеценыя вырабы з лазы

Традыцыйная культура і заняткі літоўцаў у старажытнасці былі тыповымі для народаў Балтыі. Да іх адносіцца ворнае земляробства (жыта, ячмень, авёс, пшаніца, гарох, лён, з канца XVIII ст. — бульба) і жывёлагадоўля (коні, буйная і дробная рагатая жывёла, свіні і інш.). Ворнымі прыладамі былі — адназубнае рала (арклас) ці саха (жагрэ) з адной (на ўсход ад Нёмана і Віліі (Нярыса)) альбо дзюма паліцамі (на захад ад Віліі). Жыта касілі касой (на захадзе), паў-касой (у цэнтральных раёнах) ці сярпом (на ўсходзе). На марскім узбярэжжы і Куршскай касе было развіта рыбалоўства. Другараднае значэнне мела бартавое (бортніцтва), затым (з канца XIX ст.) — пасечнае пчалярства.

Самым старажытным тыпам пасялення была вёска (каймас) з безсістэмнай (кучавой) планіроўкай (ад некалькіх да некалькіх дзясяткаў сядзіб), а з XVI ст. распаўсюджваецца і вулічная планіроўка (пасля правядзення валочнай памеры), у XIX—XX стст. па ўсёй Літве — хутары з аднаго двара, якія былі характэрны для Жамойці яшчэ са старажытнасці. Першыя гарады, якія ўтвараліся вакол першапачатковых гарадзішчаў-замкаў, узнікаюць у другой палове XIII — пачатку XIV стст. У XIV—XV стст. расце колькасць гарадоў і мястэчак.

Сялянскія сядзібы былі як правіла невялікімі, бо звычайна бацькоўская гаспадарка дзялілася паміж дзецьмі. Жылая пабудова (зрубная хата — нумас) у вёсцы ставілася тарцом да вуліцы, перад хатай рабіўся кветнік (рута, ружа, мята, півоня і інш.), а вакол ставіліся гаспадарчыя пабудовы. Да пачатку XX ст. большасць хат былі драўлянымі, крытымі ў большасці выпадкаў саломай. З пачатку XX ст. хаты крыюцца гонтай, бляхай, а ў Клайпедскім краі і Заходнім Занямонні (г.зн. на тэрыторыі Усходняй Прусіі) — чарапіцай. У перыяд паміж Першай сусветнай вайной і Другой сусветнай вайной шырокі размах набывае працэс ліквідацыі старых бедных вёсак і перасялення людзей на хутары, што мэтанакіравана арганізоўвалася ўладамі Расійскай імперыі і Літоўскай Рэспублікі (1918—1940).

Самым старажытным і паўсюль распаўсюджаным тыпам хат быў нумас/намас — аднакамерная зрубная хата без столі і з адкрытым вогнішчам у цэнтры, якая выкарыстоўвалася адначасова і як жытло, і як хлеў. Пазней да намаса пачалі прыбудоўваць і дадатковыя пакаёўні, хлеўныя пакоі і навесы, што стала пачаткам жамойцкаму тыпу хат. У XVI ст. у Аўкштайціі нумас быў выцеснены курнай хатай піркя. З XVI ст. намас ужо выконваў функцыю кухні і кладоўкі, а з XVIII ст. — памяшкання для дробнай жывёлы. У XVI—XIX стст. былі сфарміраваны тры тыпы хат: а) жамойцкі (троба) — чатырохсхільная шматкамерная хата, у цэнтры якой знаходзілася нежылое памяшканне з каміннай печчу пасярэдзіне (на якім рыхтавалі корм быдлу), а вакол па баках — жылыя і гаспадарчыя пакоі; б) аўкштайцкі (піркя, альбо яе варыянты грыча і румас) — чатырохсхільная курная хата (з печчу ў жылым памяшканні, сенцамі і каморай), аналагічная па ўнутранай планіроўцы хатам беларусаў, бо была перанята ў беларусаў; і в) занямонскі/сувалкійскі (стуба) — двухсхільная доўгая шматкамерная хата, пакоі ў якой размяшчаліся ўздоўж адзін за адным (цэнтральны пакой — кухня з сенцамі; з аднаго боку кухні — гаспадарчыя пакоі, а з другога — жылыя; меліся дадатковыя ўваходы ў хату).

Да XX ст. сяляне самі выраблялі прылады працы, прадметы хатняга ўжытку і адзення. Сёння найбольш папулярнымі формамі дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і рамёстваў, якія захаваліся са старажытнасці, з’яўляюцца драўляная скульптура (крыжы, слупы-капліцы, выявы Хрыста, хрысціянскіх святых і інш.), часта арнаментаваная жалезам; лубок; пляценне; мастацкае ткацтва; коўка і апрацоўка бурштыну.

• Традыцыйная сялянская хата троба XIX ст. у Жамойці. (Lietuvos liaudies buities muziejus) у (Rumšiškės)
• Традыцыйная сялянская хата грыча XIX ст. у Аўкштайціі (каля горада Кедайней), фота 2007 г.
• Інтэр'ер традыцыйнай сялянскай хаты (піркя) XIX ст. у Аўкштайціі
• Традыцыйная сялянская хата стуба XIX ст. у Сувалкіі. Літоўскі народны музей пад адкрытым небам у мястэчку Румшышкес, фота 2014 г.
• Экспанаты (сялянская хата, млын, плот) у у мястэчку Румшышкес
• Тракайскі замак 2-й паловы XIV — пачатку XV ст. (адноўлены ў 1951—1961 гг. пасля зруйнавання)
• Каралеўскі ніжні замак (XVI ст.) у Вільнюсе. (адноўлены ў 2003—2009 гг. пасля зруйнавання)
• Біржайскі замак (1589) — рэзідэнцыя Радзівілаў
• , фота 2019 г.
• Вуліца Вялікая са старажытнай забудовай у Кедайней, фота 2007 г.

Грамадскія традыцыі і святы сялян

Літоўскія ваяры XIV—XV стст. (рэканструкцыя), фота 2009 г.

Святкаванне Масленіцы (Ужгавенес) у (Gražiškiai), фота 2004 г.

Тэатральнае святкаванне перад Вялікднём у вёсцы Піевенай (Pievėnai) Мажэйкейскага раёна, фота 2007 г.

Крыж-капліца (koplytstulpis — літаральна «капліца» (koplyčia) + «слуп» (stulpas)) у памяць ксяндза Краўяліса ў Малэтайскага раёна, фота 2014 г.

З узнікненнем Вялікага Княства Літоўскага быў ліквідаваны падзел балцкага насельніцтва на плямёны і ўнутрыпляменныя вялікія сваяцкія роды, а таксама пачалі фарміравацца розныя праслойкі новага, феадальнага грамадства — феадалы (шляхта), мяшчане і сяляне. Склад феадалаў і мяшчанства ў гарадах ВКЛ вызначаўся этнічнай стракатасцю.

З прыняццем хрысціянства ўсталёўваецца манагамія замест ранейшай палігаміі. Да пачатку XVI ст. вялікая сям’я ў вёсцы знікае і замяняецца малымі сем’ямі. Галоўную ролю ў сям’і іграў бацька, двор якога перадаваўся па спадчыне старэйшаму сыну ці зяцю. Дагэтуль дамінуе білінейнае сваяцтва (гіміністэ) і малая сям’я (шэйма). Сем’і ствараліся пры дапамозе сватаўства, улічвалася перш за ўсё маёмаснае становішча бацькоў. У вясельных абрадах асаблівую ролю іграў сват (піршліс) і конны вяшчальнік (квесліс), якія апавяшчалі пра вяселле. Сістэма тэрмінаў сваяцтва мае лінейны тып з элементамі апісальных тэрміналогій; падзяляюцца па полу. Тэрміны сваяцтва для маці, сястры, брата, унука, мужа, бацькі мужа і жонкі маюць індаеўрапейскае паходжанне, а астанія тэрміны з’яўляюцца ўнікальнымі і характэрны толькі для літоўскай мовы.

