Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Стамбул — самы вялікі горад Турцыі, марскі порт, культурны і прамысловы цэнтр краіны. Амаль 13-мільённае насельніцтва робіць яго чацвёртым Еўропы. Адзіны мегаполіс планеты, размешчаны ў двух частка свету (Еўропе і Азіі). Былая сталіца Рымскай імперыі (330—395), Усходняй Рымскай імперыі (Візантыі) (395—1204 і 1261—1453), Лацінскай імперыі (1204—1261), Асманскай імперыі (1453—1922). Мае важнае міжнароднае гістарычнае і культурнае значэнне. Гістарычныя раёны Стамбула ў 1985 унесеныя ў Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.
Горад  Зверху ўніз, злева направа: дзелавы раён Маслак, Дзявочая вежа, Муніцыпалітэт, Басфорскі мост, Плошча Таксім, Мячэць Лалялі, фінансавы раён Левант, гандлёвы цэнтр «ІсціньеПарк», вуліцы Нішанташы, мост Фаціх Султан Мехмет, панарама горада
Стамбул на карце Турцыі   | ||||||||||||||||||||||||||||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Стамбул з’яўляецца адным з самых вялікіх гарадоў свету, гэта самая вялікая агламерацыя ў Еўропе. З’яўляецца сталіцай правінцыі Істамбул. Горад з’яўляецца прамысловай сталіцай Турцыі, тут вырабляецца ¼ прамысловай прадукцыі краіны. Адначасова гэта і фінансавая сталіца, тут знаходзяцца штаб-кватэры некалькіх дзясяткаў банкаў і біржа каштоўных папер. Стамбул гэта і вялікі транспартны вузел: тут знаходзіцца самы вялікі гандлёвы порт Турцыі, два міжнародныя аэрапорты, праз горад праходзіць транскантынентальная чыгунка.
У горадзе налічваецца 5 універсітэтаў, самы стары з якіх Стамбульскі ўніверсітэт быў заснаваны ў 1453 годзе.
Горад знаходзіцца на ўзбярэжжы Чорнага і Мармуровага мора. Праліў Басфор, які аддзяляе Еўропу ад Азіі адначасова дзеліць і Стамбул на дзве часткі, што робіць Стамбул адзіным у свеце горадам, які знаходзіцца на двух кантынентах. Два вялікія масты злучаюць еўрапейскую і азіяцкую часткі горада (Басфорскі мост, які быў пабудаваны ў 1973 годзе, даўжынёй 1074 метры і мост які быў пабудаваны ў 1988 годзе, даўжынёй 1090 метраў). Заліў Залаты Рог дзеліць еўрапейскую частку горада на паўднёвую частку і паўночную .
Стамбул з’яўляецца рэзідэнцыяй праваслаўных Канстанцінопальскіх патрыярхаў.
Назва
Самая старажытная назва горада, якую далі грэчаскія каланісты — Візантый (па-грэчаску: Βυζάντιον, па-лацінску: Byzantium). Кароткі час у 3 ст. горад называўся Аўгуста Антаніна, гэту назву даў імператар Септымій Север у гонар свайго сына.
Калі Канстанцін Вялікі зрабіў горад усходняй сталіцай Рымскай імперыі, горад пачаў звацца Другім Рымам (лац.: Secunda Roma, грэч.: Δευτέρα Ρώμη). У 5 ст. выкарыстоўвалася назва Новы Рым (лац.: Nova Roma, грэч.: Νέα Ρώμη).
Замест назвы Новага Рыма неўзабаве сталі часцей выкарыстоўваць назву Канстанцінопаль або Канстанцінопаліс (грэч.: Κωνσταντινούπολις, лац.: Constantinopolis), што азначае «горад Канстанціна». Да таго ж, у Візантыі горад называлі і «Царыцай гарадоў».
У ісламскім свеце, горад быў вядомы на арабскай мове як: القسطنطينية, лацініцай: al-Qusṭanṭiniyah, старатурэцкай: قسطنطينيه, лацініцай: Kostantiniyye. Пасля заваявання Канстанцінопаля ў 1453, гэта была афіцыйная назва горада ў турэцкай мове, выкарыстоўвалася да падзення Асманскай імперыі ў 1923. У персідскай і арабскай мовах карысталіся назвамі Rūmiyet al-kubra (вялікі горад рымлян) або Taht-i Rūm (сталіца рымлян) і падобнымі.
Назва Стамбул упершыню згадваецца ў 10 ст. у армянскіх, турэцкіх і арабскіх крыніцах. Назва паходзіць ад грэчаскага паняцця εἰς τὴν Πόλιν або στην Πόλη, што азначае «ў горадзе». Гэтая назва выкарыстоўвалася асманамі да заваявання гэтага горада, выкарыстоўвалася таксама і ў часы асманскага валадарства, хоць афіцыйная назва была قسطنطينيه, (Kostantiniyye). Пасля стварэння Турэцкай Рэспублікі ў 1923, гэта імя абвешчана адзінай афіцыйнай назвай горада. Як у Візантыі, так і ў Асманскай імперыі гораду давалі ганаровыя імёны, напрыклад Дзверы дабрабыту, Высокая Порта, Сталіца прастолу і інш.
Ва ўсходніх і паўднёвых славянскіх мовах, а таксама ў беларускай па-ранейшаму выкарыстоўваецца назва Царград (стараславянск. мова: Цѣсарьградъ, руск. мова: Царьград, балгарск. мова: Цариград, украінск. мова: Царгород, паўднёваславянск. мовы: Цариград). Спалучэнне славянскіх слоў «цар» і «горад», якое, верагодна паходзіць ад грэчаскага тэрміна Βασιλέως Πόλις, што азначае «горад імператара» (або цара).
Сярэдневяковыя вікінгі, іначай варагі, гэты горад называлі нарвежскім імем Miklagarðr (Вялікі Горад). Сёння гэта назва выкарыстоўваецца ў ісландскай мове ў выглядзе Mikligarður.
Гісторыя
Першае паселішча
Першым паселішчам чалавека на месцы сучаснага Стамбула лічыцца неалітычнае паселішча, якое было размешчана ў раёне сучаснай станцыі Енікапы. Яно датуецца
Самы старажытны помнік культуры знаходзіцца на Анаталійскім беразе Басфора — курган Фіяртэпе, датуецца —
Фракійцы, якія засялілі берагі Басфора ў канцы II тысячагоддзя да н.э., пабудавалі паселішчы Семістра і Лігас (апошняе на Палацавым мысе поруч сучаснага палаца Тапкапы ( — ) У на мысе Мода грэкі з заснавалі паселішча Халкідон.
Візантый
У на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале з Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каланістаў ён атрымаў імя Візантый.
У 512 — 478 да н.э. Візантый знаходзіўся пад уладай Персіі. Пасля вызвалення ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У 411 — і 405 — 389 да н.э. — часова знаходзіўся пад кантролем Спарты, у 364 да н.э. — Фіваў. У 357 да н.э. канчаткова выходзіць з падначалення Афін.
У 227 да н.э. горад атакавалі кельты (галы), якія пасля пасяліліся на паўночным беразе Залатога Рога.
У 146 да н.э. Візантый заключыў пагадненне з Рымам, у 74 да н.э. — увайшоў у склад Рымскай рэспублікі. У 193 горад пасля трохгадовай аблогі быў захоплены Септыміем Северам. Ён загадаў разбурыць гарадскія сцены і пазбавіць горад усіх прывілеяў.
Канстанцінопаль
У 324—330 гадах Канстанцін Вялікі пабудаваў на месцы Візантыя новую сталіцу Рымскай імперыі. За час праўлення Канстанціна ў горадзе было пабудавана 30 палацаў і храмаў, 4 тысячы вялікіх жылых дамоў, па паўтары сотні лазняў і пякарань, 8 вадаправодаў, 2 тэатры, цырк і новы іпадром.
Пасля смерці імператара Феадосія I у 395 г. Рымская імперыя канчаткова распалася на дзве часткі. Канстанцінопаль робіцца сталіцай Усходняй Рымскай або Візантыйскай імперыі.
12 ліпеня 400 г. жыхары Канстанцінопаля са зброяй у руках выганяюць з горада кельтаў. У 412 г. Канстанцінопаль і яго абарончыя збудаванні былі пашкоджаны землетрасеннем. Таму ў часы Феадосія II на захад ад «канстанцінавых сцен» былі пабудаваны новыя сцены.
Найвышэйшага росквіту Візантый дасягнуў у часы імператара Юстыніяна I (527—565). Ён разгарнуў у сталіцы грандыёзных маштабаў будаўніцтва. У 532—537 гадах быў пабудаваны сабор Святой Сафіі — па тых часах найбуйны ў свеце хрысціянскі храм.
