Тбілісі

Тбілісі (груз. თბილისი,  — «цёплая крыніца») — самы буйны горад, сталіца Грузіі. Знаходзіцца ў Тбіліскай катлавіне, на рацэ Кура.

Горад Тбілісі груз. თბილისი Герб Сцяг^[d] Краіна  Грузія Каардынаты 41°43′ пн. ш. 44°47′ у. д.^HGЯO Кіраўнік Каха Каладзэ^[d] Заснаваны каля 455 Першая згадка IV стагоддзе Плошча 726 км² Вышыня цэнтра 575 м Водныя аб’екты Кура Насельніцтва 2.000.100 чалавекі (2009) Шчыльнасць 2.754 чал./км² Часавы пояс UTC+4 Тэлефонны код (32) Паштовыя індэксы 0100–0199 Афіцыйны сайт tbilisi.gov.ge (груз.)(англ.)(руск.) Тбілісі на карце Грузіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

Да 1936 года па-беларуску горад меў назву Тыфліс, а па-грузінску — тфілісі (груз. ტფილისი) — старагрузінская назва. Сваю назву ён атрымаў з-за цёплых серных крыніц (у перакладзе з грузінскай «тбілі» (г.зн. састарэлае «тфілі») значыць «цёплы»).

Гісторыя

Паводле старой легенды сучасная тэрыторыя Тбілісі была пакрытая лясамі не пазней за 458 год. Найбольш шырока вядома варыянт легенды распавядае, што грузінскі цар Вахтанг I Гаргасалі адправіўся сюды на паляванне ў лясістую вобласць разам з сокаламі. Сокал караля нібыта быў злоўлены або паранены фазанам падчас палявання, пасля чаго абедзве птушкі ўпалі ў бліжэйшую гарачую крыніцу і памёрлі ад апёкаў. Цар Вахтанг быў настолькі ўражаны гарачымі крыніцамі, што вырашыў ссекчы лес і пабудаваць горад на яго месцы.

Выгляд Тбілісі з малюнку французскага падарожніка , 1671 год.

Археалагічныя даследаванні рэгіёна паказалі, што паселішча людзей на тэрыторыі Тбілісі было ўжо ў пачатку 4 тысячагоддзя да нашай эры. Пераемнік і сын Вахтанга, цар , перанёс сталіцу з Мцхеты ў Тбілісі ў адпаведнасці з воляй памерлага бацькі. Тбілісі на той час не быў сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, бо на той час яна не ўключала ў сябе тэрыторыю Калхіды. Падчас панавання Дачы была пабудавана гарадская сцяна, якая стала новай мяжой горада. З VI стагоддзя Тбілісі хутка пашыраўся, дзякуючы спрыяльнаму стратэгічнаму размяшчэнню рэгіёна, які размешчаны ўздоўж важных гандлёвых маршрутаў паміж Еўропай і Азіяй.

Аднак дзякуючы такому спрыяльнаму размяшчэнню Тбілісі стаў аб'ектам суперніцтва паміж рознымі дзяржавамі рэгіёна ў розныя часы, як Рымскай імперыі, Персіі, арабскімі краінамі, Візантыйскай імперыі і туркамі-сельджукамі. Культурнае развіццё горада ў некаторай ступені залежала ад таго, хто кіраваў горадам у розны час, хоць горад і рэгіён у цэлым здолеў захаваць значную аўтаномію ад сваіх заваёўнікаў.

У 1122 годзе пасля цяжкіх баёў з сельджукамі войскі грузінскага караля Давіда Будаўніка ўступілі ў Тбілісі. Пасля бітвы Давід перанёс сваю рэзідэнцыю з Кутаісі ў Тбілісі, і зрабіў яго, такім чынам, сталіцай адзінай грузінскай дзяржавы, распачаўшы Залаты век Грузіі. З XII—XIII стагоддзяў Тбілісі стаў дамінуючым рэгіянальным цэнтрам з развітой эканомікай і сацыяльнай сістэмай. Да канца XII стагоддзя, насельніцтва Тбілісі дасягнула 100 тысяч чалавек. Горад таксама стаў важным літаратурным і культурным цэнтрам не толькі Грузіі, але і для ўсходняга праваслаўнага свету таго часу. Падчас царыцы Тамары выбітны паэт Шата Руставелі працаваў у Тбілісі падчас напісання сваёй легендарнай эпічнай паэмы «Віцязь у тыгравай шкуры».

Аднак, Залаты век доўжыўся не больш за стагодзтдзе. У 1226 годзе Тбілісі быў захоплены шаху . Падчас абароны горад быў моцна спустошаны мангольскім войскам. У 1236 годзе пасля зруйнавання, Грузія падтрапіла пад мангольскае панаванне. Сам народ падтрымліваў форму паўнезалежнасці, аднак Тбілісі знаходзіўся пад моцным уплывам манголаў на працягу наступнага стагоддзя і палітычна, і культурна. У 1320 годзе манголы былі гвалтоўна выгнаныя з Грузіі, і Тбілісі зноў стаў сталіцай незалежнай грузінскай дзяржавы. У 1366 годзе горад зведаў пошасць чумы.