Асноўнай катэгорыяй насельніцтва былі сяляне, большую частку якіх да XIV ст. складалі свабодныя земляробы — лаўкінінкі (ад слова лаўкас — «поле»), але ўзнікалі і розныя катэгорыі залежнага сялянства (у тым ліку прыгоннага). Сяляне былі членамі тэрытарыяльных абшчын (палей), якія ўтваралі воласць. Унутранае жыццё сялянскай абшчыны рэгулявалася сходам (капа) і рознымі абшчыннымі традыцыямі — традыцыя супольнай дапамогі члену абшчыны (талака — талка); традыцыя супольнага адпачынку (вячоркі, вечарыны — вакаронес); частаванне адзін аднаго свежыной, свежым півам і мёдам, і інш.

Традыцыі народных гулянняў захоўваюцца да сённяшняга часу. Калядная вячэра (Кучас) пачынаецца з ужывання тонкіх вафель (калядайціс) з ціснёнымі выявамі на тэму Нараджэння Хрыстова, а скончваецца варажбой. На свята Новага года робіцца працэсія вяскоўцаў, апранутых у валхвоў («трох каралёў»). На Масленіцу (Ужгавенес) катаюцца на санках, спальваюць жаночую ляльку «Морэ» і ставяць сатырычныя сцэнкі ў масках («пан», «жандар», «абжора Лашыніс», «жаніх-няўдаль Сідарас» і г.д.). На Вялікдзень (Велікас) абмалёўваюць і кацяць яйкі, гойдаюцца на арэлях, абліваюцца вадой, сцягаюць адзін аднаго галінкамі. На Купалле (Іванаў дзень — Ёнінес) паляць вогнішчы і скокаюць праз яго, збіраюць кветкі, плятуць вянкі і кідаюць іх у ваду.

Пасля прыняцця хрысціянства ў знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіць па вёсках, на пагорках, пры дарогах сімвалічныя драўляныя каталіцкія крыжы — часта нават нетрадыцыйнай формы, бо нясуць у сабе спалучэнне хрысціянскіх і язычніцкіх традыцый (у тым ліку, багата арнаментаваныя каплічкі-слупы «stogastulpis» і «koplytstulpis»). Часам групамі крыжоў абстаўляюцца нават цэлыя пагоркі. Літоўская традыцыя вырабу драўляных каталіцкіх крыжоў і яго сімволіка была ўключана ў 2008 г. у Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

Каталіцкія ксяндзы карыстаюцца ўсямернай павагай на вёсцы.

Значны ўплыў на мову і культуру літоўскіх сялян зрабіла ўсходнеславянскае насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага, а пазней і заходнеславянскае (палякі), што было звязана з наяўнасцю ў суседзяў традыцый дзяржаўнасці, уласнай пісьмовасці, спавядання хрысціянства і інш. Да рана запазычаных літоўцамі ад беларусаў адносяць такія традыцыі і з’явы як звычай галашэння перад адпраўкай нявесты ў дом жаніха; валачобны абрад беларускага ўзору; фарбаванне яек на Вялікдзень; радзінную абрадавую страву бабіна каша; некаторыя віды фальклору; аўкштайцкую курную хату; лексіку палітычнага, рэлігійнага, гандлёвага і іншага характару (bajoras — баярын/шляхціц, Velykos — Вялікдзень, turgus — торг, muita — мыта, adyna — гадзіна, abrūsas — абрус, і інш.); прозвішчы (Адамкявічус, Зінкявічус, Міцкявічус, Віткявічус і г.д.); і інш.

Традыцыйны касцюм

Асноўны артыкул:

Князь Януш Радзівіл (1612—1665) у «сармацкім строі»

Традыцыйны мяшчанскі ці шляхецкі касцюм упісваюцца ў агульныя заходнееўрапейскія модныя тэндэнцыі, але быў створаны своеасаблівы шляхецкі «сармацкі строй», які меў выразны нацыянальны характар.

Драўляныя сялянскія жаночыя чаравікі (клумпес) у Жамойці

Традыцыйны сялянскі касцюм меў некалькі варыянтаў (у залежнасці ад раёна пражывання) і атрымаў пэўнае ўдзеянне ў Жамойці і г.зв. Малой Літве з боку касцюма немцаў, а ў Аўкштайціі і Дзукіі — з боку славян.

Традыцыйны жаночы сялянскі касцюм захоўваўся ў побыце да сярэдзіны XIX ст. і меў шэсць варыянтаў (жамойцкі, аўкштайцкі, клайпедскі, капскі, дзуцкі, занавіцкі). Аснову яго складаюць доўгая палатняная сарочка, шырокая спадніца (звычайна 2-3), фартух, тканы або плецены пояс, камізэлька (ліеменэ), наплечнае покрыва (скара). На галаве дзяўчаты насілі вянкі (вайнікас, пакалке) са стужак і галуна, часам — на цвёрдай аснове, а замужнія жанчыны — чапцы, а ў Аўкштайціі яшчэ і паралельна рушніковы ўбор (намітку — нуаметас). Рута ў прычосцы дзяўчын азначала дзявоцтва. Завушніц ні дзяўчыны, ні жанчыны не насілі. Адзенне ўпрыгожвалася складанай вышыўкай, а таксама срэбнымі, бурштынавамі, каралевымі і шклянымі пацеркамі. У аздабленні вопраткі выкарыстоўваліся арнаменты і разнастайная гама колераў (белы, шэры, карычневы, чорны), узоры наносіліся таксама на пальчаткі, панчохі і г.д. Жаночая спадніца (маргінес) — розных колераў, у клетку, палоску ці складанага ўзору.

Традыцыйнае мужчынскае сялянскае адзенне складалася з палатнянай сарочкі (маршкіняй), палатняных, суконных ці паўшарсцяных штаноў, камізэлькі, палатнянага альбо суконнага кафтана, валянага капялюша, паяса ці рамня. Зімой мужчыны і жанчыны насілі сярмягу, аўчыныя футры або паўкажушкі.

Традыцыйным працоўным абуткам мужчын і жанчын на вёсцы былі плеценыя з ліпавага дубу лапці (віжы), скураныя пасталы, у Жамойці і Сувалкіі таксама драўляныя чаравікі (клумпес) і абутак на драўлянай падэшве са скураным і крамнінным верхам (нагіні, мядпаджэй), у святочныя дні — боты.

• Сялянскі касцюм XIX ст. жыхароў Аўкштайціі
• Сялянскі касцюм XIX ст. жыхароў Клайпедскага края (Малай Літвы)
• Фота ўдзельнікаў спектакля «Купішскае вяселле» у традыцыйных сялянскіх касцюмах, 1930 г.
• Сялянскія лапці з Жамойці
• Выраб традыцыйнай тканіны ў Радзвілішкісе, фота 2013 г.