У 625—626 Канстанцінопаль перажыў цяжкую аблогу — з усходу пад яго сценамі стаялі персы, з захаду — авары. У 670, 674—678, 717—718 гг. горад штурмавалі арабы, у 698 г. яго захапілі і абрабавалі самі візантыйцы — супернікі імператара Ляонція, у 705 г. каля сцен сталіцы стаялі балгары, якім адкрыў вароты сам імператар Юстыніян II. З 726 г. да 843 г. Канстанцінопаль знаходзіўся ў эпіцэнтры грамадзянскай вайны паміж іконаборцамі і прыхільнікамі шанавання абразоў. У 860, 874, 944, 1043 гг. на горад нападалі .
Пасля перамогі пад Манцыкертам у 1071 г. над імператарам Раманам IV Дыягенам, турэцкія султаны з дынастыі Сельджукаў захопліваюць Малую Азію. Усходняя мяжа імперыі праходзіла амаль па прадмесцях Канстанцінопаля.
Аляксей I Камнін спадзяваўся скарыстаць у сваіх мэтах крыжацкі рух. Аднак з’яўленне Іерусалімскага каралеўства (гл. далей: Першы крыжовы паход) і актыўнае прасоўванне на Усход заходніх канкурэнтаў — венецыянцаў, генуэзцаў, пізанцаў нанесла ўдар па эканоміцы візантыйскай сталіцы. Незадаволены гэтым Андронік I Камнін у 1183 г. адмяніў прывілеі італьянскіх гандляроў і выгнаў іх за межы імперыі. Венецыянцы адпомсцілі — у час Чацвёртага крыжовага паходу заходнія рыцары аблажылі Канстанцінопаль і 13 красавіка 1204 г. узялі горад штурмам і разрабавалі.
Канстанцінопаль быў пераўтвораны ў сталіцу новай дзяржавы — Лацінскай імперыі. Вярнуць сабе горад грэкі здолелі толькі 15 ліпеня 1261 г., калі жыхары адкрылі вароты імператару нікейскаму Міхаілу VIII Палеалогу.
Аднавіць колішнюю магутнасць Палеалогі не здолелі. Канстанцінопаль заняпаў, яго насельніцтва скарачалася. Асабліва адчувальным адток жыхароў стаў тады, калі суседнія султаны з дынастыі Асманаў сталі аб’ядноўваць пад сваёй уладай да таго разрозненыя турэцкія княствы Малой Азіі і паступова захопліваць візантыйскія гарады і правінцыі.
Сталіца Асманскай імперыі
У 1457—1458 гг. горад стаў сталіцай Асманскай імперыі. Амаль усе жыхары Канстанцінопаля, якія засталіся ў жывых пасля штурму горада, былі ператвораны ў рабоў і прададзены.
Для новай сталіцы спатрэбіліся новыя жыхары. Першымі перасяленцамі сталі туркі з Аксарая, армяне з Бурсы, грэкі з Эгейскіх астравоў і Пелапанеса. У 1461 г. Мехмед II захапіў Трапезунд і мясцовых грэкаў таксама перасяліў у Стамбул.
Ужо 3 чэрвеня 1453 г. султан загадаў перабудаваць у мусульманскую мячэць сабор Святой Сафіі. Тая ж доля чакала і большасць іншых хрысціянскіх храмаў. Побач з імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай з якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэць Фаціх была пабудавана пад кіраўніцтвам грэчаскага архітэктара Хрыстадула на месцы і з матэрыялаў царквы Святых Апосталаў. Пры Мехмедзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага рынка. Недалёка ад былога Форума Феадосія пабудаваны Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было цесна, і ў 1466 на месцы былога Акропаля Візантыя пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.
Спачатку горад выглядаў маланаселеным, да таго ж у большасці яго жыхароў не было прыстойных умоў для існавання. Не дзіўна, што людзі паміралі ад хвароб, толькі чума штогод забірала некалькі соцень жыццяў. Аднак насельніцтва Стамбула хутка расло, і да канца ХV ст. перавысіла 200 тысяч, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існавання Візантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60 % жыхароў горада. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землетрасення, якое разбурыла больш за сто мячэцей і некалькі тысяч жылых дамоў.
У 1512 г. пры падтрымцы янычараў Стамбул захапіў султан Селім I, які адхіліў ад улады свайго бацьку — Баязіда II. У 1513 г. ён загадаў знішчыць у сваіх уладаннях, і ў сталіцы ў прыватнасці, усіх шыітаў — сапраўдных або падазроных. Затое пасля захопу ў 1517 г. Егіпта ў Стамбул перасялілі тысячы каірскіх рамеснікаў. Хіджаз прызнаў уладу Асманаў і султана ў якасці халіфа мусульман. У пацвярджэнне гэтаму на берагі Басфора перавезлі ісламскія рэліквіі. Стамбул ператварыўся ў цэнтр ісламскага свету.
Сулейман Вялікі і яго нашчадкі
У часы кіравання у 1520—1566 гг. горад перажывае новы «залаты век». Імперыя, якая працягнулася ад Марока да Індыйскага акіяна, абавязана была трымаць годную сталіцу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэці, медрэсэ і іншыя будынкі. Галоўны архітэктар Сулеймана Сінан будуе, у прыватнасці мячэць Шах-задэ (скончана ў 1548 г.) і мячэць Сулеймана, якая ператварылася ў сапраўдны сімвал Стамбула. Разбудоўваецца палац Тапкапы, куды па патрабаванні жонкі султана Раксаланы перабіраецца і султанскі гарэм. Свой палац будуе і вялікі візір Ібрагім-паша — з заходняга боку былога іпадрома.
Пасля смерці Сулеймана Асманская імперыя пачынае хіліцца да заняпаду, але ў сталіцы працягваецца будаўніцтва мячэцей і медрэсэ, рынкаў і лазняў. У часы Ахмеда I, будуецца (1609—1616) — першая ў ісламскім свеце мячэць з шасцю мінарэтамі.
Велізарныя выдаткі на будаўніцтва ў горадзе спусташалі дзяржаўны скарб, а ваеннае шчасце ад імперыі пачало адварочвацца. Асман II у 1622 г., раздражнены паражэннем пад Хоцінам, наогул вырашыў перанесці сталіцу на ўсход — да Дамаска або Алепа. Аднак паўсталі янычары, султана схапілі і пасля катавання забілі ў крэпасці Едыкуле.
Да сярэдзіны XVII ст. Стамбул ператвараецца ў адзін з найбуйных гарадоў тагачаснага свету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрань (80 тысяч рабочых). Толькі буйных купцоў налічвалася 15 тысяч. Ім належала 32 тысячы крам і складоў. Аднак жыллёвае і гаспадарчае будаўніцтва вялося хаатычна і пажары пагражалі ледзь не ўсяму гораду. У 1572 г. быў прыняты нават адмысловы закон, які патрабаваў ад гаспадара кожнага дома мець драбіны і вялікія бочкі з вадой. Тым не менш толькі з 1633 г. да 1698 г. — у Стамбуле адбыўся 21 вялікі пажар, найбольшы — у 1660 г.
Стамбул заставаўся цэнтрам не толькі турэцкай або ісламскай культуры. У горадзе працягвала дзейнічаць Канстанцінопальская Патрыярхія праваслаўнай царквы (рэзідэнцыяй патрыярха з 1456 г. была царква Багародзіцы (у 1587 г. ператвораная ў мячэць), з 1720 г. — царква Святога Георгія). У 1565 г. была адкрыта першая армянская друкарня, у 1627 г. — першая грэчаская. І толькі ў 1727 г. султан , які лічыў сябе вялікім асветнікам, пабудаваў у палацы Тапкапы бібліятэку (1719 г.) і даў дазвол на адкрыццё друкарні для друку кніг на турэцкай і арабскай мовах, пры ўмове што яна не будзе друкаваць рэлігійнай літаратуры (супраць гэтага пярэчыла духавенства).
Апошняе дзесяцігоддзе кіравання Ахмеда III атрымала назву «эпохі цюльпанаў» і праславілася модай на ўсё раскошнае і французскае. На ўзор Версаля ў Стамбуле і побач з ім, адзін за адным будуюцца султанская палацы ў стылі барока і ракако — Саадабад, Гумаюнабад, Нешабад, Ферахабад і інш.
Рэформы
У XVIII ст. Асманская імперыя знаходзіцца ў стане глыбокага крызісу. Эканамічная дэградацыя дапаўняецца палітычным застоем. Паражэнні ў войнах з Аўстрыяй і Расіяй з’яўляюцца чарговым сведчаннем паглыблення крызісу, але і спробы мадэрнізацыі, найперш, ваеннай арганізацыі (у Стамбуле, у прыватнасці, ствараюць артылерыйскую, інжынерную, навігацыйную і марскую школы) распальваюць барацьбу між сабою пануючых слаёў грамадства. Порта губляе Крым і Паўночнае Прычарнамор’е, на Егіпет замахваюцца адначасова французы і брытанцы, «вялікія» дзяржавы пачынаюць абмяркоўваць будучыню ўсёй імперыі Асманаў (так званае «Усходняе пытанне») і статус чарнаморскіх праліваў. Порту адкрыта пачынаюць зваць «Хворы Басфор».
