Рымская імперыя

Ры́мская імпе́рыя (лац.: Imperium Romanum, стар.-грэч.: Βασιλεία Ῥωμαίων) — пострэспубліканская фаза ў развіцці старажытнай рымскай дзяржаўнасці, характэрнай рысай якой былі аўтакратычная форма праўлення і вялікія тэрытарыяльныя ўладанні ў Еўропе і Міжземнамор'і. Адзіная дзяржава ў гісторыі, якой належала ўсё ўзбярэжжа Міжземнага мора. Храналагічныя рамкі існавання Рымскай імперыі ахопліваюць перыяд часу пачынаючы з праўлення першага імператара Актавіяна Аўгуста, да падзелу імперыі на Заходнюю і Усходнюю і наступнага падзення Заходняй Рымскай імперыі, гэта значыць з 27 года да н. э. па 476 год. Усходняя частка Рымскай імперыі з цэнтрам у Канстанцінопалі існавала яшчэ каля 1000 гадоў.

Старажытны Рым
Рымская імперыя
лац.: Imperium Romanum стар.-грэч.: Βασιλεία Ῥωμαίων
Герб
<   >  > 27 да н.э. — 476 г.
Сталіца	Рым, Канстанцінопаль
Мова(ы)	лацінская мова і старажытнагрэчаская мова
Афіцыйная мова	лацінская мова і старажытнагрэчаская мова
Рэлігія	старажытнарымская рэлігія, хрысціянства, язычніцтва і арыянства
Грашовая адзінка	манетная сістэма Старажытнага Рыма^[d]
Плошча	5 957 000 км²
Насельніцтва	87 500 000 ± 30 000 000 чал.
Форма кіравання	Аўтакратыя
Пераемнасць
< Рымская рэспубліка
Заходняя Рымская імперыя > Усходняя Рымская імперыя >
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Экспансія Рымскай Імперыі

Рымская рэспубліка ў і 44 да н. э., Рымская імперыя ў 14 і 117 гг. н. э.

Перыядызацыя гісторыі Рымскай імперыі

Перыядызацыя гісторыі Рымскай імперыі адрозніваецца ў залежнасці ад падыходу. Так, пры разглядзе дзяржаўна-прававога ладу звычайна вылучаецца два асноўных этапы:

1. Прынцыпат — форма дзяржаўнага ладу, якая спалучае рэспубліканскія і манархічныя рысы (дзе пад прыкрыццём рэспубліканскіх органаў улады на самай справе была ваенная манархія), існавала ў I стагоддзі да н. э. - III стагоддзі н. э. Перыяд прынцыпата можна падзяліць на наступныя этапы:

а) Праўленне дынастыі Юліяў-Клаўдзіяў і фарміраванне сістэмы прынцыпата (27 да н. э. — 68 н. э.)

б) Год чатырох імператараў — маштабны крызіс улады (68-69)

в) Праўленне дынастый Флавіяў і Антанінаў — росквіт сістэмы прынцыпата (69-192)

г) Праўленне дынастыі Севераў — пачатак фарміравання ваенна-бюракратычнай сістэмы (193-235)

в) Крызіс III стагоддзя — поўнамаштабны сацыяльна-эканамічны і палітычны крызіс Рымскай імперыі (235-284)

2. Дамінат (284-476) — палітычная сістэма, больш блізкая да манархіі. Унутры перыяду можна вылучыць наступныя этапы:

а) Праўленне Дыёклетыяна і Канстанціна I — фарміраванне сістэмы даміната, адміністрацыйныя, ваенныя і сацыяльна-эканамічныя рэформы (284-337)

б) Імперыя IV стагоддзя н. э. — досыць стабільнае існаванне сістэмы, тэндэнцыя да палітычнага размежавання заходняй і ўсходняй частак імперыі (337-395)

в) Канчатковы падзел імперыі на Усходнюю і Заходнюю (395-476)

Дата заканчэння гісторыі Рымскай імперыі дыскусійная. Для Захаду звычайна называецца 476 год — год зрушэння імператара Ромула Аўгустула, або 480 год - год смерці Няпота, апошняга юрыдычна легітымнага імператара. Для Усходняй імперыі, дзяржаўнасць якой праіснавала, змяняючыся, яшчэ каля тысячы гадоў, называюцца даты: канец V стагоддзя, 610 год, 1204, 1453 і іншыя.

Галоўны змест гэтага перыяду складае працэс ўсебаковага аб'яднання антычнага свету. Яно здзяйснялася ўжо Рымскай рэспублікай, але было тады матэрыяльным, заключалася ў факце заваявання і падпарадкавання; зараз гэты працэс ўскладняецца (дыферэнцыруецца). Ён праяўляецца:

1. у прыпадабненні (асіміляцыі) заваёўнікаў і заваяваных, рымскага і правінцыйнага элементаў;
2. у змене самой аб'ядноўваючай улады;
3. у аб'яднанні частак з цэлым з дапамогай ўпершыню створанай для гэтай мэты дзяржаўнай адміністрацыі;
4. у аб'яднанні юрыдычных прававых ідэалаў;
5. у аб'яднанні маральных ідэалаў.

Гэты працэс аб'яднання, плённую і прагрэсіўны, дасягае свайго поўнага развіцця да канца II стагоддзя. Але ён мае і адваротны бок: ён суправаджаецца паніжэннем культурнага ўзроўню і знікненнем свабоды, што праяўляецца ў III стагоддзі. Між тым здзяйсняецца рэлігійнае аб'яднанне антычнага свету на глебе хрысціянства, трыумф якога над паганствам напаўняе IV стагоддзе.