Сялянскія традыцыі харчавання

Асноўны артыкул:

Кекс «шакоціс»

Аснову харчавання літоўцаў складалі раслінныя і малочныя прадукты, у т.л. іржаны (радзей пшанічны) хлеб (дуона), бліны і кашы з мукі, ячменнай і аўсянай крупы (для Дзукіі характэрны бліны з грачанай крупы), гарох, малако, мяса. З пачатку XIX ст. шырокае распаўсюджанне атрымалі стравы з бульбы. З мяса пераважна ўжывалася свініна.

І па сённяшні дзень для большасці літоўцаў папулярнымі з’яўляюцца традыцыйныя стравы з цёртай бульбы і мясной, тварожнай і іншай начынкай (цэпеліны), малочныя супы (з мукой і крупамі або з бульбянымі клецкамі), бульбяныя бліны, бульба з малаком або кіслым малаком, сыр з кменам, тушаная капуста з мясам (бігас), кілбасы (дэшра, скіландзіс), вэнджаная свініна, крывяны суп (юка), боршч, рассольнік і інш. Да нацыянальных страў таксама адносіцца шупініс (каша з гароху, бульбы і свіннога мяса), ведарай (свінныя кішкі, начыненыя цёртай сырой бульбай ці крупой і запечаныя), і інш. З традыцыйных напояў распаўсюджаны (сула), квас (у тым ліку з груш), мядок (мідус).

На святы пякуць адмысловыя высокія кексы тыпу кухоннае дрэва (шакоціс, рагуоціс), здобнае печыва (жагарэліс), піражкі і пончыкі (спургас). Асноўны традыцыйны алкагольны напой — ячменнае цёмнае (і нават амаль чорнае) піва (алус).

Вусная творчасць і музыка

Асноўныя артыкулы: і Музычнае мастацтва Вялікага Княства Літоўскага

Выступленне літоўскай танцавальнай групы «Rasa» на XIX Міжнародным фестывалі народнага танца ў Шатландыі, фота 2007 г.

Менавіта з запісаў фальклору Жамойці ў канцы XVIII ст. (спачатку тэкстаў, затым тэкстаў з напевамі, затым інструментальных мелодый) пачалося развіццё літоўскай фалькларыстыкі. Складанасці ў навуковай фіксацыі фальклору звязаны з няведаннем літоўскай мовы славянамоўнымі даследчыкамі і навукоўцамі часоў ВКЛ і Расійскай імперыі, што зніжала зацікаўленасць тых навукоўцаў да зместу фальклору. Трошкі больш зацікаўленасці да літоўскага фальклору і мовы з боку лінгвістаў пачалося з даследаванняў ў сярэдзіне XIX ст., працы якога доўга заставаліся адзіным дапаможнікам для вывучэння літоўскай мовы. Старажытны пласт фальклору сялян Дзукіі і Аўкштайціі адкрыты толькі ў XX ст.

У фальклоры маюцца розныя паданні пра паходжанне свету і рэлікты старажытных міфаў (пра маланкоўца і інш). Літоўская міфалогія не багата вобразамі. Эпас звязаны галоўным чынам з жывёльнай тэматыкай. Маецца багаты казачны фальклор, які паўплываў на прафесійнае мастацтва (казка «Эгле — каралева вужоў», якая стала асновай для паэмы і балета, і інш). Мноства песень на працоўную (земляробчыя і хатнія заняткі), каляндарна-святочную, сямейна-абрадавую, інтымна-лірычную і ваенна-гістарычную тэматыку, якія суправаджаюцца інструментальнымі кампазіцыямі, карагодамі, танцамі, гульнямі і г.д. У фальклоры, гэтак жа як ва ўсёй сялянскай культуры, шырока бытавалі язычніцкія матывы і спалучэнне язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў. У музычна-паэтычнай стылістыцы захоўваюцца мясцовыя адрозненні. Звычаі і абрады былі звязаны з земляробчымі работамі, асабліва іх завяршэннем, сямейнымі і каляндарнымі святамі.

Выступленне літоўскага фальклорнага ансамбля «Taduja» з горада Кяльме ў Жамойці, фота 2006 г.

Характэрнай рысай песень з’яўляецца лірызм: 50 % песень — «пра каня», 30 % — «пра руту». Найбольш старажытныя працоўныя і абрадавыя песні — у Аўкштайціі і Дзукіі. Самы архаічны пласт — аўкштайцкая поліфанічная музыка (жаночыя спевы ўдваіх, утраіх, учатырох альбо мужчынская ансамблевая ігра на аднародных духавых інструментах), якая суправаджала любыя віды калектыўнай працы, абрады, карагоды і танцы. Да пачатку XX ст. яна засталася толькі ў некаторых раёнах Аўкштайціі. Літоўская поліфанічная музыка была ўключана ў 2010 г. у Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

Фальклорны ансамбль «Jorija» кедайнейскага культурнага цэнтра, фота 2010 г.

У Дзукіі захаваліся старадаўнія абрадавыя арэльныя песні (каляндарныя і вясельныя), песні пра жывёл і раслін, вузкааб’ёмные лады (у т.л. ангемітоніка), адзіночныя (жаночыя альбо мужчынскія) спевы. Характэрны таксама харавыя ўнісонныя і антыфонныя спевы, напеўная мелодыка (пераважна лірычнага тыпу, з распевамі складоў). У заходніх раёнах Дзукіі сустракаюцца 2-х і 3-хгалосныя песні ў 7-ступеннай дыятоніцы.

Фальклор Жамойці адрозніваецца разнастайнасцю песенных тыпаў і выканаўчых традыцый, значную яго частку складаюць лірычныя песні, шматгалоссе позняга, гамафонна-гарманічнага тыпу. У межах аднаго жанру сустракаюцца песні розных стылявых пластоў: напрыклад, сярод пастуховых песень — і архаічныя (з прызыўных воклічамі «Ralioo!»), і меладычна развітыя 3-галосныя лірычнай тэматыкі.

У пачатку XX ст. ужо многае з фальклору было забыта, а на змену прыходзілі літаратурныя песні (такіх літаратараў як , Вянужыс, Баронас) і народныя частушкі (dainuška).

Традыцыйнымі музычнымі інструментамі вяскоўцаў Літвы з’яўляюцца драўляныя (з ліпы ці вярбы) гуслі (канклес/кунклес); язычковы інструмент бірбіне; пастуховы рог ажрагіс; драўляныя натуральныя трубы рагай, трымітай, даўдзіцес; падоўжаная флейта лумздзяліс; шматстваловая флейта скудучай; дуда; розныя ; ідзіяфоны; народныя скрыпкі; струнны бас; і інш.

Сучасныя культурныя традыцыі

Традыцыйная культура развівалася і захоўвалася доўгі час на вёсцы, бо з пачаткам утварэння Вялікага Княства Літоўскага эліта грамадства (феадалы і мяшчане) пераймала многія агульнаеўрапейскія традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Усходняй Еўропы (праваслаўнай) і Заходняй Еўропы (каталіцка-пратэстанцкай). Сярод феадалаў (шляхты) і мяшчан у часы ВКЛ гутарковай станавілася «руская мова» (старабеларуская мова), а пазней польская мова, якія выкарыстоўваліся ў афіцыйным справаводстве. У часы Расійскай імперыі і СССР шмат літоўцаў засвоілі і рускую мову (вялікарускую мову).

Сапраўдны член , кнігагандляр, скрыпач, хормайстар, фатограф-аматар (1861—1932) (у цэнтры) з братамі. Фота 1899 г.