З канца XIV да канца XVIII стагоддзя Тбілісі апынуўся пад уладай розных замежных захопнікаў у чарговы раз і некалькі разоў быў цалкам спалены. У 1386 годзе Тбілісі быў захоплены войскамі Тамерлана. У 1444 годзе горад быў захоплены і разбураны , шахам горада Тэбрыз. З 1477 па 1478 гады Тбілісі быў захоплены плямёнамі . У 1522 годзе Тбілісі трапіў пад уладу Персіі, але пазней быў вызвалены ў 1524 годзе царом . На працягу гэтага перыяду многія часткі Тбілісі былі рэканструяваны і адноўлены. Пачынаючы з 1555 года і далей з 1614 па 1747 гады, з невялікімі перапынкамі, у Тбілісі размяшчаўся гарнізон персідскіх войскаў і тут мелася рэзідэнцыя васальных да Персіі цароў Картлі. У далейшым персідскія кіраўнікі пачалі страчваць кантроль над рэгіёнам, таму, адчуваючы, што Грузія не была здольна аказваць супраць Персію ў аднаго, цар звярнуўся па дапамогу да Расійскай імперыі.

У 1801 годзе пасля таго, як грузінскае царства Картлі-Кахеты, з сталіцай у Тбілісі, было далучана да Расійскай імперыі, горад стаў цэнтрам . У XIX стагоддзі самай вялікай паводле колькасці была армянская дыяспара, якая, у нейкі момант, складала да 74,3 % насельніцтва.

Прыродныя ўмовы

Тбілісі размешчаны ў Тбіліскай катлавіне, працягнуўшыся вузкай паласой амаль на 30 км у даліне ракі Куры і па прылеглых схілах гор. Клімат субтрапічны, з працяглым мяккім летам і цёплай зімой.

• Сярэднегадавая тэмпература — +12,9 °C
• Сярэднегадавая хуткасць ветра — 1,5 м/с
• Сярэднегадавая вільготнасць паветра — 67 %

Клімат Тбілісі
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	19,5	22,4	28,7	34,4	35,1	40,2	42,0	40,6	37,9	33,3	27,2	22,8	42,0
Сярэдні максімум, °C	6,6	7,7	12,6	18,9	23,1	28,1	31,2	30,9	26,4	19,8	12,8	8,4	18,9
Сярэдняя тэмпература, °C	2,3	3,1	7,2	12,7	17,2	21,7	24,9	24,7	20,2	14,2	7,9	3,7	13,3
Сярэдні мінімум, °C	−0,8	0,0	3,2	8,4	12,4	16,5	19,8	19,5	15,4	10,4	4,9	1,3	9,3
Абсалютны мінімум, °C	−24,4	−14,8	−12,8	−3,8	1,0	6,3	9,3	8,9	0,8	−6,4	−7,1	−20,5	−24,4
Норма ападкаў, мм	17	19	27	51	47	58	29	48	37	24	29	17	396
Крыніца: Надвор'е і клімат

Фаўна ваколіц горада вельмі разнастайная, сустракаюцца такія жывёлы як лісіцы, паласатыя гіены, шакалы, ваўкі. Шмат паўзуноў і птушак. У рэгіёне з мэтай аховы прыродных комплексаў і захавання біяразнастайнасці створаны .

Насельніцтва

На 2012 год у горадзе пражывала больш за 1,1 млн чалавек і гэты паказчык стала расце. Тбілісі з’яўляецца шматнацыянальным горадам, дзе пражываюць больш за 100 этнічных груп. Каля 89 % насельніцтва складаюць этнічныя грузіны, а сярод этнічных меншасцей большасць складаюць армяне, рускія і азербайджанцы. Акрамя таго на вуліцах горада можна пабачыць асецінаў, абхазаў, украінцаў, грэкаў, немцаў, яўрэяў, эстонцаў, курдаў, асірыйцаў і іншых. Афіцыйнай мовай з’яўляецца грузінская, акрамя яе распаўсюджаныя руская, армянская і азербайджанская.

Год Колькасць 1886 78 445 1897 159 590 1913 194 000 1922 233 958 1926 294 000 Год Колькасць 1939 519 220 1959 694 664 1970 889 020 1979 1 066 022 1987 1 194 000 Год Колькасць 1989 1 263 489 1995 1 205 305 1996 1 164 366 1998 1 400 000 2002 1 084 087 Год Колькасць 2014 1 118 035 2015 1 118 300 2016 1 082 400 2021 1 202 731 2023 1 241 700

Рэлігія

Фотаздымак мячэці ў Тбілісі пачатку XX стагоддзя.