Усё гэта прымушае султана Селіма III (1789—1807) пачаць сапраўдныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя часці рэгулярнага войска, у сталіцы будуюцца новыя казармы, пашыраюцца ваенныя школы, аднаўляецца праца друкарань. Незадаволеныя новаўвядзеннямі, янычары ў 1807 г. скідваюць манарха-рэфарматара і саджаюць на прастол сваіх марыянетак. Прыхільнікі рэформ збіраюць уласнае войска і з яго дапамогай прыводзяць да ўлады Махмуда II, які працягвае справу Селіма. Праўда яму даводзіцца адначасова змагацца з паўстаннем грэкаў, на баку якіх — грамадская думка ўсёй Еўропы, і змяняць чыноўнікаў-фанарыётаў лаяльных туркам. Пасля чарговага мяцяжу янычараў султан канчаткова ліквідуе янычарскі корпус.
Наступны султан Абдул-Меджыд I (1839—1861) 3 лістапада 1839 выдае Гюльханейскі ўказ аб пачатку глыбокіх рэформ, якія атрымліваюць назву «танзімат». Стамбул таксама мяняецца. У 1845 г. пабудаваны першы пастаянны Галацкі мост. У 1846 г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, 1848 — першае педагагічнае вучылішча, 1850 — таварыства Еджумен і Даніш (Старатурэцкая Акадэмія навук), у моду зноў, але ўжо сярод шырэйшых слаёў, уваходзяць французская мова і еўрапейская адзежа. Тым больш, што ў час Крымскай вайны англічане з французамі становяцца саюзнікамі, і іх салдаты размяшчаліся ў Стамбуле. Пасля перамогі над Расіяй рэзідэнцыю султана ўрачыста пераносяць з палаца Тапкапы ў новую рэзідэнцыю, пабудаваную па еўрапейскім узоры, — палац Далмабахчэ. У 1867 г. пачынае працаваць першы турэцкі прафесійны тэатр, у 1868 г. — Галатасарайскі ліцэй. У 1870 г. афіцыйна адчыняецца ўніверсітэт, праўда праіснаваў ён нядоўга — да канца 1871 г. У 1871 г. у Стамбуле з’яўляецца першая трамвайная лінія, а ў 1875 г. карлікавая лінія метро.
Абдул-Гамід II і «младатуркі»
У 1875 г. урад імперыі вымушаны быў абвясціць аб дзяржаўным банкруцтве. Бездапаможнасцю ўлады паспрабавалі скарыстацца апазіцыянеры — «новыя асманы» на чале з Ахмедам Мідхат-пашою. Пад ціскам вуліц і ўлічваючы незадаволенасць у воінскіх часцях султан Абдул-Азіз у маі 1876 згаджаецца ўвесці Мідхат-пашу ў склад урада, а пасля — і сам адракаецца ад стальца.
Новы султан Мурад V абмяжоўваецца амністыяй і фармальнай згодай на абмеркаванне праекта канстытуцыі. Праз тры месяцы адхіляюць ад улады і яго. Новым султанам робіцца Абдул-Хамід II. Ён прызначае Мідхат-пашу вялікім візірам. 23 снежня 1876 г. на ўрачыстай цырымоніі ў Стамбуле ад імя султана аб’яўляюць аб увядзенні канстытуцыі. Але выконваць яе Абдул-Хамід II не збіраўся. У лютым Мідхата адхіляюць ад урада. Абраны парламент прапрацаваў толькі год. Спасылаючыся на новую вайну з Расіяй, дэпутатаў разганяюць, і султан усталёўвае рэжым асабістай дыктатуры, які атрымаў назву «зулюм». Уведзена жорсткая цэнзура, іншадумцаў за малую падазронасць арыштоўваюць, па краіне коцяцца армянскія пагромы.
«Вялікія дзяржавы» на ўсё гэта заплюшчвалі вочы. Бо эканоміка імперыі скора перайшла пад іх кантроль. У 1881 г. у Стамбуле еўрапейцы ствараюць «Адміністрацыю асманскай дзяржаўнай пазыкі», якая атрымлівае права збіраць падаткі з падданых султана для вяртання замежных пазык. Функцыі цэнтральнага дзяржаўнага банка фактычна выконвае Атаманскі банк, які на самай справе з’яўляецца ўласнасцю брытанцаў і французаў. Імперыя адчыняецца Захаду. У 1889 г. у Канстанцінопалі адкрываецца чыгуначны вакзал, які прымае знакаміты «Усходні экспрэс» маршрутам «Парыж-Стамбул». Іншаземцы прымаюць удзел і ў развіцці ўласнай інфраструктуры асманскай сталіцы — у канцы XIX ст. горад атрымлівае сучасную сістэму электра- і водазабеспячэння.
Змаганне супраць рэжыму «зулюма» ўзначальвае партыя «Яднанне і прагрэс» («маладыя туркі»), першая суполка якой была створана ў Стамбуле ў 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. 24 чэрвеня Абдул-Хамід II, вымушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянераў, выдае ўказ аб узнаўленні канстытуцыі і скліканні парламента. Але ў красавіку 1909 г. у Стамбуле ўспыхвае мяцеж. Младатуркі накіроўваюць у сталіцу войска і фактычна бяруць горад штурмам. Абдул-Хаміда II канчаткова пазбаўляюць стальца.
Турэцкая рэспубліка
Вайну за незалежнасць Турцыі ўзначаліў Мустафа Кемаль (Атацюрк). Сталіцай новаўтворанай Турэцкай Рэспублікі стала Анкара. У 1930 г. прыняты закон, які забараніў у афіцыйных дакументах выкарыстоўваць назву Канстанцінопаль. Адзінай афіцыйнай назвай горада стала імя Стамбул.
Геаграфія
Стамбул размяшчаецца ў паўночна-заходняй частцы Турцыі, у Мармуроваморскім рэгіёне і займае плошчу каля 5,5 тысяч км². Праліў Басфор, які злучае Мармуровае і Чорнае моры, падзяляе горад на дзве вялікія часткі: еўрапейскую, дзе размяшчаюцца гістарычныя і эканамічныя цэнтры горада, і азіяцкую, ці анаталійскую, — такім чынам, Стамбул з’яўляецца адзіным горадам на планеце, які ляжыць у двух частках свету.
Заходняя частка Стамбула далей раздзяляецца яшчэ і залівам Залаты Рог, натуральнай бухтай у праліве Басфор, вакол якой утварыўся Візантый, а потым Канстанцінопаль. Злучэнне Мармуровага мора, Басфора і Залатога Рогу — гістарычнае сэрца горада і выдатны краявід сучаснага Стамбула.
Клімат
Стамбул размяшчаецца ў зоне ўмеранага клімату. Сярэдняя гадавая тэмпература складае 14,3 °C, сярэдняя гадавая колькасць — 844 мм. асаблівасці фарміруюцца ў халмістых, прыморскіх і ўнутраных раёнах горада.
Самым цёплым месяцам з’яўляецца жнівень з сярэдняй тэмпературай 23,5 °C, самым халодным — студзень з тэмпературай у 5,8 °C. Найбольшая колькасць ападкаў выпадае ў снежні, у сярэднім 124 мм; найменшая — у чэрвені, у сярэднім 34 мм.
Самая нізкая зарэгістраваная тэмпература склала −16,1 °C (9 лютага 1927). Самая высокая зарэгістраваная тэмпература склала 40,5 °C (12 ліпеня 2000).
| Месяц | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сярэдні максімум °C | 8,7 | 9,1 | 11,2 | 16,5 | 21,4 | 26,0 | 28,4 | 28,5 | 25,0 | 20,1 | 15,3 | 11,1 | 18,8 |
| Сярэдні мінімум °C | 2,9 | 2,8 | 3,9 | 7,7 | 12,0 | 16,0 | 18,5 | 18,7 | 15,5 | 12,0 | 8,5 | 5,3 | 10,5 |
| Крыніца: Сусветная метэаралагічная арганізацыя Архівавана 7 чэрвеня 2013. | |||||||||||||
Насельніцтва
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Адміністрацыйнае дзяленне
Стамбул дзеліцца на 27 акруг, якія могуць уключаць сельскія прыгарады і асобныя населеныя пункты:
Аўджылар, Кючукчэкмеджэ, Бакыркёй, Бахчэліэўлер, Багджылар, Гюнгёрэн, Эсэнлер, Байрампаша, Зейтынбурну, Фаціх, Эмінёну, Бейёглу, Бешыкташ, Шышлі, Кагытхане, Сарыйер, Газіасманпаша, Эйюп, Ускюдар, Бейкоз, Кадыкёй, Картал, Пендык, Тузла, Юмранійе, Прынцавы астравы і Малтэпе.
Транспарт
Грамадскі транспарт
трамвай
Хуткі трамвай (T1) пачаў перавозкі пасажыраў з 1992, маючы еўрапейскую шырыню каляіны, злучыў Сіркеджы з Тапкапы. Лінія была працягнутая ад Тапкапы ў Зейтынбурну ў сакавіку 1994, і ад Сікерджы да Емін’ёна ў красавіку 1996. 30 студзеня 2005 лінія была падоўжана ад Емін’ёна да Фіндыклі захапіўшы Залаты Рог па Галатыйскаму масту.
