Беласток

Беласток (польск.: Białystok) — горад на правах павета ў Польшчы, адміністрацыйны цэнтр Падляскага ваяводства. Знаходзіцца ў цэнтры Падляскага ваяводства, за 174 км ад Варшавы; адлегласць ад Беластока да Гродна — 82 км. Горад размешчаны на невялікай рацэ Белай, прытоку Супраслі.

Горад Беласток польск.: Białystok Герб Сцяг Краіна  Польшча Ваяводства Падляскае Павет Горад на правах павета Каардынаты 53°07′00″ пн. ш. 23°10′00″ у. д.^HGЯO Кіраўнік Тадэвуш Трускаляскі Заснаваны 1691 Першая згадка 1437 Горад з 1749 Плошча 102 км² Вышыня цэнтра 118 ± 1 м і 175 ± 1 м Водныя аб’екты Бяла^[d] Насельніцтва ▼294 242 чал. (31 сакавіка 2021) Часавы пояс UTC+1, летам UTC+2 Тэлефонны код 85 Паштовыя індэксы 15-001 Аўтамабільны код BI TERC 2061011 Афіцыйны сайт bialystok.pl (англ.)​ (польск.) Беласток на карце Польшчы ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Беласток — самы вялікі горад усёй паўночна-ўсходняй Польшчы. У Беластоку жыве 296,4 тысяч чалавек (2021).

Гісторыя

Беласток паводле летапісных звестак быў заснаваны князем Гедзімінам у 1320 годзе. У XIV ст. ён згадваецца як паселішча на гандлёвым шляху з Мазовіі на Гродна. Затым Беласток доўгі час быў прыватным уладаннем. Сярод яго ўласнікаў памяць аб сабе захавалі, у першую чаргу, Браніцкія.

Буйнейшым жа і найбольш важным горадам Падляшша Беласток стаў у XVIII ст. У першай палове XVIII ст. тут была пабудавана ратуша i іншыя мураваныя будынкі, палац магнатаў Браніцкіх з тэатрам, садам, аранжарэямі; горад быў умацаваны мураванай сцяной з вежамі-брамамі.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Беласток і Падляшскія землі былі ўключаны ў склад Прусіі. Беласток стаў цэнтрам аднаго з прускіх дэпартаментаў, у гэты час у горадзе пачала развівацца прамысловасць, адкрылася першая спецыяльная медыцынская навучальная ўстанова. У 1802 годзе адкрыліся Беластоцкі інстытут павітух, а таксама Беластоцкая гімназія, якая заставалася цэнтрам інтэлектуальнага і культурнага жыцця Беластока цягам усяго ХІХ стагоддзя.

Пасля паражэння Прусіі ў вайне з Францыяй паводле Тыльзіцкага міру у 1807 годзе Беласток увайшоў у склад Расійскай імперыі.

Беласток заставаўся найбольш значным гаспадарчым цэнтрам рэгіёну і на працягу ХІХ стагоддзя. У 1857 годзе ў Беластоку жыло 13,8 тыс. чалавек. У 1862 годзе праз горад быў пракладзены ўчастак Пецярбургска-Варшаўскай чыгункі. У 1882 годзе колькасць насельніцтва горада склала ўжо 56,6 тыс. чалавек, на заводах i фабрыках было занята больш за 3 тыс. рабочых. Прамысловыя прадпрыемствы выпускалі сукно, корт, шаўковыя тканіны, капялюшы, развівалася кравецтва. У Беластоку працавалі школы i вучылішчы, 2 тэатры, 2 бальніцы, шпіталь, аптэкі, магазіны, штогод праводзіўся кірмаш. Тут дзейнічалі праваслаўная i лютэран¬ская цэрквы, касцёл, 2 сінагогі. Вялікае значэнне меў Беласток як вузел чыгунак i шасейных дарог, гандлёвы цэнтр.