Сучасныя літоўцы страцілі многія свае былыя лакальныя этнаграфічныя асаблівасці і традыцыйныя рысы матэрыяльнай і духоўнай культуры (акрамя мовы і рэлігіі), што тлумачыцца працэсамі ўрбанізацыі, інтэнсіфікацыі ўнутрыкраінных кантактаў (па прычыне развіцця сродкаў сувязі і інфраструктуры), увядзеннем стандартаў пачатковай адукацыі, узнікненнем агульнанацыянальнай прэсы і г.д. Працэс інтэнсіўнай культурнай гамагенізацыі літоўцаў пачаўся ў XIX ст. у часы Расійскай імперыі, калі ў 1861 г. было скасавана прыгоннае права (хоць і да таго значная частка сялян была вольнай), створаны ўмовы для развіцця капіталістычных адносін і стварэння новых сацыяльных груп (буржуазіі і рабочых, а таксама інтэлігенцыі, у тым ліку клерыкальнай), сфарміраваны ў канцы XIX ст. сучасны варыянт літоўскай літаратурнай мовы. З другой паловы XIX ст. атрымліваюць больш шырокае распаўсюджанне характэрныя для Еўропы ў цэлым культурныя з’явы і новаўвядзенні. У 1896 г. у Расійскай імперыі ўзнікла першая палітычная партыя літоўцаў (сацыял-дэмакратычная), а пасля яшчэ і іншыя партыі.

Тэатральны рэжысёр (1907—1994), фота 1972 г.

Яшчэ больш спрыяльныя ўмовы для культурнай гамагенізацыі насельніцтва былі створаны пасля абвяшчэння Літвой сваёй дзяржаўнасці і незалежнасці ў 1918 г. і дзяржаўнай палітыкай стандартызацыі жыцця. Гэта адлюстравалася перш за ўсё ў знешніх формах: яшчэ большае, чым у XIX ст., распаўсюджанне агульнаеўрапейскіх тыпаў адзення, ежы, жытла, заняткаў і інш. У 1921—1939 гг. літоўскі ўрад праводзіў мяккую, але паступальную (літуанізацыю/балтызацыю) нелітоўскага насельніцтва краіны (немцаў, рускіх, палякаў і інш.), акрамя яўрэяў, якім дазволілі ; абмяжоўваў магчымасці для культурнага развіцця на польскай мове і ставіў перашкоды палякам для заняцця дзяржаўных пасад.

У 1919 г. у Каўнасе быў створаны Літоўскі спартыўны саюз (1919—1920), а пазней замест яго ў 1920 г. Літоўскі саюз фізічнага выхавання і ў 1921 г. Літоўская спартыўная ліга (апошняя з 1923 г. узяла на сябе функцыі Нацыянальнага алімпійскага камітэта), якія паставілі мэту прапагандаваць заняткі фізічнай культурай і прафесійным спортам у краіне. Першых буйных поспехаў і міжнароднага прызнання літоўскія спартсмены дамагліся ў 1930-я гг., калі ў 1937 г. і 1939 г. літоўская мужчынская зборная па баскетболе стала чэмпіёнамі Еўропы. (Першы чэмпіянат Еўропы па баскетболе (1935) выйграла зборная Латвіі). У складзе літоўскай каманды тады былі таксама амерыканскія баскетбалісты літоўскага паходжання, гэтак жа як і трэнер . Жаночая баскетбольная каманда Літвы ў 1938 г. у Рыме (Італія) заваявала тытул віцэ-чэмпіёна Еўропы. Гэтыя дасягненні літоўскіх баскетбалістаў, як мужчын, так і жанчын, адыгралі вырашальную ролю для далейшых лёсаў баскетбола ў Літве, дзе гульня пачала лічыцца аж да сённяшняга часу нацыянальным відам спорту (амаль як «другая рэлігія»), хоць у цэлым дасягненні літоўскай зборнай па баскетболе сярэднія. Пазней, у складзе (якая выйграла мноства чэмпіянатаў і медалёў на Алімпійскіх гульнях) было толькі некалькі літоўцаў, але лепшыя з баскетбольных клубаў Літоўскай ССР.

• Сход ў 1912 г.: у другім радзе сёмы злева — Ёнас Басанавічус, патрыярх літоўскага нацыянальнага Адраджэння
• Літоўскія пілоты Стасіс Гірэнас і Сцяпонас Дарус, якія зрабілі першы ў гісторыі Літвы трансатлантычны пералёт у 1933 г., на сучаснай купюры ў 10 літаў
• Літоўская нацыянальная зборная каманда пасля перамогі на
• Фігурысты на ільду (ЗША) і (Літва) у стылізаваных літоўскіх традыцыйных сялянскіх касцюмах, фота 2009 г.
• Каманда плыўцоў Літвы на летніх Алімпійскіх гульнях 2012 у Лондане (Велікабрытанія)

Драўляная скульптура пры дарозе ў горадзе Варэна, фота 2006 г.

Драўляны рэлігійны крыж-капліца (stogastulpis, літаральна — «дахаслуп», «слуп з дахам») у вёсцы Крэкенава (Krekenava) каля Панявежыса, фота 2012 г.

Уключэнне Літвы 3 жніўня 1940 г. у склад СССР (у форме Літоўскай ССР) пацягнула за сабой далейшую нівеліроўку рэгіянальных асаблівасцей і ўвядзенне дадаткова рускай мовы ў адукацыйны працэс і дзяржаўны ўжытак. Маянткоўцы былі вымушаны эмігрыраваць, бо ў адваротным выпадку былі б рэпрэсаваны савецкай уладай. У 1940 г. былі нацыяналізаваны буйная прамысловасць, сістэма транспарту і сувязі, медыцынскія ўстановы і інш. У ходзе зямельнай рэформы 1940—1941 гг. надзелы зямлі атрымалі каля 60 тысяч беззямельных і дабаўкі да сваіх надзелаў каля 42 тысячы малазямельных гаспадароў. У Літоўскай ССР пачалася рэарганізацыя сістэмы адукацыі, у 1940 г. была створана першая кінастудыя («Каўнаская кінастудыя», перайменаваная пазней у «Літоўскую кінастудыю»), а ў 1941 г. першая акадэмія навук (Акадэмія навук Літоўскай ССР, якая з 1990 г. носіць назву «Акадэмія навук Літвы»). Працэс «саветызацыі» (сацыялістычных пераўтварэнняў на савецкі ўзор) быў перарваны нападам Германіі ў 1941 г. на СССР у ходзе Другой сусветнай вайны.

У 1945—1950 гг. цэнтральныя ўлады СССР правялі поўную «саветызацыю» Літоўскай ССР: была ліквідавана прыватная ўласнасць (на зямлю, прадпрыемствы, гандлёвыя цэнтры, банкаўскія ўстановы і інш.); сельскае насельніцта прымусова заганялася ў калгасы і калгасныя пасёлкі з грамадскімі будынкамі на галоўнай плошчы і гаспадарчымі пабудовамі асобна; планава ствараліся дзяржаўныя прамысловыя прадпрыемствы. Савецкая калектывізацыя прывяла да маштабных перасяленняў насельніцтва з хутароў у гарады і пасёлкі гарадскога тыпу, дзе часта сціраліся вясковыя традыцыі, хоць гарадская культура Літвы і дагэтуль мае шмат рысаў сельскай (і сялянскай) культуры — песні, танцы, абрады (у тым ліку рэлігійныя), народнае прыкладное дэкаратыўнае мастацтва (асабліва драўляная скульптура, у тым ліку рэлігійнага характару) і г.д. На вёсцы захоўвалася хатняе ткацтва.