На працягу V стагоддзя Рым неаднаразова падвяргаецца нападам з боку варвараў, якія ў 476 годзе назаўжды знішчаць класічную рымскую цывілізацыю. У новым дуалізме на рымскай глебе зараджаецца новы гістарычны перыяд. Поспех сацыяльнага аб'яднання і асіміляцыі разнастайных нацыянальных элементаў правінцый асабліва наглядна выяўляецца ў гісторыі саміх імператараў, асабісты лёс і характар якіх становіцца самым бачным фактарам у гісторыі імперыі.

Гісторыя Рымскай імперыі

Прынцыпат

Прынцыпат Аўгуста спалучаў у сабе элементы рэспубліканскай магістратуры і ваеннай манархіі. Кіраўніцтва магістратур фармуецца шляхам абрання або прызначэння, у той час як манаршы сан даецца ў спадчыну альбо выбарамі, якія ажыццяўляюцца вузкім, як правіла, колам прадстаўнікоў вышэйшай улады. У гісторыі прынцыпата практыкуецца як выбарнасць, так і атрыманне ў спадчыну, прычым апошняе часам на падставе спецыфічнага рымскага інстытута ўсынаўлення: імператар усынаўляе свайго пераемніка. Час ад часу ў працэс перадачы ўлады ўмешваюцца сілавы фактар з боку інстытутаў, якія павінны ахоўваць імператарскую ўладу.

Кіраванне Аўгуста (31 г. да н. э. — 14 г. н. э.)

Другі трыумвірат быў не прыватнай здзелкай, як першы, а дзяржаўнай установай, якое было надзелена шырокімі паўнамоцтвамі: па пастанове народнага сходу на трыумвіраў было ўскладзена будова дзяржавы — triumviri rei publicae constituendae causa. Па ліквідацыі абодвух таварышаў ўся ўстаноўчая ўлада засяродзілася ў руках аднаго Актавіяна, ён скарыстаўся гэтай надзвычайнай уладай толькі для таго, каб узнагародзіць і прыбудаваць сваіх салдат, а затым склаў яе з сябе і задаволіўся званнем imperator perpetuns, г. зн. становішчам галоўнакамандуючага ў правінцыях. На наступны ж год ён зрабіўся цэнзарам разам з Агрыпам і атрымаў званне princeps senatus («першы ў сенаце»).

Вызначыўшы такім чынам сваё стаўленне да сенату, Актавіян склаў з сябе і званне пажыццёвага галоўнакамандуючага і толькі па патрабаванні сената зноў прыняў гэтую ўладу тэрмінам на 10 гадоў, па сканчэнні якіх яна была працягнута на такі ж тэрмін. З праконсульскай уладай ён паступова злучыў ўладу іншых рэспубліканскіх магістратур — пажыццёвы трыбунат (з 23 г. да н. э.), уладу цэнзара (praefectura morum) і галоўнага пантыфіка. Яго ўлада мела, такім чынам, дваісты характар: яна складаецца з рэспубліканскай магістратуры па адносінах да рымлян і ваеннага імперыума ў адносінах да правінцый. Актавіян быў у адной асобе, так бы мовіць, прэзідэнтам сената і імператарам. Абодва гэтыя элемента зліваліся ў пачэсным тытуле Аўгуста — «ушанаванага», які яму быў прысвоены сенатам ў 27 годзе. У гэтым тытуле заключаецца і рэлігійнае адценне.

Зрэшты, і ў гэтым дачыненні Аўгуст выяўляў вялікую умеранасць. Ён дазволіў назваць шосты месяц яго імем, але не хацеў дапусціць у Рыме свайго абагаўлення, задавальняючыся толькі абазначэннем divi filius («сын чароўнага»). Толькі па-за Рымам ён дазваляў будаваць у гонар яго храмы, і то толькі ў злучэнні з Рымам (Roma et Augustus), і засноўваць асаблівую жрэцкую калегію — Аўгусталы. Улада Аўгуста яшчэ так істотна адрозніваецца ад улады наступных імператараў, што пазначаецца ў гісторыі асаблівым тэрмінам — прынцыпат. Характар прынцыпата як дуалістычнай улады выступае асабліва ясна пры разглядзе адносін Аўгуста да сенату. У Гая Юлія Цэзара выяўляліся ў адносінах да сенату паблажлівая пыха і некаторае грэбаванне. Аўгуст не толькі аднавіў сенат і дапамог многім асобным сенатарам весці лад жыцця, які адпавядае іх высокаму становішчу, — ён прама падзяліў з сенатам Уладу. Усе правінцыі былі падзеленыя на сенацкія і імператарскія. У першы разрад патрапілі ўсе канчаткова заміраныя вобласці — іх кіраўнікі ў званні праконсулаў, па-ранейшаму прызначаліся па жэрабі ў сенаце і заставаліся пад яго кантролем, але валодалі толькі грамадзянскай уладай і не мелі ў сваім распараджэнні войскаў. Правінцыі, у якіх стаялі войскі і дзе магла весціся вайна, былі пакінутыя пад непасрэднай уладай Аўгуста і прызначаных ім легатаў, у званні прапрэтараў.

Адпаведна з гэтым была падзелена і фінансавая адміністрацыя імперыі: эрарый (aerarium) застаўся па-ранейшаму ў падпарадкаванні сената, але разам з ім паўстала імператарская казна (fiscus), куды ішлі даходы з імператарскіх правінцый. Прасцей было стаўленне Аўгуста да народнага сходу. фармальна існуюць і пры Аўгусце, але іх выбарчая ўлада пераходзіць да імператара, юрыдычна — напалову, фактычна — цалкам. Судовая ўлада каміцыі адыходзіць да судовых устаноў або да імператара як прадстаўніка трыбуната, а іх заканадаўчая дзейнасць — да сената. Да якой ступені каміцыі страчваюць сваё значэнне пры Аўгусце, відаць з таго, што яны незаўважна зніклі пры яго пераемніку, пакінуўшы след толькі ў тэорыі народнага вяршэнства як асновы імператарскай улады — тэорыі, якая перажыла Рымскую і Візантыйскую імперыі і якая перайшла, разам з рымскім правам, да сярэднявечча.