Напачатку ХХ ст. колькасць насельніцтва Беластока наблізілася да 100 тыс. чал. (з іх каля 2/3 складалі яўрэі), горад працягваў развівацца як прамысловы цэнтр. Галоўнай галіной з’яўлялася суконна-кортавая прамысловасць, працавалі таксама гарбарні, шаўковыя i тытунёвыя фабрыкі, машынабудаўнічы, мылаварныя заводы, лесапільні, млыны i інш. На прадпрыемствах горада было занята каля 6 тыс. чалавек. Вытворчасць тканін служыла базай для развіцця кравецтва.

У 1915 годзе падчас І сусветнай вайны горад акупіраваны германскімі войскамі. Трэцяя ўстаўная грамата БНР называе Беласток сярод гарадоў, якія павінны ўвайсці ў склад Беларускай Народнай Рэспублікі. Пасля паразы Германіі ў вайне, 19 лютага 1919 года Беласток занялі польскія войскі. Горад стаў цэнтрам Беластоцкага ваяводства, да якога належалі, між іншым, Гродна і Ваўкавыск. Рыжскі мір у 1921 годзе пацвердзіў знаходжанне Беластока ў склад Польшчы.

Частка беларусаў Беластоцкага ваяводства не пагадзілася з такім станам рэчаў і пачала ў 1921 годзе ствараць канспірацыйную арганізацыю, якая абапіралася на літоўскія спецслужбы і ўрад БНР у Коўне і рыхтавалася да ўзброенага паўстання. Кіраўніцай гэтай канспірацыі ў ваколіцах Беластока была звольненая настаўніца Вера Матэйчук-Маслоўская. Пасля выкрыцця арганізацыі яе ўдзельнікі былі арыштаваны і асуджаны ў час «працэса 45-і» да розных тэрмінаў зняволення.

Удзельнікі з’езда Таварыства беларускай школы ў Беластоку. 23 кастрычніка 1927 года.

У далейшым беларускі нацыянальны рух разглядаў Беласток як частку Заходняй Беларусі. У горадзе дзейнічалі арганізацыі Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, Таварыства Беларускай Школы, нелегальнай Камуністычнай Партыі Заходняй Беларусі. 27 кастрычніка 1927 года была заснаваная акруговая ўправа ТБШ, пры якой пачалі дзейнічаць народны дом, бібліятэка, драматычная секцыя, хор, духавы аркестр. За няпоўных сем гадоў дзейнасці беластоцкія актывісты ТБШ зладзілі 167 спектакляў, якія сабралі 41 120 гледачоў, акрамя таго, арганізоўвалі лекцыі і курсы. Беластоцкая акруговая ўправа ТБШ была ліквідаваная ўладамі ў 1935 годзе.

15 верасня 1939 года, пасля пачатку II сусветнай вайны Беласток быў заняты Вермахтам, а 22 верасня горад перададзены Чырвонай Арміі. У Беластоку быў скліканы Народны Сход Заходняй Беларусі, які абвясціў яе далучэнне да Беларускай ССР; 4 снежня 1939 года ў складзе БССР была створана Беластоцкая вобласць.

23 чэрвеня 1941 года Беласток акупіраваны войскамі фашысцкай Германіі. Фашысцкая акупацыя прынесла велізарны ўрон краю, асабліва жорстка фашысты вынішчалі яўрэйскае насельніцтва Беласточчыны. 26 ліпеня 1941 года ў горадзе было створана . 16 жніўня 1943 года адбылося супраціўленне ў Беластоцкім гета, 20 жніўня гета было ліквідавана. За гады акупацыі было знішчана 55 % насельніцтва, 75 % жылой забудовы Беластока.

27 ліпеня 1944 года Беласток быў вызвалены войскамі 2-га Беларускага фронту і вернуты ў склад БССР. Паводле пагаднення паміж савецкім і польскім урадамі, 20 верасня 1944 года Беласток з прылеглымі раёнамі быў перададзены Польшчы, у складзе якой было адноўлена Беластоцкае ваяводства. Польскі ўрад пачаў праводзіць палітыку гвалтоўнага высялення з Беласточчыны беларусаў і ўкраінцаў. У 1999 годзе ў Польшчы ўведзены новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел, паводле якога Беластоцкае ваяводства скасавана і ўвайшло ў склад Падляскага ваяводства з цэнтрам у Беластоку.