Пасля ўключэння Вільні (Вільнюса) і Віленскага края ў 1940 г. у склад Літвы пачаўся інтэнсіўны наплыў літоўскага насельніцтва ў новую сталіцу, што мэтанакіравана рабілася ўладамі Літвы (асабліва з 1945 г.), каб павялічыць да таго мізэрны працэнт літоўскага насельніцтва ў горадзе і панізіць працэнт яўрэйскага, польскага і беларускага.

(1981 г.) і , фота 2023 г.

У 1950—1990 гг. савецкая ўлада рабіла шмат намаганняў, каб наблізіць умовы і стандарты духоўна-культурнага і матэрыяльнага жыцця на вёсцы да гарадскіх: у сельскім быце прывычнымі сталі электрычнасць, газ, вадаправод, каналізацыя, цэнтральнае ацяпленне, масава будаваліся дамы культуры і кінатэатры, цэнтры бытавога абслугоўвання і медпункты. У сельскай мясцовасці масава пачалі насіць адзенне, зробленае на фабрыках СССР. У той жа час, як правіла, менавіта прысядзібная гаспадарка давала сельскім жыхарам асноўныя прадукты харчаванння (малако, мяса, яйкі, бульба, гародніна), а такія прадукты як хлеб, кандытарскія вырабы, вострыя прыправы, напоі і інш. пакупаліся ў дзяржаўных магазінах. Народная мастацкая самадзейнасць арганізоўвалася адміністрацыяй дзяржаўных устаноў і прадпрыемстваў, хоць працягвалі існаваць і народныя складальнікі песень і мастакі. Менавіта ў савецкія часы была дасягнута амаль суцэльная пісьменнасць насельніцтва, а таксама (праз урбанізацыю) працэнтная перавага гараджан над вяскоўцамі.

Першае у горадзе Каўнасе, фота 23 жніўня 1924 г.

У савецкія часы шырока праводзяцца , што пачалося яшчэ з 1924 г. па ініцыятыве кампазітара , з’яўлялася павагай да традыцыйных сялянскіх песень, танцу і касцюму і трывае да сённяшняга часу. Гэтыя традыцыі былі формай самавыяўлення і захавання нацыянальнай свядомасці людзей. У канцы 1980-х гг., песні сталі неад’емнай часткай руху за аднаўленне незалежнасці Літвы, што вядома пад назвай «Спяваючая рэвалюцыя». На , якое праходзіць раз у чатыры гады пасля атрымання незалежнасці (1990 г.), у Літву прыязджаюць літоўцы з іншых краін свету, таму і свята сталі называць Сусветным літоўскім святам песень. У 2008 г.  — была ўключана ў спіс нематэрыяльнай спадчыны ЮНЕСКА. Малыя святы песень зараз праводзяцца літоўскімі эмігрантамі за мяжой — у ЗША, Канадзе, Аўстраліі.

Пасля выхаду ў 1990 г. Літвы са складу СССР і атрымання незалежнасці, руская мова перастала мець афіцыйны статус у дзяржаве, а краіна пачала рэвізію сацыялістычнага прошлага і працэс прыватызацыі, арыентуючы знешнюю палітыку на краіны НАТА і Еўрапейскага Саюза. З 1 мая 2004 г. Літоўская Рэспубліка з’яўляецца дзяржавай-членам Еўрапейскага Саюза, што цягне за сабой для насельніцтва ўвядзенне адпаведных стандартаў у заканадаўстве, вывучэнне англійскай мовы, свабодны ўезд/выезд з краіны і яшчэ большую адкрытасць пераняццю многіх агульнаеўрапейскіх традыцый вядзення бізнеса, баўлення вольнага часу (святы, спорт, турызм і інш.), стандартаў адукацыі, адкрытасць інфармацыйнай прасторы (у тым ліку Інтэрнэта) і г.д. У той жа час некаторымі сучаснымі літоўскімі інтэлігентамі адзначаецца схільнасць сучасных літоўцаў да самаізаляцыі ад еўрапейскіх тэндэнцый, кансерватызму і ксенафобіі насуперак талерантанасці і дэмакратызму, што тлумачаць, у тым ліку, усведамленнем «нязначнасці» Літвы ў Еўрапейскім Саюзе і адчуваннем «пагрозы» з боку суседніх народаў, больш «моцных» культурна, эканамічна і дэмаграфічна.

У апошнія дзесяцігоддзі Літва звычайна займае першае месца ў Еўропе і адно з першых месцаў у свеце па колькасці самагустваў на душу насельніцтва, што тлумачаць беспрацоўем, алкагалізмам, беднасцю і даўгамі, псіхалагічнымі прычынамі (бесперспектыўнасць існавання, адчай і г.д.) і інш.

• ў вёсцы Кулёніс (Kulionys) — 70 км ад Вільнюса. Фота 2012 г.
• Тэрыторыя музея Мікалоюса Чурлёніса ў Друскінінкаі, фота 2010 г.
• Аматарская скульптура Святога Пятра
• Помнік паэту (1757—1830) у Мажэйкеі, фота 2006 г.
• Каталіцкі крыж у вёсцы Култувенай (Kultuvėnai) Укмяргскага раёна, фота 2014 г.

Дэмаграфія

Асноўны артыкул: Насельніцтва Літвы

Падлікі літоўскага насельніцтва на тэрыторыі свайго кампактанага рассялення ў раннія перыяды носяць гіпатэтычны характар з-за адсутнасці афіцыйнай статыстыкі.

Паводле афіцыйнай статыстычнай інфармацыі ў 1861 г. у Расійскай імперыі ў зоне кампактанага рассялення жыло каля 1,414 млн літоўцаў, а ў Германскай імперыі (ва Усходняй Прусіі) — 139 тыс.

У ходзе Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897)  (руск.), не праводзілася апытанне насельніцтва аб этнічнай прыналежнасці асобы (ці як казалі ў тыя часы па-руску — «народности»), а толькі аб роднай (ужыванай) мове і веравызнанні. Дакладнасць вынікаў перапісу аспрэчваецца, але іншай усеахопнай статыстычнай інфармацыі няма. Лічыцца, што ў 1897 г. у Ковенскай, Віленскай і Сувалкаўскай губернях жыло каля 1,6 млн літоўцаў. Паводле даддзеных перапісу ад 1897 г. у Вільні 40 % насельніцтва роднай мовай назвала яўрэскую (ідыш); 30,1 % — польскую; 20,9 % — рускую; 4,3 % — беларускую; 2,1 % — літоўскую; 1,4 % — нямецкую; 0,5 % — татарскую; 0,3 % — украінскую; 0,4 % — іншыя мовы. У канцы XIX ст. ва Усходняй Прусіі (Германская імперыя) налічвалася каля 115 тыс. літоўцаў.

У 1923 г. на тэрыторыі свайго кампактанага рассялення ў Літве налічвалася 1,70 млн літоўцаў; у 1940 г. — каля 2,4 млн; у 1945 г. — каля 2,1 млн; у 1959 г. — 2,15 млн; у 1970 г. — 2,50 млн; у 1979 г. — 2,71 млн; у 1989 г. — 2,92 млн; у 2001 г. — 2,90 млн; у 2011 г. — 2,56 млн.

З часу аднаўлення незалежнасці (у 1990 г.) у Літве пачалася сталая дэпапуляцыя, якая па сваім тэмпам займае адно з першых месцаў у Еўропе, што выклікана значнымі штогадовымі хвалямі эміграцыі літоўцаў (у першую чаргу, працоўнай і на пастаяннае месца жыхарства замяжу), зніжэннем нараджальнасці і старэннем насельніцтва. Паводле прагнозаў, у 2060 г. каля 40 % жыхароў Літвы будуць складаць людзі ўзростам за 60 год.