Лінія мае 24 станцыі, даўжыню 14 км. Першапачаткова абслугоўвалася 22 цягнікамі лёгкага метро, вытворчасці ABB, якія цяпер пераведзеныя на іншыя лініі, у той час на станцыях былі часовыя высокія платформы. Гэтыя цягнікі былі заменены на 55 вагонаў Flexity Swift вытворчасці Bombardier Transportation у 2003 г. Працягласць поўнай паездкі 42 хвіліны. Штодзённая здольнасць перавозкі 155 000 чалавек. Кошт праекта US $ 110 млн.
У верасні 2006 г. была адкрыта лінія трамвая Т2 кірункам ад Зейтынбурна да BAGCILAR. Лінія абслугоўваецца 14 вагонамі лёгкага метро вытворчасці ABB. Станцыі маюць высокія платформы на ўзроўні падлогі рухомага саставу.
метро
У пачатку XX стагоддзя ў Стамбуле працаваў Цюнель (турэцк.: Tünel) — падземны фунікулёр, першапачаткова ён працаваў на коннай цязе, але ў 1910 быў электрафікаваны.
Будаўніцтва сучаснага падземнага метрапалітэна ў Стамбуле пачалося ў 1992 г. Першая лінія (M2) Taксім — 4-ы Левент уведзена ў эксплуатацыю 16 верасня 2000 г. Даўжыня лініі 8,5 км, мае 6 станцый, пабудаваных аднатыпна, але ў розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягнікоў па 4 вагоны ў кожным. Інтэрвал руху 5 хвілін, штодзённая перавозка 130 000 пасажыраў. Працягласць паездкі 12 хвілін. Падземка здольная процістаяць землетрасенням магутнасцю 9 балаў шкалы Рыхтэра.
Паўночная галіна 4-ы Левент — Маслак была адчынена ў студзені 2009 г. Паўднёвая галіна ад Таксіма да Енікапі, перасякае Залаты Рог па мосце і далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашні час цалкам гатовая і, як чакаецца, павінна быць уведзена ў эксплуатацыю ў 2009 г. Участак будзе мець даўжыню 5,4 км і чатыры станцыі.
На азіяцкім боку горада працягваецца будаўніцтва лініі ад Кадыкай да Картал.
Марскі транспарт
Марскі транспарт мае жыццёвую важнасць для Стамбула, бо горад практычна з усіх бакоў абмывае мора: Мармуровае мора і Залаты Рог, Басфор, Чорнае мора. Шмат жыхароў Стамбула жывуць на Азіяцкім боку горада, але працуюць на Еўрапейскім. Знакамітыя прыгарадныя паромы фарміруюць аснову штодзённага перамяшчэння паміж дзвюма часткамі горада — і транспартуюць у дзень больш, чым абодва вісячыя масты цераз Басфор.
IDO (Istanbul Deniz Otobusleri — Стамбульскі марскі аўтобус) быў заснаваны ў 1987 г., дзейнічае паміж еўрапейскім, азіяцкім і некаторымі іншымі прыстанямі ў Мармуровым моры.
Стамбульскі порт — адзін з галоўных у краіне. Стары порт на Залатым Рогу выкарыстоўваецца для асабістай навігацыі. Порт Каракай, выкарыстоўваецца для круізных караблёў, галоўны Стамбульскі грузавы порт знаходзіцца ў раёне Гарэм на азіяцкім боку горада.
Аэрапорты
Стамбул валодае двума міжнароднымі аэрапортамі: большы — гэта Міжнародны аэрапорт Атацюрк, размешчаны ў раёне Ешылкёй (Сан Стэфана) на Еўрапейскім боку, у 24 км ад цэнтра горада. Калі ён быў пабудаваны, то знаходзіўся на захадзе сталічнай вобласці, але цяпер ляжыць у межах горада.
Меншы — Міжнародны аэрапорт Сабіха Гёкчэн размешчаны ў раёне Курткёй, што ў Азіяцкай частцы горада. Знаходзіцца, прыкладна ў 20 км на ўсход ад азіяцкіх кварталаў і 45 км на ўсход ад цэнтра горада.
Адукацыя
У горадзе знаходзіцца шмат універсітэтаў, якія ў асноўным дзяржаўныя, але існуюць таксама і прыватныя ўніверсітэты.
- (Bahçeşehir University)
- (Boğaziçi University)
- Фаціх універсітэт
- Галатасарай універсітэт
- (Işık University)
- (İstanbul Bilgi University)
- (İstanbul Technical University)
- (İstanbul University)
- (Koç University)
- (Marmara University)
- (Sabancı University)
- (Yeditepe University)
- (Yıldız Technical University)
Славутасці Стамбула
Цэрквы
- Сафійскі сабор у Канстанцінопалі
- Царква Святой Ірыны
Мячэці
Палацы
- Палац Тапкапы
Плошчы
Вежы
- Вежа Галата
- Абеліск Канстанціна
- Гоцкая калона
Масты
- Басфорскі мост
- Акведук Валента
Кірмашы Стамбула
Небаскробы
- Isbank Tower 1
Гарады пабрацімы
Брацкімі гарадамі Стамбула з’яўляюцца 48 гарадоў свету:
|
Вядомы ўраджэнцы і жыхары
- Арус Тыгранаўна Васканян
- Астхік Ісаакаўна Кантарджан
- Ваграм Камеравіч Папазян
- Ваграм Папазян
Гл. таксама
- Рымская імперыя
- Візантыя
- Лацінская імперыя
- Асманская імперыя
- Турэцкая Рэспубліка
- Стамбульскі міжнародны кінафестываль
Крыніцы
- https://www.trtworld.com/turkey/chp-s-ekrem-imamoglu-becomes-new-istanbul-mayor-25941
- https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684
- Yıllık Toplam Yağış Verileri - İstanbul(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 31 сакавіка 2013.
- Extreme Temperatures Around the World- world highest lowest temperatures. Mherrera.org. Праверана 22 студзеня 2010.
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/652823
- http://ankad.org/InstitutionArchiveFiles/4e5b46f6-8c60-e711-80f0-00224d68272d/3f7e4ffc-9160-e711-80f0-00224d68272d/Cilt1Sayi3/41f48d78-9373-4bfc-8a56-6babfd127c48_20180103009.pdf
- http://istanbul.yerelnet.org.tr/
- http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/BilgiHizmetleri/Istatistikler/Documents/demografi/t211.pdf
- http://www.istanbul.gov.tr/nufus-bakimindan-turkiyenin-en-buyuk-kenti-istanbul
- https://www.sozcu.com.tr/2020/ekonomi/istanbulun-nufusunda-rekor-artis-451-bin-543-5605614/
- Bunu da gördük: İstanbul’un nüfusu azaldı — Sözcü. Праверана 23 лютага 2022.
- http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm Архівавана 22 кастрычніка 2014. Гарады пабрацімы г. Стамбула
Спасылкі
 | Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 356 рус. • англ. • фр. |
![image]()
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Стамбул- istanbul.com Архівавана 11 сакавіка 2020.