Унутраная палітыка Аўгуста насіла кансерватыўна-нацыянальны характар. Цэзар шырока раскрыў правінцыялам доступ у Рым. Аўгуст жа клапаціўся аб тым, каб прымаць ў грамадзянства і ў сенат толькі цалкам дабраякасныя элементы. Для Цэзара, а ў асаблівасці для Марка Антонія, прадастаўленне права грамадзянства бывала крыніцай прыбытку. Але Аўгуст, паводле яго ўласных слоў, хутчэй быў гатовы дапусціць, каб «казна пацярпела шкоду, чым панізіць гонар рымскага грамадзянства», — згодна з гэтым ён у многіх нават адабраў дараванае ім раней права рымскага грамадзянства. Гэтая палітыка выклікала новыя заканадаўчыя меры па адпушчаныя на волю рабоў, якое раней было прадастаўлена цалкам на меркаванне спадара. «Поўная свабода» (magna et justa libertas), з якой па-ранейшаму было звязана права грамадзянства, паводле закона Аўгуста магла быць падаравана толькі пры вядомых умовах і пад кантролем адмысловай камісіі з сенатараў і коннікаў. Пры незахаванні гэтых умоў вызваленне давала толькі лацінскае права грамадзянства, а рабы, якія падвяргаліся пакаранням, траплялі толькі ў разрад правінцыяльны падданых.

Аўгуст паклапаціўся пра тое, каб колькасць грамадзян была вядомая, і аднавіў цэнз, які амаль ужо выйшаў з ужытку. У 28 годзе грамадзян, здольных насіць зброю, аказалася 4 063 000, а праз 19 гадоў — 4 163 000. Аўгуст захаваў звычай змяшчаць збяднелых грамадзян за дзяржаўны кошт і выводзіць грамадзян у калоніі. Але прадметам асаблівых яго клопатаў быў сам Рым — яго добраўпарадкаванне і ўпрыгожванне. Ён хацеў адрадзіць таксама і духоўную сілу народа, моцны сямейны побыт і прастату нораваў. Ён рэстаўраваў храмы, якія прыйшлі ў прахласць, і выдаў законы з мэтай пакласці мяжу распушчанасці нораваў, заахвочваць шлюбы і выхаванне дзяцей (Leges Juliae і Papia Poppeae, 9 г. н. э.). Асаблівыя прывілеі дадзены былі тым, хто меў трох сыноў (jus trium liberorum).

Памятаючы словы Гарацыя, што законы нямоглыя, калі не атрымліваюць сілы ад нораваў, Аўгуст сам хацеў быць узорам старажытнарымскай доблесці. Уладар свету жыў у сціплым доме на Палаціне, які пазней стаў узгоркам палацаў. Лад жыцця Аўгуста і звычка адпавядалі рэспубліканскаму ідэалу — ён не насіў іншага адзення, акрамя таго, якое было выткана «гаспадыняй дома» імператрыцай Лівіяй Аўгустай.

У лёсе правінцый адбываецца пры ім круты паварот: з маёнткаў Рыма яны становяцца часткамі дзяржаўнага цела (membra partesque imperii). Праконсулам, якім перш дасылаліся ў правінцыю для кармлення (гэта значыць кіравання), прызначаліся цяпер пэўнае жалаванне і тэрмін іх знаходжання ў правінцыі даўжэе. Перш правінцыі былі толькі прадметам пабораў на карысць Рыма. Цяпер, наадварот, з Рыма ім выдаюцца субсідыі. Аўгуст адбудоўвае правінцыяльныя гарады, пагашае іх даўгі, прыходзіць да іх на дапамогу ў час бедстваў. Дзяржаўная адміністрацыя знаходзіцца яшчэ ў зародку — імператар мае мала сродкаў для збору інфармацыі аб сітуацыі ў правінцыях і таму лічыць патрэбным асабіста знаёміцца з становішчам справы. Аўгуст наведаў усе правінцыі, акрамя Афрыкі і Сардзініі, і многія гады правёў у іх аб'ездзе. Ён зладзіў паштовае паведамленне для патрэб адміністрацыі — у цэнтры імперыі (на Форуме) была пастаўлена калона, ад якой лічыліся адлегласці па шматлікіх дарогах, які ішоў з Рыма да ўскраін.

Рэспубліка не ведала пастаяннай арміі — салдаты прысягалі палкаводцу, які паклікаў іх пад сцягі на год, а пазней — «да заканчэння паходу». З Аўгуста ўлада галоўнакамандуючага становіцца пажыццёвай, армія — сталай. Служба ў войсках вызначаецца ў 20 гадоў, пасля чаго «ветэран» атрымлівае права на ганаровыя адпачынкі і на забеспячэнне грашыма або зямлёй. Войска, не патрэбнае ўнутры дзяржавы, размяшчаецца ўздоўж межаў. У Рыме адборны атрад у 6000 чалавек, набраны з рымскіх грамадзян (прэтарыянцаў), 3000 прэтарыянцаў размешчаны ў Італіі. Астатнія войскі расстаўленыя па межах. З легіёнаў, якія ўтварыліся падчас грамадзянскіх войнаў у велізарным ліку, Аўгуст захаваў 25 (3 загінулі пры паразе Вара). З іх у верхняй і ніжняй Германіі (вобласці па левым беразе Рэйна) стаялі 8 легіёнаў, у прыдунайскіх абласцях — 6, у Сірыі — 4, у Егіпце і ў Афрыцы — па 2 і ў Іспаніі — 3. У кожным легіёне было 5000 салдат. Ваенная дыктатура, не ўкладваючыся больш у рамкі рэспубліканскіх устаноў і не абмяжоўваючыся правінцыямі, усталёўваецца ў Рыме — перад ёй сенат губляе сваё значэнне, зусім знікае народны сход. Месца каміцыі займаюць легіёны — яны служаць прыладай ўлады, але яны ж заўсёды гатовыя быць і крыніцай улады для таго, каму спрыяюць.