Паводле перапісу 2009 г. толькі 66,9 % жыхароў Літоўскай Рэспублікі жыве ў гарадах.

Літоўская дыяспара — рассяленне і колькасць у свеце

Літоўскі рэстаран у горадзе Чыкага (ЗША), фота 2009 г.

Каталіцкі касцёл Святога Юзафа ў мікрараёне Vila Zelina горада Сан-Паулу (Бразілія), пабудаваны літоўскай дыяспарай у 1936 г. Фота 2007 г.

Значныя эміграцыйныя патокі літоўскага насельніцтва за межы свайго традыцыйнага і кампактнага рассялення пачаліся з другой паловы XIX ст., калі малазямельныя і беззямельныя сяляне пераязджалі для заробку ў прамысловыя гарады цэнтральнай часткі Расійскай імперыі (Санкт-Пецярбург, Масква, Адэса, Рыга, Тула, Калуга і інш.) і за межы Расійскай імперыі, галоўным чынам, у ЗША. Галоўным цэнтрам дыяспары ў Расійскай імперыі быў Санкт-Пецярбург, дзе меліся невялікія культурныя цэнтры і таварыствы дапамогі літоўцаў. У 1869—1899 гг. у ЗША эмігрыравала каля 50 тысяч літоўцаў, у 1899—1914 гг. — звыш 252 тысяч, пасяліўшыся, галоўным чынам, у Чыкага, і Нью-Ёрку, дзе былі адкрыты літоўскія культурныя цэнтры і каталіцкія парафіі. У 1910 г. у ЗША пражывала 207 тыс. літоўцаў. Частка эмігрантаў перасялілася і ў краіны Лацінскай Амерыкі. З пачаткам ваенных дзеянняў у ходзе Першай сусветнай вайны шмат літоўцаў-бежанцаў (да 300 тыс.) было эвакуіравана ў цэнтральныя губерні Расійскай імперыі: у Петраград і яго навакольная раёны (каля 150 тыс.), Маскву, Варонеж, Тамбоў, Яраслаўль, Кіеў і інш.

Стварэнне Літоўскай Рэспублікі (1918—1940) прывяло як да іміграцыі, так эміграцыі насельніцтва. Паводле дагавора паміж Літвой і РСФСР ад 1920 г. на радзіму вярнулася большая частка літоўцаў-пасяленцаў і літоўскіх бежанцаў ад вайны. У ЗША і іншыя краіны ў 1923—1939 гг. пераехала каля 80 тысяч літоўцаў. Па прычыне таго, што ўрад ЗША ўстанавіў квоты колькасці эмігрантаў з розных краін, многія літоўцы вымушаны былі накіроўвацца ў Бразілію (31,4 % усіх літоўскіх эмігрантаў у міжваенны перыяд), Аргенціну, Уругвай і Канаду, дзе большая іх частка працавала малакваліфікаванымі работнікамі на сельскагаспадарчых плантацыях у цяжкіх умовах, таму многія літоўцы з цягам часу адтуль перасяляліся ў ЗША і іншыя краіны.

Літоўскае насельніцтва ў міжваенны перыяд (1918—1939) у Польшчы і Германіі (ва Усходняй Прусіі) падвяргалася адпаведна паланізацыі і германізацыі. Савецкая ўлада ў міжваенны перыяд вызначыла Мінск (сталіца БССР) у якасці галоўнага культурнага цэнтра літоўскай дыяспары ў СССР, што мела ў першую чаргу сацыялістычны і паказны, прапагандысцкі характар для міжнароднай грамадскасці: у Мінску існаваў літоўскі сектар пры АН БССР, выдавалася газета на літоўскай мове «Чырвоны араты» (1927—1937), падручнікі і кнігі, інш. У Маскве выдаваўся часопіс на літоўскай мове «Кавадла» (1931—1938), у Ленінградзе і Маскве існавалі літоўскія нацыянальныя клубы і г.д. Аднак у 1937—1938 гг. савецкая ўлада ліквідавала ўсе літоўскія нацыянальныя арганізацыі і друк у СССР, а многія літоўцы ў СССР былі рэпрэсаваны. Пасля ўключэння ў 1945 г. большай часткі Усходняй Прусіі ў склад СССР і стварэння Калініградскай вобласці, пачаліся сталінскія рэпрэсіі і высяленні немцаў і літоўцаў, якіх савецкія ўлады не адрознівалі ад немцаў па прычыне германізаванасці, з гэтай тэрыторыі ў Сібір, дзе большая частка іх загінула ў лагерах ад голаду.

Літоўскія мігранты з аўстралійскім міністрам іміграцыі на палубе карабля «Kanimbla» каля Мельбурна (Аўстралія), фота канца 1940-х гг.

Па прычыне ўключэння Літвы ў склад СССР з краіны выехала значная частка літоўскага насельніцтва, у тым ліку грамадскай эліты (буржуазія, інтэлігенцыя, клір), накіраваўшыся ў ЗША, Канаду і Аўстралію. Паводле прыблізных падлікаў у 1945—1990 гг. за межамі Літоўскай ССР жыло каля 700 тыс. літоўцаў.

Пасля выхаду ў 1990 г. Літвы са складу СССР некаторыя эмігранты (у тым ліку, нашчадкі ранейшай эліты) пачалі вяртацца ў незалежную літоўскую дзяржаву. Напрыклад, другім прэзідэнтам атрымаўшай зноў у 1990 г. незалежнасць Літвы стаў Валдас Адамкус — сын начальніка генштаба арміі міжваеннай Літвы, рэпатрыянт з Чыкага (штат Ілінойс) і член рэспубліканскай партыі ЗША. У той жа час хвалі рээміграцыі ў параўнанні з эміграцыяй літоўцаў замяжу нязначныя.

Каталіцкі касцёл Уваскрэшання Хрыстова (літоўскія францысканцы) у Таронта (Канада), фота 2009 г.

У постсавецкі час (і асабліва пасля ўступлення Літвы ў 2004 г. у склад Еўрапейскага Саюза) эміграцыя набывае пагражальныя для краіны памеры, што тлумачыцца праблемамі літоўскай эканомікі (закрыццё многіх прадпрыемстваў, высокія цэны на энерганосьбіты і г.д.), адсутнасцю перспектыў і сацыяльных гарантый для маладых людзей, нізкімі заробкамі ці беспрацоўем у Літве. У 2012—2013 гг. узровень беспрацоўя ў Літве складаў 12—13 %. З 1990 па 2010 г. з Літвы выехала каля 615 тыс. чалавек; прычым у 2001—2010 гг. эмігравала каля 337 тыс. Паводле розных ацэнак, за перыяд з 2004 па 2014 г. з Літвы выехала ад 500 тыс. да 1 млн чалавек (перапіс насельніцтва ў 2011 г. праводзіўся ў тым ліку і па інтэрнэту, таму літоўскія эмігранты з любой кропкі свету маглі дэклараваць свае нібыта месцазнаходжанне ў Літве). Асноўнымі накірункамі літоўскай эміграцыі з’яўляюцца краіны Еўрапейскага саюза: так, у 2011 г. у Велікабрытаніі асела каля 50 % агульнай колькасці літоўскіх эмігрантаў; у Ірландыі — 10,4 %; у Нарвегіі — 7,1 %; у Германіі — 7 %; у Іспаніі — 3,6 %; у ЗША — 3,3 %; у Швецыі — 2,4 %; у Расіі — 2 %. Гэта стварае новыя новыя цэнтры літоўскай дыяспары.