- Lonely Planet
Вікіпедыя, Вікі, кніга, кнігі, бібліятэка, артыкул, чытаць, спампоўваць, бясплатна, бясплатна спампаваць, mp3, відэа, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнак, музыка, песня, фільм, кніга, гульня, гульні, мабільны, тэлефон, Android, iOS, Apple, мабільны тэлефон, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, ПК, Інтэрнэт, кампутар
Stambul samy vyaliki gorad Turcyi marski port kulturny i pramyslovy centr krainy Amal 13 milyonnae naselnictva robic yago chacvyortym Eyropy Adziny megapolis planety razmeshchany y dvuh chastka svetu Eyrope i Azii Bylaya stalica Rymskaj imperyi 330 395 Ushodnyaj Rymskaj imperyi Vizantyi 395 1204 i 1261 1453 Lacinskaj imperyi 1204 1261 Asmanskaj imperyi 1453 1922 Mae vazhnae mizhnarodnae gistarychnae i kulturnae znachenne Gistarychnyya rayony Stambula y 1985 unesenyya y Spis Susvetnaj spadchyny YuNESKA Gorad Stambul tureck Istanbul Zverhu yniz zleva naprava dzelavy rayon Maslak Dzyavochaya vezha Municypalitet Basforski most Ploshcha Taksim Myachec Lalyali finansavy rayon Levant gandlyovy centr IscinePark vulicy Nishantashy most Facih Sultan Mehmet panarama gorada Kraina TurcyyaKaardynaty 41 00 36 pn sh 28 57 37 u d H G Ya OKiraynik Ekrem Imamoglu d Zasnavany 29 maya 1453Ranejshyya nazvy Vizanciyon KanstancinopalPloshcha 5 343 km Vyshynya centra 100 mVodnyya ab ekty Praliy Basfor Marmurovae mora Chornae mora i Zalaty RogNaselnictva 15 655 924 chal 2023 Chasavy poyas UTC 03 00Telefonny kod 212 216Pashtovyya indeksy 34000 34990Aytamabilny kod 34Aficyjny sajt ibb istanbul en angl Stambul na karce TurcyiMedyyafajly na Vikishovishchy Stambul z yaylyaecca adnym z samyh vyalikih garadoy svetu geta samaya vyalikaya aglameracyya y Eyrope Z yaylyaecca stalicaj pravincyi Istambul Gorad z yaylyaecca pramyslovaj stalicaj Turcyi tut vyrablyaecca pramyslovaj pradukcyi krainy Adnachasova geta i finansavaya stalica tut znahodzyacca shtab kvatery nekalkih dzyasyatkay bankay i birzha kashtoynyh paper Stambul geta i vyaliki transpartny vuzel tut znahodzicca samy vyaliki gandlyovy port Turcyi dva mizhnarodnyya aeraporty praz gorad prahodzic transkantynentalnaya chygunka U goradze nalichvaecca 5 universitetay samy stary z yakih Stambulski yniversitet byy zasnavany y 1453 godze Gorad znahodzicca na yzbyarezhzhy Chornaga i Marmurovaga mora Praliy Basfor yaki addzyalyae Eyropu ad Azii adnachasova dzelic i Stambul na dzve chastki shto robic Stambul adzinym u svece goradam yaki znahodzicca na dvuh kantynentah Dva vyalikiya masty zluchayuc eyrapejskuyu i aziyackuyu chastki gorada Basforski most yaki byy pabudavany y 1973 godze dayzhynyoj 1074 metry i most yaki byy pabudavany y 1988 godze dayzhynyoj 1090 metray Zaliy Zalaty Rog dzelic eyrapejskuyu chastku gorada na paydnyovuyu chastku i paynochnuyu Stambul z yaylyaecca rezidencyyaj pravaslaynyh Kanstancinopalskih patryyarhay NazvaSamaya starazhytnaya nazva gorada yakuyu dali grechaskiya kalanisty Vizantyj pa grechasku Byzantion pa lacinsku Byzantium Karotki chas u 3 st gorad nazyvaysya Aygusta Antanina getu nazvu day imperatar Septymij Sever u gonar svajgo syna Kali Kanstancin Vyaliki zrabiy gorad ushodnyaj stalicaj Rymskaj imperyi gorad pachay zvacca Drugim Rymam lac Secunda Roma grech Deytera Rwmh U 5 st vykarystoyvalasya nazva Novy Rym lac Nova Roma grech Nea Rwmh Zamest nazvy Novaga Ryma neyzabave stali chascej vykarystoyvac nazvu Kanstancinopal abo Kanstancinopalis grech Kwnstantinoypolis lac Constantinopolis shto aznachae gorad Kanstancina Da tago zh u Vizantyi gorad nazyvali i Carycaj garadoy U islamskim svece gorad byy vyadomy na arabskaj move yak القسطنطينية lacinicaj al Qusṭanṭiniyah staratureckaj قسطنطينيه lacinicaj Kostantiniyye Paslya zavayavannya Kanstancinopalya y 1453 geta byla aficyjnaya nazva gorada y tureckaj move vykarystoyvalasya da padzennya Asmanskaj imperyi y 1923 U persidskaj i arabskaj movah karystalisya nazvami Rumiyet al kubra vyaliki gorad rymlyan abo Taht i Rum stalica rymlyan i padobnymi Nazva Stambul upershynyu zgadvaecca y 10 st u armyanskih tureckih i arabskih krynicah Nazva pahodzic ad grechaskaga panyaccya eἰs tὴn Polin abo sthn Polh shto aznachae y goradze Getaya nazva vykarystoyvalasya asmanami da zavayavannya getaga gorada vykarystoyvalasya taksama i y chasy asmanskaga valadarstva hoc aficyjnaya nazva byla قسطنطينيه Kostantiniyye Paslya stvarennya Tureckaj Respubliki y 1923 geta imya abveshchana adzinaj aficyjnaj nazvaj gorada Yak u Vizantyi tak i y Asmanskaj imperyi goradu davali ganarovyya imyony napryklad Dzvery dabrabytu Vysokaya Porta Stalica prastolu i insh Va yshodnih i paydnyovyh slavyanskih movah a taksama y belaruskaj pa ranejshamu vykarystoyvaecca nazva Cargrad staraslavyansk mova Cѣsargrad rusk mova Cargrad balgarsk mova Carigrad ukrainsk mova Cargorod paydnyovaslavyansk movy Carigrad Spaluchenne slavyanskih sloy car i gorad yakoe veragodna pahodzic ad grechaskaga termina Basilews Polis shto aznachae gorad imperatara abo cara Syarednevyakovyya vikingi inachaj varagi gety gorad nazyvali narvezhskim imem Miklagardr Vyaliki Gorad Syonnya geta nazva vykarystoyvaecca y islandskaj move y vyglyadze Mikligardur GistoryyaPershae paselishcha Pershym paselishcham chalaveka na mescy suchasnaga Stambula lichycca nealitychnae paselishcha yakoe bylo razmeshchana y rayone suchasnaj stancyi Enikapy Yano datuecca Samy starazhytny pomnik kultury znahodzicca na Anatalijskim beraze Basfora kurgan Fiyartepe datuecca Frakijcy yakiya zasyalili beragi Basfora y kancy II tysyachagoddzya da n e pabudavali paselishchy Semistra i Ligas aposhnyae na Palacavym myse poruch suchasnaga palaca Tapkapy U na myse Moda greki z zasnavali paselishcha Halkidon Vizantyj Asnoyny artykul Vizantyj U na mescy frakijskaga Ligasa megarcy na chale z Bizasam Bizantam zasnavali novy gorad U gonar pravadyra kalanistay yon atrymay imya Vizantyj U 512 478 da n e Vizantyj znahodziysya pad uladaj Persii Paslya vyzvalennya yvajshoy u sklad Afinskaj Arhe U 411 i 405 389 da n e chasova znahodziysya pad kantrolem Sparty u 364 da n e Fivay U 357 da n e kanchatkova vyhodzic z padnachalennya Afin U 227 da n e gorad atakavali kelty galy yakiya paslya pasyalilisya na paynochnym beraze Zalatoga Roga U 146 da n e Vizantyj zaklyuchyy pagadnenne z Rymam u 74 da n e uvajshoy u sklad Rymskaj respubliki U 193 gorad paslya trohgadovaj ablogi byy zahopleny Septymiem Severam Yon zagaday razburyc garadskiya sceny i pazbavic gorad usih pryvileyay Kanstancinopal Asnoyny artykul Kanstancinopal Mazajka Kanstancina Vyalikaga U 324 330 gadah Kanstancin Vyaliki pabudavay na mescy Vizantyya novuyu stalicu Rymskaj imperyi Za chas praylennya Kanstancina y goradze bylo pabudavana 30 palacay i hramay 4 tysyachy vyalikih zhylyh damoy pa paytary sotni laznyay i pyakaran 8 vadapravoday 2 teatry cyrk i novy ipadrom Paslya smerci imperatara Feadosiya I u 395 g Rymskaya imperyya kanchatkova raspalasya na dzve chastki Kanstancinopal robicca stalicaj Ushodnyaj Rymskaj abo Vizantyjskaj imperyi 12 lipenya 400 g zhyhary Kanstancinopalya sa zbroyaj u rukah vyganyayuc z gorada keltay U 412 g Kanstancinopal i yago abaronchyya zbudavanni byli pashkodzhany zemletrasennem Tamu