Насельніцтва

Год Колькасць 2017 297 288 2019 297 554 2021 294 242

Эканоміка

Беласток — вялікі прамысловы цэнтр. У прамысловасці Беластока было занята ў 2003 г. 16,5 тыс. чал. Найбольшую ўдзельную вагу ў прамысловай прадукцыі маюць харчовая і тэкстыльная прамысловасць, машынабудаванне, а таксама энергетыка, газа- і водазабеспячэнне.

У Беластоку працуе завод стальных канструкцый, які выпускае абсталяванне для чыгункі: элементы для мастоў, тунэляў, вакзалаў. Беластоцкі камбінат «Bison-Bial» належыць да інструментальнай прамысловасці. Аб’яднанне «Biawar» — вытворца вядомых у Польшчы і за мяжой награвальнікаў вады. Адно з буйнейшых прадпрыемстваў Беластока — баваўняны камбінат «Fasty». Ёсць у Беластоку прадпрыемствы хімічнай, гарбарнай, шкляной прамысловасці, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, працуе дывановая фабрыка і іншыя прамысловыя прадпрыемствы.

Транспарт

Беласток — буйны транспартны вузел. Чыгункі ідуць адсюль у пяці напрамках: на Гродна, Варшаву, Баранавічы, Брэст, Граева. Аўтамабільныя магістралі злучаюць Беласток з Гроднам, Слонімам, Ваўкавыскам, Варшавай, Сувалкамі, Ломжай, Люблінам.

Адукацыя і культура

Беласток з’яўляецца важным культурным, навуковым, турыстычным цэнтрам.

Лагатып Беластока

Тут працуюць: класічны ўніверсітэт, політэхнічны ўніверсітэт і медыцынскі ўніверсітэт, духоўная семінарыя, шэраг іншых ВНУ.

Дзейнічаюць драматычны і лялечны тэатры, філармонія, шматлікія галерэі, музеі, заапарк. У Беластоку выдаюцца рэгіянальныя газеты і часопісы, выходзяць у эфір радыё- і тэлеперадачы мясцовай студыі.

Футбольны клуб «Ягелонія» выступае ў вышэйшым польскім футбольным дывізіёне.

Славутасці

Падляскае ўпраўленне ваяводства

Свята-Мікалаеўскі сабор (Беласток)

Захаваўся палац Браніцкіх XVII—XVIII стст., так званы «Падляскі Версаль» (спалены ў 1944, затым рэканструяваны). Гэта вялікая барочная рэзідэнцыя з галерэямі, павільёнамі, дзядзінцамі, брамай-вежай, рэгулярным паркам з каналамі і скульптурамі. Зараз тут размяшчаецца сядзіба Медыцынскай акадэміі.

Сярод іншых помнікаў: Фарны касцёл (XVII—XIX стст.), ратуша з гадзіннікавай вежай, камяніцы XVIII—XIX стст., «», царква Мікалая Цудатворцы (XIX ст.), касцёл Святога Роха (пач. ХХ ст.), помнік праваслаўным жыхарам Беластока, забітым і зніклым без вестак у 1939—1956 гады.

• Дом Напалеона ў Беластоку

Гарады-пабрацімы

•  Іркуцк, Расія
•  Барнова^[d], Турцыя
•  Бэлць, Малдова
•  Горы, Грузія
•  Гродна, Беларусь
•  Гюмры, Арменія
•  Дыжон, Францыя
•  Егуд^[d], Ізраіль
•  Елгава, Латвія (1994)
•  Калінінград, Расія (1994)^[…]
•  Каўнас, Літва (12 лютага 1994)
•  Лусака, Замбія (25 студзеня 2014)^[…]
•  Луцк, Украіна (22 чэрвеня 2013)
•  Мацара-дэль-Вала^[d], Італія
•  Мілуокі, ЗША
•  Пскоў, Расія
•  Рэджа-дзі-Калабрыя, Італія
•  Сліма, Мальта
•  Сумгаіт, Азербайджан
•  Томск, Расія
•  Чунцза^[d], Кітай
•  Чэнстахова, Польшча
•  Эйндхавен, Нідэрланды (1992)^[…]

Беларусы ў Беластоку

Горад знаходзіцца на захадзе этнічнай тэрыторыі беларусаў. Як паказаў перапіс насельніцтва 2002, сярод усіх гарадоў Польшчы найбольшая колькасць беларусаў жыве ў Беластоку.