Спадчыннік Цэзара Аўгуста ўзяў на сябе задачу зрабіць у Германіі тое, што было зроблена ў Галіі яго дзядзькам — заваяванне ваяўнічых і рухомых плямёнаў, забяспячэнне Рыма моцнай мяжой і бяспекай з поўначы. З двух бакоў — з захаду, у напрамку да Эльбы, і з поўдня, у напрамку да Дуная — прыёмныя сыны імператара Друз Старэйшы і Тыберый вялі рымскія легіёны у сэрца Германіі. Але план атрымаўся толькі напалову: паражэнне Публія Вара (9 г. н. э.) у Тэўтабургскім лесе прымусіла Рым адмовіцца ад думкі пра распаўсюд свайго валадарства да Эльбы і абмежавацца Рэйнам. На поўдні, дзе германцы яшчэ не пасяліліся масамі, атрымалася давесці мяжу да Дуная і ўтварыць новыя правінцыі: Рэцыю (з Віндзеліцыей) і Норык. Больш жорсткую было супраціўленне, якое рымляне сустрэлі далей на ўсходзе — у Паноніі, дзе ваяваў ужо Аўгуст, і ў Далмацыі, куды рымляне пранікалі з Ілірыі. Рашучая перамога Тыберыя ў далмацінска-панонскай вайне (9 г. н. э.) забяспечыла за Рымам мяжу па Дунаі ад яго вытока да вусця і арганізацыю трох новых правінцый — Паноніі, Ілірыі і Мезіі, яшчэ раней заваяваных праконсулам Македоніі.

Аўгуст замкнуў трэці канцэнтрычны круг рымскага валадарства і на поўдні. Егіпет, заціснуты Сірыяй, трымаўся Рыма і гэтым пазбег анексіі Сірыяй, а потым захоўваў незалежнасць дзякуючы сваёй царыцы Клеапатры, якая здолела зачараваць Цэзара і Марка Антонія. Пастарэлай царыцы не ўдалося дасягнуць таго ж у адносінах да стрыманага Аўгуста, і Егіпет стаў рымскай правінцыяй. Дакладна таксама і ў заходняй частцы Паўночнай Афрыкі рымскае валадарства канчаткова зацвердзілася пры Аўгусце, які заваяваў Маўрытанію і аддаў яе нумідыйскаму цару Юбе, Нумідыю ж далучыў да правінцыі Афрыка. Рымскія пікеты ахоўвалі ад качэўнікаў пустыні занятыя культурай вобласці па ўсёй лініі ад Марока да Кірэнаікі на межах Егіпта.

Дынастыя Юліяў-Клаўдзіяў: спадчыннікі Аўгуста (14-69 гг.)

Недахопы дзяржаўнай сістэмы, створанай Аўгустам, выявіліся адразу пасля яго смерці. Ён пакінуў забароненае сутыкненне інтарэсаў і правоў паміж усыноўленым ім прыёмным сынам Тыберыям і родным унукам, нягодным юнаком, ім жа закінуты на востраў. Тыберый (14-37) па сваіх заслугах, розуму і дасведчанасці меў права на першае месца ў дзяржаве. Ён не хацеў быць дэспатам: адпрэчваючы тытул спадара (dominus), з якім лісліўцы да яго звярталіся, ён казаў што ён валадар толькі для рабоў, для правінцыялаў — імператар, для грамадзян — грамадзянін. Правінцыі знайшлі ў ім, па прызнанні саміх яго пагарду, клапатлівага і дзелавога кіраўніка — ён нездарма казаў сваім праконсулам, што добры пастыр стрышча авечак, але не лупіць скуру. Але ў Рыме перад ім стаяў сенат, поўны рэспубліканскіх паданняў і ўспамінаў аб мінулай велічы, і адносіны паміж імператарам і сенатам хутка былі сапсаваныя лісліўцамі і даносчыкамі. Няшчасныя выпадкі і трагічныя спляценні ў сям'і Тыберыя ажарсцвілі імператара, і тады пачалася крывавая драма палітычных працэсаў, «бязбожная вайна (impia bella) у сенаце», гэтак горача і мастацка намаляваная у бессмяротным тварэнні Тацыта, якія зганьбіў жахлівага старога на востраве Капры.