y chasy Feadosiya II na zahad ad kanstancinavyh scen byli pabudavany novyya sceny Najvyshejshaga roskvitu Vizantyj dasyagnuy u chasy imperatara Yustyniyana I 527 565 Yon razgarnuy u stalicy grandyyoznyh mashtabay budaynictva U 532 537 gadah byy pabudavany sabor Svyatoj Safii pa tyh chasah najbujny y svece hrysciyanski hram U 625 626 Kanstancinopal perazhyy cyazhkuyu ablogu z ushodu pad yago scenami stayali persy z zahadu avary U 670 674 678 717 718 gg gorad shturmavali araby u 698 g yago zahapili i abrabavali sami vizantyjcy superniki imperatara Lyaonciya u 705 g kalya scen stalicy stayali balgary yakim adkryy varoty sam imperatar Yustyniyan II Z 726 g da 843 g Kanstancinopal znahodziysya y epicentry gramadzyanskaj vajny pamizh ikonaborcami i pryhilnikami shanavannya abrazoy U 860 874 944 1043 gg na gorad napadali Paslya peramogi pad Mancykertam u 1071 g nad imperataram Ramanam IV Dyyagenam tureckiya sultany z dynastyi Seldzhukay zahoplivayuc Maluyu Aziyu Ushodnyaya myazha imperyi prahodzila amal pa pradmescyah Kanstancinopalya Alyaksej I Kamnin spadzyavaysya skarystac u svaih metah kryzhacki ruh Adnak z yaylenne Ierusalimskaga karaleystva gl dalej Pershy kryzhovy pahod i aktyynae prasoyvanne na Ushod zahodnih kankurentay venecyyancay genuezcay pizancay nanesla ydar pa ekanomicy vizantyjskaj stalicy Nezadavoleny getym Andronik I Kamnin u 1183 g admyaniy pryvilei italyanskih gandlyaroy i vygnay ih za mezhy imperyi Venecyyancy adpomscili u chas Chacvyortaga kryzhovaga pahodu zahodniya rycary ablazhyli Kanstancinopal i 13 krasavika 1204 g uzyali gorad shturmam i razrabavali Kanstancinopal byy peraytvorany y stalicu novaj dzyarzhavy Lacinskaj imperyi Vyarnuc sabe gorad greki zdoleli tolki 15 lipenya 1261 g kali zhyhary adkryli varoty imperataru nikejskamu Mihailu VIII Palealogu Adnavic kolishnyuyu magutnasc Palealogi ne zdoleli Kanstancinopal zanyapay yago naselnictva skarachalasya Asabliva adchuvalnym adtok zhyharoy stay tady kali susedniya sultany z dynastyi Asmanay stali ab yadnoyvac pad svayoj uladaj da tago razroznenyya tureckiya knyastvy Maloj Azii i pastupova zahoplivac vizantyjskiya garady i pravincyi Stalica Asmanskaj imperyi Asnoyny artykul Asmanskaya imperyya Ustuplenne Mehmeda II u Kanstancinopal U 1457 1458 gg gorad stay stalicaj Asmanskaj imperyi Amal use zhyhary Kanstancinopalya yakiya zastalisya y zhyvyh paslya shturmu gorada byli peratvorany y raboy i pradadzeny Dlya novaj stalicy spatrebilisya novyya zhyhary Pershymi perasyalencami stali turki z Aksaraya armyane z Bursy greki z Egejskih astravoy i Pelapanesa U 1461 g Mehmed II zahapiy Trapezund i myascovyh grekay taksama perasyaliy u Stambul Uzho 3 chervenya 1453 g sultan zagaday perabudavac u musulmanskuyu myachec sabor Svyatoj Safii Taya zh dolya chakala i bolshasc inshyh hrysciyanskih hramay Pobach z imi pachali budavac i novyya myacheci pershaj z yakih stay kompleks u gonar Ejyuba Ansary Myachec Facih byla pabudavana pad kiraynictvam grechaskaga arhitektara Hrystadula na mescy i z materyyalay carkvy Svyatyh Apostalay Pry Mehmedze II taksama pachalosya budaynictva stambulskaga Vyalikaga rynka Nedalyoka ad byloga Foruma Feadosiya pabudavany Sultanski palac Eski Saraj adnak u im sultanu bylo cesna i y 1466 na mescy byloga Akropalya Vizantyya pachalosya budaynictva novaga palaca Tapkapy Paslya syudy peraehay sam sultan i yago kancylyaryya a dvor i Garem zastalisya y starym palacy Spachatku gorad vyglyaday malanaselenym da tago zh u bolshasci yago zhyharoy ne bylo prystojnyh umoy dlya isnavannya Ne dziyna shto lyudzi pamirali ad hvarob tolki chuma shtogod zabirala nekalki socen zhyccyay Adnak naselnictva Stambula hutka raslo i da kanca HV st peravysila 200 tysyach amal u 7 raz bolsh chym za aposhniya gady isnavannya Vizantyi Musulmane pry getym ne skladali i 60 zhyharoy gorada U 1509 g stalica stala ahvyaraj zemletrasennya yakoe razburyla bolsh za sto myachecej i nekalki tysyach zhylyh damoy U 1512 g pry padtrymcy yanycharay Stambul zahapiy sultan Selim I yaki adhiliy ad ulady svajgo backu Bayazida II U 1513 g yon zagaday znishchyc u svaih uladannyah i y stalicy y pryvatnasci usih shyitay sapraydnyh abo padazronyh Zatoe paslya zahopu y 1517 g Egipta y Stambul perasyalili tysyachy kairskih ramesnikay Hidzhaz pryznay uladu Asmanay i sultana y yakasci halifa musulman U pacvyardzhenne getamu na beragi Basfora peravezli islamskiya relikvii Stambul peratvaryysya y centr islamskaga svetu Sulejman Vyaliki i yago nashchadki U chasy kiravannya u 1520 1566 gg gorad perazhyvae novy zalaty vek Imperyya yakaya pracyagnulasya ad Maroka da Indyjskaga akiyana abavyazana byla trymac godnuyu stalicu U Stambule buduyucca novyya myacheci medrese i inshyya budynki Galoyny arhitektar Sulejmana Sinan budue u pryvatnasci myachec Shah zade skonchana y 1548 g i myachec Sulejmana yakaya peratvarylasya y sapraydny simval Stambula Razbudoyvaecca palac Tapkapy kudy pa patrabavanni zhonki sultana Raksalany perabiraecca i sultanski garem Svoj palac budue i vyaliki vizir Ibragim pasha z zahodnyaga boku byloga ipadroma Paslya smerci Sulejmana Asmanskaya imperyya pachynae hilicca da zanyapadu ale y stalicy pracyagvaecca budaynictva myachecej i medrese rynkay i laznyay U chasy Ahmeda I buduecca 1609 1616 pershaya y islamskim svece myachec z shascyu minaretami Velizarnyya vydatki na budaynictva y goradze spustashali dzyarzhayny skarb a vaennae shchasce ad imperyi pachalo advarochvacca Asman II u 1622 g razdrazhneny parazhennem pad Hocinam naogul vyrashyy peranesci stalicu na yshod da Damaska abo Alepa Adnak paystali yanychary sultana shapili i paslya katavannya zabili y krepasci Edykule Da syaredziny XVII st Stambul peratvaraecca y adzin z najbujnyh garadoy tagachasnaga svetu U goradze pracavala 23 tysyachy majsteran 80 tysyach rabochyh Tolki bujnyh kupcoy nalichvalasya 15 tysyach Im nalezhala 32 tysyachy kram i skladoy Adnak zhyllyovae i gaspadarchae budaynictva vyalosya haatychna i pazhary pagrazhali ledz ne ysyamu goradu U 1572 g byy prynyaty navat admyslovy zakon yaki patrabavay ad gaspadara kozhnaga doma mec drabiny i vyalikiya bochki z vadoj Tym ne mensh tolki z 1633 g da 1698 g u Stambule adbyysya 21 vyaliki pazhar najbolshy u 1660 g Stambul zastavaysya centram ne tolki tureckaj abo islamskaj kultury U goradze pracyagvala dzejnichac Kanstancinopalskaya Patryyarhiya pravaslaynaj carkvy rezidencyyaj patryyarha z 1456 g byla carkva Bagarodzicy u 1587 g peratvoranaya y myachec z 1720 g carkva Svyatoga Georgiya U 1565 g byla adkryta pershaya armyanskaya drukarnya u 1627 g pershaya grechaskaya I tolki y 1727 g sultan yaki lichyy syabe vyalikim asvetnikam pabudavay u palacy Tapkapy bibliyateku 1719 g i day dazvol na adkryccyo drukarni dlya druku knig na tureckaj i arabskaj movah pry ymove shto yana ne budze drukavac religijnaj litaratury suprac getaga pyarechyla duhavenstva Aposhnyae dzesyacigoddze kiravannya Ahmeda III atrymala nazvu epohi cyulpanay i praslavilasya modaj na ysyo raskoshnae i francuzskae Na yzor Versalya y Stambule i pobach z im adzin za adnym buduyucca sultanskaya palacy y styli baroka i rakako Saadabad Gumayunabad Neshabad Ferahabad i insh Reformy U XVIII st Asmanskaya