Больш за 95 % жыхароў Тбілісі вызнаюць хрысціянства ў розных яго формах, аднак большасць належыць да Грузінскай праваслаўнай царквы. Такссама ў горадзе прадстаўлена Руская праваслаўная царква і Армянская апостальская царква. Значна меншая доля насельніцтва вызначе іслам (каля 4 %), большасць з іх належыць да шыізму. Каля 2 % насельніцтва Тбілісі практыкуе іўдаізм. Тбілісі гістарычна вядомы рэлігійнай памяркоўнасцю. Гэта асабліва відавочна ў , дзе мячэць, сінагога, а таксама розныя праваслаўныя цэрквы могуць быць размешчаны менш чым у 500 метраў адзін ад аднаго.

Адукацыя

• Тбіліская дзяржаўная акадэмія мастацтваў імя Апалона Кутатэладзэ
• Тбіліская дзяржаўная кансерваторыя імя Вано Сараджышвілі
• Тбіліскі дзяржаўны ўніверсітэт
• Тбіліскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт
• Грузінскі дзяржаўны ўніверсітэт тэатра і кіно імя Шата Руставелі
• Грузінскі ўніверсітэт Святога Андрэя Першазванага

Транспарт

• Тбіліскі метрапалітэн
• Станцыя Тбілісі-Пасажырская
• Аэрапорт Тбілісі імя Шата Руставелі

Памятныя мясціны

• Абанатубані
• Цмінда Самеба
• Нарыкала

Культура

• Ансамбль народнага танца Грузіі
• Грузія-фільм

Музеі

• Музей савецкай акупацыі

Гарады-пабрацімы

•  /  Іерусалім, Ізраіль / Дзяржава Палесціна (1998)
•  Інсбрук, Аўстрыя (9 кастрычніка 1982)^[…]
•  Адэса, Украіна (26 кастрычніка 1996)^[…]
•  Анкара, Турцыя (1996)
•  Астана, Казахстан (сакавік 2005)
•  Атланта, ЗША (10 кастрычніка 1987)
•  Афіны, Грэцыя (1997)
•  Баку, Азербайджан (1993)^[…]
•  Брысталь, Вялікабрытанія (12 ліпеня 1988)
•  Будапешт, Венгрыя (2011)
•  Бухарэст, Румынія (2009)
•  Більбаа, Іспанія (1989)
•  Варшава, Польшча (8 кастрычніка 2010)^[…]
•  Вільнюс, Літва (19 чэрвеня 2009)^[…]
•  Гуанчжоу, Кітай (2014)
•  Доха, Катар (2012)
•  Дублін, Ірландыя (2014)
•  Ерэван, Арменія (4 чэрвеня 1996)
•  Каір, Егіпет (2012)
•  Кракаў, Польшча (13 мая 2009)^[…]
•  Кіеў, Украіна (29 мая 1999)^[…]
•  Кішынёў, Малдова (14 кастрычніка 2011)^[…]
•  Лагас, Нігерыя
•  Львоў, Украіна (2013)^[…]
•  Любляна, Славенія (7 кастрычніка 1977)^[…]
•  Люблін, Польшча (18 кастрычніка 2014)^[…]
•  Ліма, Перу (2018)
•  Лінкальн, ЗША (2013)
•  Масква, Расія
•  Мінск, Беларусь (1994)
•  Нант, Францыя (1979)
•  Палерма, Італія (21 лістапада 1987)^[…]
•  Парыж, Францыя (1997)
•  Прага, Чэхія (2015)
•  Рыга, Латвія (3 красавіка 2007)^[…]
•  Саарбрукен, Германія (22 сакавіка 1975)^[…]
•  Санкт-Пецярбург, Расія (1999)
•  Сафія, Балгарыя (2016)
•  Стамбул, Турцыя (18 красавіка 2016)^[…]
•  Тэгеран, Іран (2015)
•  Харкаў, Украіна (13 чэрвеня 2012)^[…]