На месца Тыберыя, апошнія хвіліны якога нам у дакладнасці невядомыя, быў абвешчаны сын яго пляменніка, папулярнага і ўсімі аплаканага Германіка, — Калігула (37-41), юнак даволі сімпатычны, але хутка звар'яцелы ад улады. Ён дайшоў да маніі велічы і жорсткасці. Меч прэтарыянскага трыбуна спыніў жыццё гэтага вар'ята, які меўся паставіць сваю статую ў Іерусалімскім храме для глыбокай пашаны разам з Іеговай. Сенат уздыхнуў свабодна і ўздумаў аб рэспубліцы, але прэтарыянцамі далі яму новага імператара ў асобе Клаўдзія (41-54) — брата Германіка. Клаўдзій быў практычна цацкай у руках сваіх двух жонак — Месаліны і Агрыпіны, якія пакрылі ганьбой рымскую жанчыну таго часу. Яго вобраз, аднак, скажоны палітычнай сатырай, і пры Клаўдзіі (не без яго ўдзелу) працягвалася як знешняе, так і ўнутранае развіццё імперыі. Клаўдзій нарадзіўся ў Ліоне і таму асабліва прымаў да сэрца інтарэсы Галіі і галаў: у сенаце ён асабіста адстойваў хадайніцтва жыхароў паўночнай Галіі, якія прасілі зрабіць для іх даступнымі ганаровыя пасады ў Рыме. Клаўдзій звярнуў у 46 годзе царства Котыса ў правінцыю Фракію, а з МаўрЫтаніі зрабіў рымскую правінцыю. Пры ім жа здзейсніўся ваенны занятак Брытаніі, якая была канчаткова заваяваныя Агрыколам. Інтрыгі, а можа быць, і злачынства, Агрыпіны адкрылі шлях да ўлады яе сыну, Нерону (54-68). І ў гэтым выпадку, як амаль заўсёды ў першыя два стагоддзі імперыі, прынцып спадчыннасці прынёс ёй шкоду. Паміж асабістым характарам і густамі маладога Нерона і яго становішчам у дзяржаве была поўная неадпаведнасць. У выніку жыцця Нерона выліўся ваенны мяцеж; імператар пакончыў з сабой, і ў наступны год грамадзянскай вайны змяніліся і загінулі тры імператара — Гальба, Атон, Вітэлій.

Дынастыя Флавіяў (69-96 гг.)

Канчаткова ўлада дасталася галоўнакамандуючаму у вайне супраць паўстанцаў іўдзеяў, Веспасіяну. У асобе Веспасіяна (70-79) імперыя атрымала арганізатара, у якім яна мела патрэбу пасля ўнутраных смут і паўстанняў. Ён здушыў паўстанне батаваў, уладзіў адносіны да сенату і прывёў у парадак дзяржаўную гаспадарку, будучы сам узорам старажытнарымскай прастаты нораваў. У асобе яго сына, Ціта (79-81), які разбурыў Іерусалім, імператарская ўлада акружыла сябе арэолам чалавекалюбства, а малодшы сын Веспасіяна, Даміцыян (81-96), зноў паслужыў пацвярджэннем таго, што прынцып спадчыннасці не прыносіў Рыму шчасця. Даміцыяна пераймаў Тыберыя, ваяваў на Рэйне і на Дунаі, хоць не заўсёды ўдала, варагаваў з сенатам і загінуў у выніку змовы.

Пяць добрых імператараў — Антаніны (96-180)

Рымская імперыя пры Траяне

Следствам гэтай змовы было пакліканне да ўлады не генерала, а чалавека з асяроддзя сената, Нервы (96-98), які, усынавіўшы Ульпія Траяна (98-117), даў Рыму аднаго з лепшых яго імператараў. Траян быў родам з Іспаніі; яго ўзвышэнне з'яўляецца знамянальнай прыкметай сацыяльнага працэсу, які здзяйсняўся ў імперыі. Пасля валадарства двух патрыцыянскіх родаў, Юліяў і Клаўдзіяў, на рымскім троне з'яўляецца плебей Гальба, затым імператары з муніцыпіяў Італіі і, нарэшце, правінцыял з Іспаніі. Траян адкрывае сабой шэраг імператараў, якія зрабілі другое стагоддзе лепшай эпохай імперыі: усе яны — Адрыян (117—138), Антанін Пій (138—161), Марк Аўрэлій (161—180) — правінцыйнага паходжання (іспанцы, акрамя Антаніна, які быў з паўднёвай Галіі); усе яны абавязаны сваім узвышэннем ўсынаўленню папярэдніка. Траян праславіўся як палкаводзец, імперыя дасягнула пры ім найбольшага аб'ёму.

Траян рассунуў межы імперыі на поўнач, дзе была заваяваная і каланізаваная Дакія, ад Карпат да Днястра, і на ўсход, дзе былі ўтвораны чатыры правінцыі: Арменія (малая — вярхоўі Еўфрата), Месапатамія (нізоўі Еўфрата), Асірыя (вобласць Тыгра) і Сірыя (на паўднёвы ўсход ад Палесціны). Гэта было зроблена не столькі з захопніцкімі мэтамі, колькі для таго, каб адсунуць ад імперыі варварскія плямёны і качэўнікаў пустыні, якія пагражалі ёй пастаянным уварваннем. Гэта відаць з дбайнага клопату, з якой Траян і яго пераемнік Адрыян, для ўмацавання межаў, насыпалі велічэзныя валы, з каменнымі бастыёнамі і вежамі, рэшткі якіх захаваліся да нашых дзён — у паўночнай Англіі, у Малдавіі (Траянаў вал), лімес ад Рэйна (у паўночным Насау) праз Майн і паўднёвую Германію да Дуная.