imperyya znahodzicca y stane glybokaga kryzisu Ekanamichnaya degradacyya dapaynyaecca palitychnym zastoem Parazhenni y vojnah z Aystryyaj i Rasiyaj z yaylyayucca chargovym svedchannem paglyblennya kryzisu ale i sproby madernizacyi najpersh vaennaj arganizacyi u Stambule u pryvatnasci stvarayuc artyleryjskuyu inzhynernuyu navigacyjnuyu i marskuyu shkoly raspalvayuc baracbu mizh saboyu panuyuchyh slayoy gramadstva Porta gublyae Krym i Paynochnae Prycharnamor e na Egipet zamahvayucca adnachasova francuzy i brytancy vyalikiya dzyarzhavy pachynayuc abmyarkoyvac buduchynyu ysyoj imperyi Asmanay tak zvanae Ushodnyae pytanne i status charnamorskih pralivay Portu adkryta pachynayuc zvac Hvory Basfor Usyo geta prymushae sultana Selima III 1789 1807 pachac sapraydnyya reformy U 1793 g stvarayucca pershyya chasci regulyarnaga vojska u stalicy buduyucca novyya kazarmy pashyrayucca vaennyya shkoly adnaylyaecca praca drukaran Nezadavolenyya novayvyadzennyami yanychary y 1807 g skidvayuc manarha refarmatara i sadzhayuc na prastol svaih maryyanetak Pryhilniki reform zbirayuc ulasnae vojska i z yago dapamogaj pryvodzyac da ylady Mahmuda II yaki pracyagvae spravu Selima Prayda yamu davodzicca adnachasova zmagacca z paystannem grekay na baku yakih gramadskaya dumka ysyoj Eyropy i zmyanyac chynoynikay fanaryyotay layalnyh turkam Paslya chargovaga myacyazhu yanycharay sultan kanchatkova likvidue yanycharski korpus Nastupny sultan Abdul Medzhyd I 1839 1861 3 listapada 1839 vydae Gyulhanejski ykaz ab pachatku glybokih reform yakiya atrymlivayuc nazvu tanzimat Stambul taksama myanyaecca U 1845 g pabudavany pershy pastayanny Galacki most U 1846 g adchynyaecca Selskagaspadarchaya shkola 1848 pershae pedagagichnae vuchylishcha 1850 tavarystva Edzhumen i Danish Staratureckaya Akademiya navuk u modu znoy ale yzho syarod shyrejshyh slayoy uvahodzyac francuzskaya mova i eyrapejskaya adzezha Tym bolsh shto y chas Krymskaj vajny anglichane z francuzami stanovyacca sayuznikami i ih saldaty razmyashchalisya y Stambule Paslya peramogi nad Rasiyaj rezidencyyu sultana yrachysta peranosyac z palaca Tapkapy y novuyu rezidencyyu pabudavanuyu pa eyrapejskim uzory palac Dalmabahche U 1867 g pachynae pracavac pershy turecki prafesijny teatr u 1868 g Galatasarajski licej U 1870 g aficyjna adchynyaecca yniversitet prayda praisnavay yon nyadoyga da kanca 1871 g U 1871 g u Stambule z yaylyaecca pershaya tramvajnaya liniya a y 1875 g karlikavaya liniya metro Abdul Gamid II i mladaturki Publichnae vystuplenne Stambul 1908 U 1875 g urad imperyi vymushany byy abvyascic ab dzyarzhaynym bankructve Bezdapamozhnascyu ylady pasprabavali skarystacca apazicyyanery novyya asmany na chale z Ahmedam Midhat pashoyu Pad ciskam vulic i ylichvayuchy nezadavolenasc u voinskih chascyah sultan Abdul Aziz u mai 1876 zgadzhaecca yvesci Midhat pashu y sklad urada a paslya i sam adrakaecca ad stalca Novy sultan Murad V abmyazhoyvaecca amnistyyaj i farmalnaj zgodaj na abmerkavanne praekta kanstytucyi Praz try mesyacy adhilyayuc ad ulady i yago Novym sultanam robicca Abdul Hamid II Yon pryznachae Midhat pashu vyalikim viziram 23 snezhnya 1876 g na yrachystaj cyrymonii y Stambule ad imya sultana ab yaylyayuc ab uvyadzenni kanstytucyi Ale vykonvac yae Abdul Hamid II ne zbiraysya U lyutym Midhata adhilyayuc ad urada Abrany parlament prapracavay tolki god Spasylayuchysya na novuyu vajnu z Rasiyaj deputatay razganyayuc i sultan ustalyoyvae rezhym asabistaj dyktatury yaki atrymay nazvu zulyum Uvedzena zhorstkaya cenzura inshadumcay za maluyu padazronasc aryshtoyvayuc pa kraine kocyacca armyanskiya pagromy Vyalikiya dzyarzhavy na ysyo geta zaplyushchvali vochy Bo ekanomika imperyi skora perajshla pad ih kantrol U 1881 g u Stambule eyrapejcy stvarayuc Administracyyu asmanskaj dzyarzhaynaj pazyki yakaya atrymlivae prava zbirac padatki z paddanyh sultana dlya vyartannya zamezhnyh pazyk Funkcyi centralnaga dzyarzhaynaga banka faktychna vykonvae Atamanski bank yaki na samaj sprave z yaylyaecca ylasnascyu brytancay i francuzay Imperyya adchynyaecca Zahadu U 1889 g u Kanstancinopali adkryvaecca chygunachny vakzal yaki prymae znakamity Ushodni ekspres marshrutam Paryzh Stambul Inshazemcy prymayuc udzel i y razvicci ylasnaj infrastruktury asmanskaj stalicy u kancy XIX st gorad atrymlivae suchasnuyu sistemu elektra i vodazabespyachennya Zmaganne suprac rezhymu zulyuma yznachalvae partyya Yadnanne i pragres maladyya turki pershaya supolka yakoj byla stvorana y Stambule y 1889 g U 1908 g uspyhnula Mladatureckaya revalyucyya 24 chervenya Abdul Hamid II vymushany vykanac ultymatum revalyucyyaneray vydae ykaz ab uznaylenni kanstytucyi i sklikanni parlamenta Ale y krasaviku 1909 g u Stambule yspyhvae myacezh Mladaturki nakiroyvayuc u stalicu vojska i faktychna byaruc gorad shturmam Abdul Hamida II kanchatkova pazbaylyayuc stalca Tureckaya respublika Vajnu za nezalezhnasc Turcyi yznachaliy Mustafa Kemal Atacyurk Stalicaj novaytvoranaj Tureckaj Respubliki stala Ankara U 1930 g prynyaty zakon yaki zabaraniy u aficyjnyh dakumentah vykarystoyvac nazvu Kanstancinopal Adzinaj aficyjnaj nazvaj gorada stala imya Stambul GeagrafiyaStambul razmyashchaecca y paynochna zahodnyaj chastcy Turcyi u Marmurovamorskim regiyone i zajmae ploshchu kalya 5 5 tysyach km Praliy Basfor yaki zluchae Marmurovae i Chornae mory padzyalyae gorad na dzve vyalikiya chastki eyrapejskuyu dze razmyashchayucca gistarychnyya i ekanamichnyya centry gorada i aziyackuyu ci anatalijskuyu takim chynam Stambul z yaylyaecca adzinym goradam na planece yaki lyazhyc u dvuh chastkah svetu Zahodnyaya chastka Stambula dalej razdzyalyaecca yashche i zalivam Zalaty Rog naturalnaj buhtaj u pralive Basfor vakol yakoj utvaryysya Vizantyj a potym Kanstancinopal Zluchenne Marmurovaga mora Basfora i Zalatoga Rogu gistarychnae serca gorada i vydatny krayavid suchasnaga Stambula Klimat Stambul razmyashchaecca y zone ymeranaga klimatu Syarednyaya gadavaya temperatura skladae 14 3 C syarednyaya gadavaya kolkasc 844 mm asablivasci farmiruyucca y halmistyh prymorskih i ynutranyh rayonah gorada Samym cyoplym mesyacam z yaylyaecca zhniven z syarednyaj temperaturaj 23 5 C samym halodnym studzen z temperaturaj u 5 8 C Najbolshaya kolkasc apadkay vypadae y snezhni u syarednim 124 mm najmenshaya u cherveni u syarednim 34 mm Samaya nizkaya zaregistravanaya temperatura sklala 16 1 C 9 lyutaga 1927 Samaya vysokaya zaregistravanaya temperatura sklala 40 5 C 12 lipenya 2000 Mesyac Stu Lyut Sak Kra Maj Cher Lip Zhni Ver Kas Lis Sne GodSyaredni maksimum C 8 7 9 1 11 2 16 5 21 4 26 0 28 4 28 5 25 0 20 1 15 3 11 1 18 8Syaredni minimum C 2 9 2 8 3 9 7 7 12 0 16 0 18 5 18 7 15 5 12 0 8 5 5 3 10 5Krynica Susvetnaya metearalagichnaya arganizacyya Arhivavana 7 chervenya 2013 NaselnictvaGod Kolkasc1922 710 2861927 806 8631935 883 5991940 991 2371945 1 078 3991950 1 166 4771955 1 533 8221960 1 882 092 God Kolkasc1965 2 293 8231970 3 019 0321975 3 904 5881980 4 741 8901985 5 842 9851990 7 309 1901997 9 198 8092000 10 018 735 God Kolkasc2007 12 573 8362008 12 697 1642009 12 915 1582010 13 255 6852011 13 624 2402012 13 854 7402013 14 160 4672014 14 377 018 God Kolkasc2015 14 657 4342016 