Паводле афіцыйных дадзеных, у Велікабрытаніі ў 2001 г. налічвалася 4 363 літоўца, а ў 2011 г. — ужо 97 083 літоўца. У Ірландыі ў 2006 г. пражывала 36 683 літоўцы, а ў 2011 г. — ужо 43 847 літоўцаў. З той прычыны сярод сучасных літоўцаў Велікабрытанія нават атрымала паў-жартаўлівую назву «Другая Літва» (Antra Lietuva), а Ірландыя — назву «Трэцяя Літва» (Trečia Lietuva).

Знакамітыя літоўцы

• Данатас Банёніс
• Ёнас Басанавічус
• Матэюс Валанчус
• Томас Венцлава
• Відунас
• Вітаўт
• Гедымін
• Біруце Галдзікас
• Альбрэхт Гаштольд
• Мельхіёр Гедройц
• Лаўрынас Стуока-Гуцявічус
• Сіманас Даўкантас
• Вітаўтас Ландсбергіс
• Міндоўг
• Саламея Нерыс
• Эймунтас Някрошус
• Януш Радзівіл
• Арвідас Сабоніс
• Віялета Урмана
• Мікалоюс Чурлёніс

Найбагацейшыя літоўцы

• Найбагацейшыя літоўцы (2008) Архівавана 4 сакавіка 2016.
• Найбагацейшыя літоўцы (2011) Архівавана 28 чэрвеня 2012.
• Найбагацейшыя літоўцы (2013)

Гл. таксама

• Культура ўсходнелітоўскіх курганоў
• Літоўскія імёны  (руск.)

Зноскі

1. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 100.
2. Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года… С. 23—24.
3. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 385.
4. Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 653; Насевіч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага… С. 19—20; Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 211—212.
5. Аляксандр Краўцэвіч адзначае, што паўночная (балцкая) частка тапоніма / хароніма «Літва» амаль цалкам супадае з т.зв. «Літвой Завілейскай», якую акрэсліў польскі гісторык Збыслаў Вайткавяк. Гл.: Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 123—124.
6. Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 109—111, 124—127.
7. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 116—117.
8. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 116.
9. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 118.
10. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 121.
11. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 119.
12. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 118.
13. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 118.
14. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 118.
15. Дубоніс, А. Лейці вялікага князя літоўскага: з гісторыі ранніх дзяржаўных структур літоўскага грамадства. — Смаленск, 2015. — 146 с.
16. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 121.
17. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 121.
18. Литовцы // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — С. 246.
19. Литовцы // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — С. 247.
20. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 509.
21. Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 212.
22. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 519, 524—525.
23. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 258—260.
24. Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 34.
25. Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 34—35; Балтийские языки
26. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 385; Палионис, Й. К проблеме диахронно-типологического изучения балтийских литературных языков… С. 15; Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 212, 213.
27. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 134; Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 597—599.
28. Палионис, Й. К проблеме диахронно-типологического изучения балтийских литературных языков… С. 14—15; Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 96.
29. Палионис, Й. К проблеме диахронно-типологического изучения балтийских литературных языков… С. 15—16; Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 96.
30. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 134.
31. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 385; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 16, 112, 146; Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 212.
32. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 385; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 112, 146.
33. Литовская литература
34. Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 96.
35. На тэрыторыі вакол гарадоў Марыямпале і Сувалкі ў старажытнасці жыло заходнебалцкае племя яцвягаў. Паводле даследаванняў сучаснага літоўскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса менавіта на базе гаворак яцвягаў у Вялікім Княстве Літоўскім былі складзены сучасныя паўднёвыя гаворкі аўкштайцкага дыялекта літоўскай мовы, якія далі пачатак сучаснай літоўскай літаратурнай мове, надаўшы ёй па прычыне сваёй аддаленасці ад большасці гаворак арэол і ўражанне вельмі старажытнай і архаічнай мовы ўцэлым. Гл.: Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 100. Балцкія гаворкі ў Вільні і Віленшчыне не захаваліся да нашага часу, бо яшчэ ў часы існавання Вялікага Княства Літоўскага яны былі выцеснены ці заменены славянскімі гаворкамі.
36. Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 95, 96.
37. Цікава, што для літаратурнай латышскай мовы была характэрна адваротная тэндэнцыя. Калі літаратурная латышская мова пачала стварацца ў XVI ст. немцамі Лівоніі, то яна мела мала пісьмовых помнікаў (галоўным чынам, пераклады з нямецкай мовы), атрымала моцнае ўздзеянне нямецкай мовы і мовы ліваў, мела пачаткова вялікую аддаленасць ад гутарковай мовы, а толькі з сярэдзіны XVII ст. пачала паступова набываць усё больш і больш рыс гутарковай мовы латышоў. Гл.: Палионис, Й. К проблеме диахронно-типологического изучения балтийских литературных языков… С. 14, 17.
38. Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 653.
39. Старажытныя літоўскамоўныя тэксты (старадрукі і рукапісы) Архівавана 12 кастрычніка 2014.
40. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 653.
41. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386.
42. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 653; Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 213; Литовцы // Энциклопедия народов мира.
43. Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 213.
44. Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 654.
45. Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 654; Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 213.
46. Cross-crafting and its symbolism. UNESCO
47. Литовцы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — Санкт-Петербург : Тип. И. А. Эфрона, 1896. — Т. XVIIА (34). — С. 829.
48. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 653; Литовцы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — Санкт-Петербург : Тип. И. А. Эфрона, 1896. — Т. XVIIА (34). — С. 829.
49. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 654.
50. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Литовцы // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — С. 247.
51. Sutartinės, Lithuanian multipart songs. UNESCO
52. Унуковіч, Ю. Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. — Т.2. — 212—213.
53. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 192—193.
54. Из истории литовского спорта
55. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 249, 252.
56. История Литовской ССР. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — С. 431.
57. История Литовской ССР. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — С. 437; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 219.
58. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 243—249.
59. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 235.
60. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 235, 252—255; История Литовской ССР. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — С. 540—542, 596—598.
61. Литовцы // Энциклопедия народов мира
62. Афіцыйны сайт Літоўскага фестываля (свята) песень // dainusvente.lt
63. Baltic song and dance celebrations. UNESCO
64. Литовский диссидент обвиняет родину в «примитивном национализме» Архівавана 5 сакавіка 2016.
65. Литва занимает первое место в мире по количеству самоубийств; Самоубийственная Литва Архівавана 1 мая 2015.
66. Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 38.
67. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 134.
68. Ширяев, Е. Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах… С. 76.
69. Литовцы // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — С. 239.
70. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 170; Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 42, 78, 92.
71. Население Литвы — менее трех миллионов; Демографическая катастрофа: Литва — в лидерах ЕС по сокращению населения; Потери населения Литвы за годы независимости больше, чем в мировой войне
72. Население Литвы стареет
73. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Устинова, М. Я. Литовцы / М. Я. Устинова, В. П. Штраус // Народы России: энциклопедия. — Москва, 1994. — С. 226.
74. Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 386; Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 79, 92.
75. История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 135.
76. Устинова, М. Я. Литовцы / М. Я. Устинова, В. П. Штраус // Народы России: энциклопедия. — Москва, 1994. — С. 226.
77. Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 79.
78. Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы… С. 135—136.
79. Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 92.
80. Vaitekūnas, S. The Population of Lithuania… С. 91.
81. Безработица в Литве: и трудовая эмиграция не спасает; Литва шокирована переписью: Страна исчезает
82. За 20 последних лет из Литвы эмигрировали более полумиллиона человек Архівавана 12 лістапада 2014.; За 20 последних лет из Литвы эмигрировали более полумиллиона человек Архівавана 12 лістапада 2014.
83. Общество Литвы стареет и эмигрирует, а власти ничего не делают(недаступная спасылка); Литва шокирована переписью: Страна исчезает; Население Литвы вернулось на довоенный уровень
84. Из Литвы в прошлом году эмигрировало 53 900 жителей
85. Pidd, H. Baltic exchange: meet the Lithuanians who have made Britain their home
86. За пять лет в Ирландии число литовцев увеличилось на 40 %
87. Europa kai kurių lietuvių akimis Архівавана 6 лютага 2015. // mapijoziai.lt