Міралюбівы Адрыян заняўся пераўтварэннямі ў адміністрацыі і ў галіне права. Як Аўгуст, Адрыян правёў многія гады ў наведванні правінцый; ён не грэбаваў узяць на сябе пасаду архонта ў Афінах і асабіста склаў для іх праект гарадскога кіравання. Ідучы з стагоддзем, ён быў больш адукаваны, чым Аўгуст, і стаяў на ўзроўні сучаснай яму адукаванасці, якая дасягнула тады свайго апагею. Як Адрыян сваімі фінансавымі рэформамі заслужыў мянушку «абагачальнік свету», так яго пераемнік Антанін быў празваны «бацькам роду чалавечага», за яго апекі аб правінцыях, якія падвергліся бедствам. Вышэйшае месца ў шэрагу Цэзараў займае Марк Аўрэлій, празваны філосафам, аб ім мы можам судзіць не па адным эпітэце — мы ведаем яго думкі і планы ў яго ўласным выкладзе. Як вялікі быў прагрэс палітычнай думкі, рэальны ў лепшых людзях з часу падзення рэспублікі, пра гэта ясней за ўсё сведчаць яго знамянальныя словы, «Я насіў у сваёй душы вобраз вольнай дзяржавы, у якой усё кіруецца на падставе аднолькавых для ўсіх законаў і роўнага для усіх права». Але і гэтаму філосафу на троне прыйшлося выпрабаваць на сабе, што ўлада рымскага імператара — асабістая ваенная дыктатура; многія гады ён павінен быў правесці ў абарончай вайне на Дунаі, дзе ён і памёр. Пасля чатырох імператараў, запанавалых ў сталым узросце, трон зноў дастаўся, па праву спадчыны, юнаку, і зноў недастойнаму. Падаўшы кіраванне дзяржавай улюбёнцам, Камод (180-193), падобна Нерону, прагнуў лаўраў не на полі бітвы, а ў цырку і амфітэатры: але густы яго былі не артыстычныя, як у Нерона, а гладыятарскія. Ён загінуў ад рукі змоўшчыкаў.

Дынастыя Север (193-235)

Ні стаўленік змоўшчыкаў прэфект Пертынакс, ні сенатар Дзідзій Юльян, які набыў парфіру ў прэтарыянцаў за вялікія грошы, не ўтрымаліся ва ўладзе; ілірыйскія легіёны пазайздросцілі сваім таварышам і абвясцілі імператарам свайго палкаводца, Септымія Севера. Септымій быў родам з Лептыса ў Афрыцы; у яго вымаўленні чутны быў афрыканец, як у мове Адрыяна — іспанец. Яго ўзвышэнне азначае поспехі рымскай культуры ў Афрыцы. Тут яшчэ жывыя былі традыцыі пунійцаў, якія дзіўным чынам зліваюцца з рымскімі. Калі тонка адукаваны Адрыян аднавіў грабніцу Эпамінонда, то Септымій, як абвяшчае паданне, пабудаваў маўзалей Ганібала. Але пуніец цяпер ваяваў за Рым. Суседзі Рыма зноў адчулі на сабе цяжкую руку пераможнага імператара; рымскія арлы абляталі мяжы ад Вавілона на Еўфрат і Ктэсіфона на Тыгру да Ёрка на далёкім поўначы, дзе памёр Септымій ў 211 годзе. Септымій Север, стаўленік легіёнаў, быў першым салдатам на троне Цэзара. Грубая энергія, якую ён прынёс з сабой з сваёй афрыканскай радзімы, вырадзілася ў дзікунства ў яго сыне Каракале, які захапіў адзінаўладдзе забойствам брата. Каракала яшчэ ясней выяўляў свае афрыканскія сімпатыі, усюды ставячы статуі Ганібала. Рым абавязаны яму, зрэшты, пышнымі тэрмамі (Тэрмы Каракалы). Як і бацька, ён нястомна абараняў рымскія зямлі на двух франтах — на Рэйне і на Еўфраце. Яго нястрымнасць выклікала змову сярод яго ваенных, ахвярай якой ён упаў. Пытанні права мелі ў Рыме тых часоў такое значэнне, што менавіта салдату Каракале Рым абавязаны адным з найвялікшых грамадзянскіх подзвігаў — прадастаўленнем ўсім правінцыялам права рымскага грамадзянства. Тое, што гэта была не проста фіскальная мера, відаць з льгот, падараваных егіпцянам. З часу заваявання Аўгустам царства Клеапатры гэтая краіна знаходзілася на асаблівым бяспраўным становішчы. Септымій Север вярнуў Александрыі самакіраванне, а Каракала не толькі падаў александрыйцам права займаць дзяржаўныя пасады ў Рыме, але і ўпершыню ўвёў егіпцяніна ў сенат. Узвышэнне пунійцаў на пасад Цэзара пацягнула за сабой пакліканне да ўлады іх супляменнікаў з Сірыі. Сястры ўдавы Каракалы, Мэзе, атрымалася ліквідаваць з пасаду забойцу Каракалы і замясціць яго сваім унукам Геліягабалам. Узыходжанне яго ўяўляе дзіўны эпізод у гісторыі рымскіх імператараў: гэта было змяшчэнне ў Рыме ўсходняй тэакратыі. Але жраца немагчыма было ўявіць на чале рымскіх легіёнаў, і Геліягабал быў хутка заменены сваім стрыечным братам, Аляксандрам Северам. Узыходжанне Сасанідаў на месцы парфянскіх цароў і выкліканае гэтым рэлігійна-нацыянальнае абнаўленне персідскага ўсходу прымусілі маладога імператара правесці шмат гадоў у паходах; але значэнне меў і для яго рэлігійны элемент, пра гэта сведчыць яго ларарый (lararium), у якім сабраны былі малюнкі ўсіх багоў, якія карысталіся культам ў межах імперыі, і ў тым ліку Хрыста. Аляксандр Север загінуў блізу Майнца ахвярай салдацкага самаволі.