Тут створаны i дзейнічаюць нацыянальныя беларускія арганізацыі (Беларускае грамадска-культурнае таварыства, Беларускі саюз у Польшчы, Беларускае гістарычнае таварыства, Беларускае аб’яднанне студэнтаў і інш.). Тут па-беларуску выдаецца тыднёвік «Ніва», выходзіць месячнік «Czasopis» з матэрыяламі на польскай і беларускай мовах, іншыя выданні, прысвечаныя беларускай тэматыцы. Штогод адбываюцца Дні беларускай культуры, Фестываль беларускай песні і іншыя акцыі, якія прапагандуюць беларускую культуру.

Ёсць у горадзе пачатковая школа і гімназія, дзе (як дадатковы прадмет) вывучаецца беларуская мова, дзейнічае дзіцячы садок, у якім выхавальнікі размаўляюць па-беларуску.

У Беластоцкім універсітэце плённа працуе кафедра беларускай культуры.

Беластоцкае радыё штодзённа транслюе перадачы на беларускай мове. Кругласутачнае вяшчанне вядзе незалежнае «Беларускае Радыё Рацыя». На мясцовым тэлебачанні выходзіць штотыднёвая перадача «Беларускі тыдзень».

У Беластоку знаходзіцца Генеральнае Консульства Рэспублікі Беларусь, якое сярод іншага спрыяе пашырэнню кантактаў Беласточчыны з Беларуссю.

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Беластока

• Франц Казіміравіч Баркоўскі (1805 — ?) — польскі вальнадумец, выгнаннік, ваенны.
• Саламея Дэшнер (1759—1809) — польская актрыса драмы і оперы, рэжысёр і антрэпрэнёр.
• Людвіг Лазар Заменгоф (1859—1917) — польскі ўрач-акуліст і лінгвіст яўрэйскага паходжання, вядомы як стваральнік эсперанта.
• Мікалай Аляксандравіч Максімец (1905—1956) — беларускі архітэктар.
• Аляксей Аляксеевіч Петруковіч (1903—1981) — беларускі спецыяліст у галіне чыгуначнага пуці, пошукаў і праектавання чыгунак.

Гл. таксама

• Усходняя Беласточчына

Зноскі

1. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Bialystok;3877124.html
2. https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/062013761011-0922410?var-id=1639616&format=jsonapi Праверана 6 кастрычніка 2022.
3. Беларускі Беласток. Архівавана 21 мая 2017. 
4. Ян Рамэйка. Беларускі хаб узору 1920-х. Стагоддзе таму ў беларусаў ужо былі свае культурныя арганізацыі ў Беластоку  (бел.). MOST (28 жніўня 2023).
5. Ян Рамэйка. 83 гады таму пачалася Другая сусветная вайна. У верасні 1939 года беларусы гінулі ў змаганні з акупантамі, але прапаганда пра гэта маўчыць  (бел.). MOST (1 верасня 2022).
6. http://www.bialystok.pl/pl/dla_mieszkancow/wschodzacy_bialystok/wspolpraca-zagraniczna.html
7. https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,28180939,wojna-na-ukrainie-bialystok-zrywa-wspolprace-z-miastami-partnerskimi.html
8. https://www.jelgava.lv/lv/pilseta/pilseta/sadraudzibas-pilsetas/
9. http://klgd.ru/city/twins
10. http://www.kaunas.lt/apie-kauna/miesto-partneriai/
11. https://www.bialystok.pl/pl/dla_mieszkancow/promocja_miasta/wspolpraca-zagraniczna.html
12. https://docplayer.nl/50331312-Gemeente-eindhoven-oplegvelraadsvoorstel-herijking-beleid-stedenbanden-en-mondiale-bewustwording-mvb-aa.html

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Беласток
• Bialystok.pl