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Тбілісі

• Лейла Абашыдзэ (1929—2018) — кінаактрыса, народная артыстка Грузінскай ССР (1965).
• Авет Маркосавіч Авецісян
• Арцём Ісаакавіч Аліханьян
• Ціна Леванаўна Асаціяні
• Іосіф Мікалаевіч Ахвердаў
• Васіль Віктаравіч Воінкаў (1902—1986) — акцёр.
• Айкануш Багдасараўна Даніэлян
• Нікалаз Зэдэлашвілі (нар. 1983) — футбаліст, трэнер.
• Рафаел Саркісавіч Ісраелян
• Раман Ісідоравіч Кандраценка
• Вахтанг Канстанцінавіч Кікабідзэ — эстрадны спявак.
• Леў Аляксандравіч Куліджанаў
• Арпенік Аркадзьеўна Налбандзян
• Нар-Дос — армянскі пісьменнік
• Аляксандр Андрэевіч Праханаў
• Таццяна Аляксееўна Рудэнка (нар. 1953) — беларуская мастачка дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.
• Міхаіл Саакашвілі — грузінскі палітычны і дзяржаўны дзеяч.
• Таццяна Мікалаеўна Скарута (1924—2007) — беларуская актрыса.
• Габрыэл Мкртычавіч Сундукян, армянскі пісьменнік, драматург, адзін з арганізатараў армянскага тэатра.
• Шара Мкртычэвіч Тальян — армянскі спявак.
• Тамара Цулукідзэ (1903—1991) — беларуска-грузінская празаік, драматург, крытык, перакладчыца.
• Мікалай Максімавіч Цыскарыдзэ
• Лавінія Аляксандраўна Бажбеук-Мелікян
• Роза Дзмітрыеўна Шэліхава (1924—2000) — беларускі архітэктар.

Крыніцы

1. Ronald Grigor Suny (1994). The making of the Georgian nation. Indiana University Press. pp. 116-. ISBN 978-0-253-20915-3.
2. Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 25. — С. 313.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
3. Географический энциклопедический словарь: Географические названия / под ред. В. М. Котляков — 3-е изд. — М.: Большая российская энциклопедия, 2003. — С. 473. — 903 с. — ISBN 5-85270-216-1
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q120475222"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4236098"></a>
4. National Statistics Office of Georgia — 2010.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55628220"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5938294"></a>
5. Большой словарь географических названий / под ред. В. М. Котляков — Екатеринбург: Русское географическое общество, 2003. — С. 632. — 832 с. — ISBN 5-94799-148-9
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113510146"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q726762"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q887"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4236098"></a>
6. http://geostat.ge/cms/site_images/_files/georgian/census/2002/I%20tomi%20-%20saqarTvelos%20mosaxleobis%202002%20wlis%20pirveli%20erovnuli%20sayovelTao%20aRweris%20Sedegebi.pdf
7. Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004. Праверана 17 ліпеня 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a>
8. http://geostat.ge/cms/site_images/_files/yearbook/Yearbook_2016.pdf Праверана 21 красавіка 2017.
9. https://www.geostat.ge/en/modules/categories/93/regional-statistics
10. https://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
11. http://economicforum.ge/img/original/2024/5/29/%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A8%E1%83%98-Print-21.09.23.pdf
12. https://www.innsbruck.gv.at/page.cfm?vpath=buergerinnen--politik/innsbruck-international/innsbrucks-partnerstaedte#tbilisi
13. https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tbilisi-gruziya/
14. http://baku-ih.gov.az/az/page/26.html
15. https://tbilisi.gov.ge/img/original/2024/4/22/%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A8%E1%83%98_-_2023.pdf
16. http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
17. http://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
18. https://www.yerevan.am/en/partner/sister-cities/
19. https://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,miasto,37,0,otwarty_na_swiat.html
20. https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
21. http://www.chisinau.md/pageview.php?l=ro&idc=1071&t=/Orasul/Descriere-orae/Tbilisi-Georgia&
22. https://www.lvivrada.gov.ua/informacia/mista-partnery
23. https://www.ljubljana.si/en/about-ljubljana/international-cooperation/intercity-cooperation/
24. https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/tbilisi-gruzja,9132,w.html
25. https://lublin.eu/lublin/wspolpraca-miedzynarodowa/miasta-partnerskie-i-zaprzyjaznione/3,strona.html
26. https://www.comune.palermo.it/js/server/uploads/_20032019122906.pdf
27. https://www.riga.lv/en/riga-twin-cities
28. https://www.saarbruecken.de/rathaus/saarbrueckens_staedtepartnerschaften/partnerstadt_tbilissi_georgien
29. http://goroda-pobratimy.ru/porodnennye-goroda
30. https://www.ibb.istanbul/icerik/kardes-sehirler

Літаратура

• Тбілі́сі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 467—468. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Тбили́си // Большой словарь географических названий (руск.) / Гл. ред. . — Екатеринбург: У-Фактория, 2003. — С. 632. — 832 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-94799-148-9.
• Тбили́си // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 473. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
• Тбили́си // Географические названия мира: Топонимический словарь: Ок. 5000 единиц (руск.) / ; Отв. ред. P. A. Агеева. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские сло­вари: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство ACT», 2002. — С. 412. — 512 с. — ISBN 5-17-001389-2 (ООО «Издательство ACT»), ISBN 5-271-00446-5 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-93259-014-9 (Издательство «Русские словари»).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тбілісі
• Афіцыйны сайт (груз.)