Крызіс Рымскай імперыі III стагоддзя (235-284)

Тады адбылася падзея, якое паказала, да якой ступені хутка здзяйсняўся ў войсках, самай жыццёвым элеменце тагачаснага Рыма, працэс асіміляцыі рымскіх і правінцыйных элементаў і як блізкі быў гадзіну панавання варвараў над Рымам. Легіёны абвясцілі імператарам Максімін, сына гота і аланкі, былога пастухом і абавязанай свайму багатырскаму целаскладу і адвагі хуткай ваеннай кар'ерай. Гэта заўчаснае ўрачыстасць паўночнага варварства выклікала рэакцыю ў Афрыцы, дзе абвясцілі імператарам праконсула Гардыяна. Пасля кровапралітных сутыкненняў ўлада засталася ў руках юнака, унука Гардыяна. У той час, калі ён з поспехам адлюстроўваў на ўсходзе персаў, ён быў скінуты іншым варварам на рымскай ваеннай службе — Філіпам Арабам, сынам разбойніцкага шэйха ў Сыра-аравійскай пустыні. Гэтаму семіты наканавана было пышна адсвяткаваць у 248 годзе тысячагоддзе Рыма, але цараваў ён нядоўга: яго легат, Дэцый, пад ціскам сваіх салдат быў вымушаны адабраць у яго ўладу. Дэцый быў рымскага паходжання, але сям'я яго даўно ўжо была выселена ў Панонію, дзе ён і нарадзіўся. Пры Дэцыю выявілі сваю сілу два новых ворага, падрывае Рымскую імперыю — готы, якія ўварваліся з-за Дуная ў Фракію, і хрысціянства. Супраць іх накіраваў Дэцый сваю энергію, але яго гібель у бітве з готамі ўжо ў наступным годзе (251) пазбавіла хрысціян ад яго жорсткіх эдыктаў. Улада захапіў яго таварыш, Валяр'ян, які прыняў у суправіцелі свайго сына Галіена: Валяр'ян загінуў у палоне ў персаў, а Галіен пратрымаўся да 268 года. Рымская імперыя была ўжо так расківаны, што цэлыя вобласці аддзяляліся ад яе пад аўтаномным кіраваннем мясцовых галоўнакамандуючых. Галоўнай апорай Рыма былі ў гэты час генералы ілірыйскага паходжання: там, дзе небяспека прымусіла згуртавацца абаронцаў Рыма, былі выбіраюцца адзін за адным, па нарады камандзіраў, здольнасці палкаводца і адміністратары: Клаўдзій II, Аўрэліян, Проб і Кар. Аўрэліян заваяваў Галію і царства Зіновіі і аднавіў ранейшыя межы імперыі; ён жа абнёс новай сцяной Рым, які даўно вырас з рамак сцен серво Тулл і стаў адкрытым безабаронным горадам. Усе гэтыя стаўленікі легіёнаў хутка гінулі ад рук былі абураныя салдат: Проб, напрыклад, за тое, што, клапоцячыся пра дабрабыт сваёй роднай правінцыі, прымусіў салдат разводзіць вінаграднікі на Рэйне і Дунаі.

Тэтрарха і дамінат (285-324)

Нарэшце, па рашэнні афіцэраў у Халкідоне, у 285 годзе быў узведзены на трон Дыяклетыян, годна завяршальны сабой шэраг язычніцкіх імператараў Рыма. Пераўтварэнні Дыяклетыяна цалкам змяняюць характар і формы Рымскай імперыі: яны падводзяць вынікі папярэдняму гістарычнаму працэсу і мяркуюць пачатак новага палітычнага парадку. Дыяклетыян здае ў архіў гісторыі прынцыпат Аўгуста і стварае рымска-візантыйскае адзінадзяржаўе. Гэты далмаціец, надзеўшы на сябе вянок ўсходніх цароў, канчаткова развянчаў царскі Рым. У храналагічных рамках акрэсленай вышэй гісторыі імператараў паступова здзяйсняўся найвялікшы гістарычны пераварот культурнага характару: правінцыі пакараюць Рым. У галіне дзяржаўнай гэта выяўляецца знікненнем дуалізму ў асобе гаспадара, які ў арганізацыі Аўгуста быў прынцэпсам для рымлян, а для правінцыялаў — імператарам. Дуалізм гэты паступова страчваецца, прычым ваенная ўлада імператара паглынае ў сябе грамадзянскую рэспубліканскую магістратуру прынцыпата. Пакуль было яшчэ жыва паданне Рыма, трымалася і ідэя прынцыпата, але калі ў канцы III стагоддзя імператарская ўлада дасталася афрыканцам, ваенны элемент ва ўладзе імператара зусім выцесніў рымскую спадчыну. Разам з тым частае ўварванне ў дзяржаўнае жыццё рымскіх легіёнаў зняважыла гэтую ўладу, зрабіла яе даступнай кожнаму славалюбу і пазбавіла яе трываласці і працягласці. Шырокасць імперыі і адначасовыя войны па ўсёй яе мяжы не дазвалялі імператару засяродзіць ўсе ваенныя сілы пад сваёй непасрэднай камандай, легіёны на іншым канцы імперыі свабодна маглі абвясціць імператарам свайго ўлюбёнца, каб атрымаць ад яго звычайнае «падараванне» грашыма. Гэта заахвоціла Дыяклетыяна рэарганізаваць імператарскую ўладу на пачатках калегіяльнасці і іерархіі.

Канстанцін I

Штучная тэтрархія Дыяклетыяна пратрымалася нядоўга; Цэзары не мелі цярпення мірна чакаць свайго ўзвышэння ў аўгусты. Яшчэ пры жыцці Дыяклетыяна, які пайшоў на супакой у 305 годзе, вылілася вайна паміж супернікамі.