14 804 1162017 15 029 2312018 15 067 7242019 15 519 2672020 15 462 4522023 15 655 924Administracyjnae dzyalenneStambul dzelicca na 27 akrug yakiya moguc uklyuchac selskiya prygarady i asobnyya naselenyya punkty Aydzhylar Kyuchukchekmedzhe Bakyrkyoj Bahchelieyler Bagdzhylar Gyungyoren Esenler Bajrampasha Zejtynburnu Facih Eminyonu Bejyoglu Beshyktash Shyshli Kagythane Saryjer Gaziasmanpasha Ejyup Uskyudar Bejkoz Kadykyoj Kartal Pendyk Tuzla Yumranije Pryncavy astravy i Maltepe TranspartGramadski transpart tramvaj Hutki tramvaj T1 pachay peravozki pasazhyray z 1992 mayuchy eyrapejskuyu shyrynyu kalyainy zluchyy Sirkedzhy z Tapkapy Liniya byla pracyagnutaya ad Tapkapy y Zejtynburnu y sakaviku 1994 i ad Sikerdzhy da Emin yona y krasaviku 1996 30 studzenya 2005 liniya byla padoyzhana ad Emin yona da Findykli zahapiyshy Zalaty Rog pa Galatyjskamu mastu Liniya mae 24 stancyi dayzhynyu 14 km Pershapachatkova abslugoyvalasya 22 cyagnikami lyogkaga metro vytvorchasci ABB yakiya cyaper peravedzenyya na inshyya linii u toj chas na stancyyah byli chasovyya vysokiya platformy Getyya cyagniki byli zameneny na 55 vagonay Flexity Swift vytvorchasci Bombardier Transportation u 2003 g Pracyaglasc poynaj paezdki 42 hviliny Shtodzyonnaya zdolnasc peravozki 155 000 chalavek Kosht praekta US 110 mln U verasni 2006 g byla adkryta liniya tramvaya T2 kirunkam ad Zejtynburna da BAGCILAR Liniya abslugoyvaecca 14 vagonami lyogkaga metro vytvorchasci ABB Stancyi mayuc vysokiya platformy na yzroyni padlogi ruhomaga sastavu metro U pachatku XX stagoddzya y Stambule pracavay Cyunel tureck Tunel padzemny funikulyor pershapachatkova yon pracavay na konnaj cyaze ale y 1910 byy elektrafikavany Budaynictva suchasnaga padzemnaga metrapalitena y Stambule pachalosya y 1992 g Pershaya liniya M2 Taksim 4 y Levent uvedzena y ekspluatacyyu 16 verasnya 2000 g Dayzhynya linii 8 5 km mae 6 stancyj pabudavanyh adnatypna ale y roznyh kolerah Cyaper pracuyuc 8 cyagnikoy pa 4 vagony y kozhnym Interval ruhu 5 hvilin shtodzyonnaya peravozka 130 000 pasazhyray Pracyaglasc paezdki 12 hvilin Padzemka zdolnaya procistayac zemletrasennyam magutnascyu 9 balay shkaly Ryhtera Paynochnaya galina 4 y Levent Maslak byla adchynena y studzeni 2009 g Paydnyovaya galina ad Taksima da Enikapi perasyakae Zalaty Rog pa mosce i dalej vyartaecca pad starym goradam u Chychkan u cyaperashni chas calkam gatovaya i yak chakaecca pavinna byc uvedzena y ekspluatacyyu y 2009 g Uchastak budze mec dayzhynyu 5 4 km i chatyry stancyi Na aziyackim boku gorada pracyagvaecca budaynictva linii ad Kadykaj da Kartal Marski transpart Marski transpart mae zhyccyovuyu vazhnasc dlya Stambula bo gorad praktychna z usih bakoy abmyvae mora Marmurovae mora i Zalaty Rog Basfor Chornae mora Shmat zhyharoy Stambula zhyvuc na Aziyackim boku gorada ale pracuyuc na Eyrapejskim Znakamityya prygaradnyya paromy farmiruyuc asnovu shtodzyonnaga peramyashchennya pamizh dzvyuma chastkami gorada i transpartuyuc u dzen bolsh chym abodva visyachyya masty ceraz Basfor IDO Istanbul Deniz Otobusleri Stambulski marski aytobus byy zasnavany y 1987 g dzejnichae pamizh eyrapejskim aziyackim i nekatorymi inshymi prystanyami y Marmurovym mory Stambulski port adzin z galoynyh u kraine Stary port na Zalatym Rogu vykarystoyvaecca dlya asabistaj navigacyi Port Karakaj vykarystoyvaecca dlya kruiznyh karablyoy galoyny Stambulski gruzavy port znahodzicca y rayone Garem na aziyackim boku gorada Aeraporty Stambul valodae dvuma mizhnarodnymi aeraportami bolshy geta Mizhnarodny aeraport Atacyurk razmeshchany y rayone Eshylkyoj San Stefana na Eyrapejskim boku u 24 km ad centra gorada Kali yon byy pabudavany to znahodziysya na zahadze stalichnaj voblasci ale cyaper lyazhyc u mezhah gorada Menshy Mizhnarodny aeraport Sabiha Gyokchen razmeshchany y rayone Kurtkyoj shto y Aziyackaj chastcy gorada Znahodzicca prykladna y 20 km na yshod ad aziyackih kvartalay i 45 km na yshod ad centra gorada AdukacyyaU goradze znahodzicca shmat universitetay yakiya y asnoynym dzyarzhaynyya ale isnuyuc taksama i pryvatnyya yniversitety Bahcesehir University Bogazici University Facih universitet Galatasaraj universitet Isik University Istanbul Bilgi University Istanbul Technical University Istanbul University Koc University Marmara University Sabanci University Yeditepe University Yildiz Technical University Slavutasci StambulaCerkvy Carkva Svyatoj SafiiManastyr LipsaSafijski sabor u Kanstancinopali Carkva Svyatoj IrynyMyacheci Blakitnaya myachecPalacy Palac TapkapyPalac TapkapyPloshchy Egipecki kirmashVezhy Vezha Galata Abelisk Kanstancina Gockaya kalonaMasty Basforski most Akveduk ValentaKirmashy Stambula Nebaskroby Isbank Tower 1Garady pabracimyBrackimi garadami Stambula z yaylyayucca 48 garadoy svetu Gavana Kuba H yustan ZShA Dzhakarta Indaneziya Dzhyda Saudayskaya Araviya Malajziya Kabul Afganistan Kazan Rasiya Hartum Sudan Lahor Pakistan Mary Turkmenistan Adesa Ukraina Osh Kirgiziya Ploydziy Balgaryya Praga Chehiya Rabat Maroka Almaty Kazahstan Aman Iardaniya Baku Azerbajdzhan Barselona Ispaniya Berlin Germaniya Budapesht Vengryya Buenas Ajres Argencina Isfahan Iran Pusan Respublika Kareya Kair Egipet Chytagong Bangladesh Kyoln Germaniya Kanstanca Rumyniya Dubaj AAE Dures Albaniya Flarencyya Italiya Rya de Zhanejra Braziliya Saraeva Bosniya i Gercagavina Samarkand Uzbekistan Shanhaj Kitaj Simanaseki Yaponiya Skop e Paynochnaya Makedoniya Sankt Pecyarburg Rasiya Stakgolm Shvecyya Strasburg Francyya Tbilisi Gruziya Venecyya Italiya Varshava Polshcha Siyan Kitaj Karakas Venesuela Bejrut LivanVyadomy yradzhency i zhyharyArus Tygranayna Vaskanyan Asthik Isaakayna Kantardzhan Vagram Kameravich Papazyan Vagram PapazyanGl taksamaRymskaya imperyya Vizantyya Lacinskaya imperyya Asmanskaya imperyya Tureckaya Respublika Stambulski mizhnarodny kinafestyvalKrynicyhttps www trtworld com turkey chp s ekrem imamoglu becomes new istanbul mayor 25941 https data tuik gov tr Bulten Index p Adrese Dayali Nufus Kayit Sistemi Sonuclari 2023 49684 Yillik Toplam Yagis Verileri Istanbul nyavyzn nedastupnaya spasylka Arhivavana z pershakrynicy 31 sakavika 2013 Extreme Temperatures Around the World world highest lowest temperatures nyavyzn Mherrera org Praverana 22 studzenya 2010 https dergipark org tr tr download article file 652823 http ankad org InstitutionArchiveFiles 4e5b46f6 8c60 e711 80f0 00224d68272d 3f7e4ffc 9160 e711 80f0 00224d68272d Cilt1Sayi3 41f48d78 9373 4bfc 8a56 6babfd127c48 20180103009 pdf http istanbul yerelnet org tr http www ibb gov tr tr TR BilgiHizmetleri Istatistikler Documents demografi t211 pdf http www istanbul gov tr nufus bakimindan turkiyenin en buyuk kenti istanbul https www sozcu com tr 2020 ekonomi istanbulun nufusunda rekor artis 451 bin 543 5605614 Bunu da gorduk Istanbul un nufusu azaldi Sozcu Praverana 23 lyutaga 2022 lt a href https wikidata org wiki Track Q4121023 gt lt a gt http www greatistanbul com sister cities htm Arhivavana 22 kastrychnika 2014 Garady pabracimy g StambulaSpasylkiSusvetnaya spadchyna YuNESKA ab ekt 356 rus angl fr Na Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Stambul istanbul com Arhivavana 11 sakavika 2020 Lonely Planet