Літаратура

• Археология СССР. Т. 17. Финно-угры и балты в эпоху средневековья / Л. А. Голубева [и др.]; Отв. ред. тома В. В. Седов; Редкол.: Б. А. Рыбаков (гл. ред.) [и др.]. — М.: Наука, 1987. — 510 с.
• Балтийские языки в настоящем и прошлом / АН ЛатвССР, Ин-т языка и литературы; ред. А. Блинкена. — Рига : Зинатие, 1985. — 249 с.
• Літоўцы Беларусі: этналагічнае даследаванне / Ю. І. Внуковіч ; Нацыянальная акадэмія навук Беларусі. Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. — Мінск : Беларуская навука, 2010. — 170 с.
• Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — 688 с.
• Гудавичюс, Э. История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — Москва : Фонд им. И. Д. Сытина; Baltrus, 2005. — 680 с.
• Дзярновіч, А. Жамойць і Літва / А. Дзярновіч // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013.
• Дубоніс, А. Лейці вялікага князя літоўскага: з гісторыі ранніх дзяржаўных структур літоўскага грамадства / А. Дубоніс. — Смаленск : Інбелкульт, 2015. — 146 с.
• Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, , Г. Чеснис. — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.
• История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
• История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с.
• Краўцэвіч, А. Праблема лакалізацыі сярэднявечнай Літвы // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne № 8. 1997.
• Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — 238 с.
• Литовский язык // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос. — С. 650—652.
• Литовцы // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010. — Т. 17. Лас-Тунас — Ломонос. — С. 652—654.
• Литовцы // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 385—386.
• Литовцы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — Санкт-Петербург : Тип. И. А. Эфрона, 1896. — Т. XVIIА (34). — С. 827—830. [1]
• Литовцы // Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат. — Москва: Изд. тов. А. Гранат и К°, 1913. — Т. 27: Лемуры — Майков. — С. 238—257.
• Насевiч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мінск : Полымя, 1993. — 160 с.
• Насевіч В. Жамойць // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — С. 624–625. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2. — (электронная версія тут [2])
• Насевіч В. Л. Літва // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.2. — С. 202—206.
• Вячаслаў Насевіч: «Першапачатковая Літва знаходзілася на памежжы сучасных Літвы і Беларусі» // В. Насевіч. — Туризм и отдых. — 15 января 2009 г. — № 1 (686).
• Палионис, Й. К проблеме диахронно-типологического изучения балтийских литературных языков / Й. Палионис // Балтийские языки в настоящем и прошлом / АН ЛатвССР. Ин-т языка и литературы им. А. Упита. — Рига : Зинатие, 1985. — С. 13—17.
• Плаканс, А. Краткая история стран Балтии: [перевод с английского] / А. Плаканс. — Москва : Весь Мир, 2016. — 478 с.
• Літоўцы / Ю. Унуковіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя : у 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал.рэд.) [і інш.]; Маст. З. Э. Герасімовіч. — Мінск : БелЭн, 2006. — Т.2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 211—214.
• Устинова, М. Я. Литовцы / М. Я. Устинова, В. П. Штраус // Народы России: энциклопедия / Гл. ред. . — Москва : Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 225—226.
• Ширяев, Е. Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.
• Языки мира: Балтийские языки / РАН. Ин-т языкознания; Ред. кол.: В. Н. Топоров, М. В. Завьялова, А. А. Кибрик и др. — Москва : Academia, 2006. — 224 с.
• Lietuvių etnogenezės / atsakingoji redaktore R. Volkaite-Kulikauskienė. — Vilnius, 1987.
• Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — 66 s.
• The Population of Lithuania / S. Vaitekūnas. — Vilnius : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2009. — 150 с.

Спасылкі

• Cross-crafting and its symbolism. UNESCO // unesco.org
• Sutartinės, Lithuanian multipart songs. UNESCO // unesco.org
• Baltic song and dance celebrations. UNESCO // unesco.org
• Культурная спадчына чалавецтва ў Літве (са спіса ЮНЕСКА) // old.travel.lt
• Афіцыйны сайт Літоўскага фестываля (свята) песень // dainusvente.lt
• Литовцы // Энциклопедия народов мира (www.etnolog.ru)
• Из истории литовского спорта // olitve.ru
• Сколько в Литве осталось миллионеров после введения евро // delfi.lt
• Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР // demoscope.ru
• Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР // demoscope.ru
• Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР // demoscope.ru
• Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР // demoscope.ru
• Літоўскі дэпартамент статыстыкі Архівавана 11 лістапада 2014. // www.stat.gov.lt
• Демографическая катастрофа: Литва — в лидерах ЕС по сокращению населения // delfi.lt
• Население Литвы — менее трех миллионов // kurier.lt
• Потери населения Литвы за годы независимости больше, чем в мировой войне // baltic-course.com
• Население Литвы стареет // delfi.lt
• Безработица в Литве: и трудовая эмиграция не спасает // obzor.lt
• За 20 последних лет из Литвы эмигрировали более полумиллиона человек Архівавана 12 лістапада 2014. // newsbalt.ru
• Из Литвы в прошлом году эмигрировало 53 900 жителей // delfi.lt
• Общество Литвы стареет и эмигрирует, а власти ничего не делают(недаступная спасылка) // news.tts.lt
• Литва шокирована переписью: Страна исчезает // svpressa.ru
• Население Литвы вернулось на довоенный уровень // warandpeace.ru
• US population ancestry from Lithuania (Census 2010) // census.gov
• Lithuanians in Canada Архівавана 6 сакавіка 2016. // thecanadianencyclopedia.com
• Pidd, H. Baltic exchange: meet the Lithuanians who have made Britain their home // theguardian.com
• За пять лет в Ирландии число литовцев увеличилось на 40 % // delfi.lt
• Europa kai kurių lietuvių akimis Архівавана 6 лютага 2015. // mapijoziai.lt
• Kur daugiausiai emigruoja lietuviai Архівавана 6 лютага 2015. // mapijoziai.lt
• Актер и дипломат Юозас Будрайтис: «Я хотел, чтобы в России узнали историю Литвы» // www.relga.ru
• Литовский диссидент обвиняет родину в «примитивном национализме» Архівавана 5 сакавіка 2016. // delfi.lt
• Літоўцам ламае мазгі, калі кажуць, што ВКЛ — беларуская дзяржава //news.21.by
• Литва занимает первое место в мире по количеству самоубийств // zn.ua
• Самоубийственная Литва Архівавана 1 мая 2015. // oracle-today.ru
• Министр здравоохранения Литвы предложила малоимущим литовцам самоубийство как «выход из бедности» //politikus.ru
• Венцлова: политики прикрывают историей свои корыстные интересы // delfi.lt
• Эксперты: Литва ведет себя странно, ее политика — блуждание в тумане // delfi.lt
• Бумблаускас: наконец выяснилось, кто наши союзники // delfi.lt