Абвешчаны брытанскімі легіёнамі ў 312 годзе Цэзарам Канстанцін разбіў пад сценамі Рыма свайго саперніка, апошняга стаўленіка рымскіх прэтарыянцаў, цэзара Максенцыя. Гэтая параза Рыма адкрыла шлях да трыумфу хрысціянства, з якім быў звязаны далейшы поспех пераможца. Канстанцін не толькі даў хрысціянам свабоду веравызнання ў Рымскай імперыі, але і прызнанне іх царквы з боку дзяржаўнай улады. Калі перамога пры Адрыянопалі ў 323 годзе над Аўгустам усходу, Ліцыніям, пазбавіла Канстанціна ад апошняга саперніка, хрысціянская царква стала новай запамогай яго адзінадзяржаўя. Замяніўшы тэтрархію Дыяклетыяна арганізацыяй чатырох прэфектур, Канстанцін завяршыў адміністрацыйныя пераўтварэнні свайго папярэдніка ў тым спецыяльным палітычным стылі, які стаў потым вядомы пад імем візантыйскага, з шматлікімі прыдворнымі пасадамі і новымі тытуламі. Наколькі і ў якім сэнсе змянілася з Дыёклетыяна сама імператарская ўлада, пра гэта лепш за ўсё сведчыць скліканы Канстанцінам Нікейскі сабор. Значэнне, якое запазычаў паганскі імператар ад звання «галоўнага пантыфекса», мела мясцова-рымскі нацыянальны характар і было мала параўнальна з становішчам, якое заняў Канстанцін пасля прыняцця хрысціянства. Для новай імперыі спатрэбілася і новая сталіца; ёю стаў град Канстанціна. Такім чынам ажыццявілася тое, што марылася сучаснікам Цэзара і Аўгуста, пра што гаварыў з трывогай у сваіх одах Гарацый: узнікненне новага Рыма на далёкім усходзе, пераемніка старажытнага горада Ромула. Становішча Канстанціна было настолькі грунтоўным, што ён зрабіўся заснавальнікам дынастыі.

Імперыя пасля Канстанціна (337-395)

Пасля яго смерці (337) улада перайшла да яго тром сынам: Канстанцый атрымаў Канстанцінопаль і ўсходнюю прэфектуру, Канстант — ілірыйскую прэфектуру і Італію, Канстанцін II — прэфектуру Галію з Афрыкай. Перш за ўсё новых імператараў было вынішчэнне сваякоў. Міжусобіцы паміж Канстанцінам і Канстантам і паўстанне злучылі усю ўладу ў руках Канстанцыя. У 360 годзе легіёны Галіі абвясцілі імператарам ацалелага сваяка Канстанцыя, Юліяна. Гэты запознены неаплатонік узяў на сябе няздзейсная задачу адрадзіць паганства і спыніць трыумф хрысціянства. Лёс, аднак, не даў яму нават часу змагацца з «Галілеянінам»: два гады праз, у бітве з войскамі Сасанідаў, атрымаў раненне дзідай, хутчэй за ўсё нанесенае адным з сваіх салдат і афіцэраў, і тут жа памёр. Яго пераемнік, якая была абвешчана ў лагеры, памёр на зваротным шляху, не дайшоўшы да Канстанцінопаля. Абраны там у імператары Валентыніан (364-375) заснаваў другую хрысціянскую дынастыю, якая складалася з яго брата Валента і двух малалетніх сыноў, Грацыяна і Валентыніана II, якія валадаравалі адначасова, але нязгодна паміж сабой адносна галоўнай злосці таго дня — арыянства. Валентыніан I ўсё сваё кіраванне ваяваў з варварамі на Рэйне і Дунаі. Вядомы таксама пабудовай абарончых збудаванняў як на мяжы, так і ў глыбіні правінцый. Ён памёр у 376 годзе на Дунаі, пакінуўшы заходнюю частку імперыі двум сваім сынам. Імперыя зноў падвергнулася нашэсцям варвараў: перадавы атрад германскага нашэсця, вестготы, перайшлі праз Дунай і пры Адрыянопалі знішчылі войскі Валента, які загінуў у бітве. Юнак Грацыян прызначыў суправіцелем на Усходзе Феадосія I. Праз некаторы час Грацыян быў забіты намеснікам Брытаніі магніт Максімам. Пасля гэтага захад імперыі пагрузіўся на дзесяцігоддзе ў грамадзянскія смуты. Максім быў разгромлены Хвядосам ў 388 годзе і забіты. На захадзе быў адноўлены на троне Валентыніан II пад наглядам палкаводца Арбагаста. Тры гады правёў Феадосій ў Рыме і Медыялане, а затым вярнуўся ў Канстанцінопаль. Праз год Валентыніан быў знойдзены павешаным, а імператарам стаў Флавій Яўген, стаўленік Арбагаста. І зноў Феадосій і яго палкаводзец Стыліхон адправіліся на захад і разграмілі узурпатараў ў жорсткай бітве каля ракі Фрыгід на ўсход ад Аквілы (394). На кароткі час (394-395) Феадосій засяродзіў у сваіх руках уладу над усёй імперыяй, стаўшы, такім чынам, фактычна апошнім адзіным кіраўніком усяго рымскага свету.

Падзенне Заходняй Рымскай імперыі (395-480)

Ужо ў 395 годзе ўлада Хвядоса перайшла да двух малалетніх сыноў Хвядоса, прызначаным жніўня — да Аркадзя на ўсходзе і Ганорыя на захадзе. Заходняя Рымская імперыя больш ніколі не злучалася з Усходняй і паступова слабела пад націскам варвараў. У 476 годзе Адаакр здымае парфіру з малалетняга імператара Рыма, а ў 480 годзе памірае Юлій Няпот — апошні, хто насіў тытул імператара Захаду.