Рэч Паспалі тая польск Rzeczpospolita Obojga Narodów лац Res Publica Serenissima федэратыўная манархічная рэспубліка што

Рэч Паспалі́тая (польск.: Rzeczpospolita Obojga Narodów, лац.: Res Publica Serenissima) — федэратыўная манархічная рэспубліка, што ўтварылася ў 1569 годзе з Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага і Польскага Каралеўства. Рэч Паспалітая праіснавала да 1795 года.

Гістарычная дзяржава

Рэч Паспалітая

Rzeczpospolita (польск.)
Res Publica Serenissima (лац.)
Рѣч Посполита (старабел.)


Герб Рэчы Паспалітай	Сцяг Жыгімонта III Вазы

Дэвіз: «Si Deus nobiscum, quis contra nos (з лац. Калі Бог з намі, то хто супраць нас), з XVIII ст. «За веру, праўду і караля»

Гімн: Gaude Mater Polonia^[d]

Рэч Паспалітая ў эпоху найвышэйшага росквіту

<

>

1 ліпеня 1569 — 24 кастрычніка 1795

Сталіца

Кракаў (да 1596)
Варшава

Мова(ы)

Польская мова

Афіцыйная мова

польская, старабеларуская мова і лацінская мова

Рэлігія

Каталіцтва

Грашовая адзінка

злоты^[d] і Злоты

Плошча

1580 — 865 000 км²

1650 — 878 000 км²
1771 — 718 000 км²

Насельніцтва

1580 — 7,5 млн. чал.

1650 — 11 млн. чал.
1771 — 12,3 млн. чал.

Форма кіравання

спадчынная манархія (1569-1573, 1791-1795)

выбарная манархія (1573-1791)

Палітычны рэжым

Шляхецкая дэмакратыя

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

1 ліпеня 1569 года ў выніку Люблінскай уніі адбылося аб’яднанне Польскага каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую.

У 1572 г. памёр, не пакінуўшы спадчынніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэнні часовага старшыні сената. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны сойм (1573). Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў абралі Генрыха Валуа, брата французскага караля Карла IX. Яшчэ да заняцця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакументы. Першы — свайго роду фінансавыя абавязальніцтвы перад Польшчай, другі — Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваны прынцыпы кіравання краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сцвярджалася непарушнае права шляхты абіраць караля. Пацвярджалася права сейма выдаваць законы, збіраць апалчэнне, уводзіць падаткі. Прадугледжвалася абавязковае скліканне сейма кожныя два года. Пры каралю стваралася рада з 16 сенатараў, прызначаных сеймам на 2-гадовы тэрмін. Без згоды рады кароль нічога не мог распачаць не ва ўнутранай, не ў знешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчаліся права шляхты адмовіць у падпарадкаванні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абранні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумент. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб смерці свайго брата, ён таемна збег у Парыж, каб заняць там французскі сталец.

Выбары новага караля ледзьве не перараслі ва ўзброенае сутыкненне. У 1575 г. сенат абраў каралём Максіміліяна Габсбурга, брата імператара Рудольфа II, а шляхта — трансільванскага князя Стэфана Баторыя. Прыхільнікі Баторыя, сабраўшы 20-тысячнае войска, занялі Кракаў. Стэфан Баторый (1574—1586) атрымаў польскую карону, але яшчэ прыйшлося ваяваць з Гданьскам, які адмовіўся прызнаць новага караля. Канфлікт скончыўся кампрамісам: Гданьск абвясціў аб сваёй пакорнасці, пагадзіўся заплаціць кантрыбуцыю і плаціць штогадовую мыту ў казну. Наўзамен гораду была вернутая аўтаномія. Каралём была праведзена ваенная рэформа: па венгерскім узоры змененая сістэма камплектавання пяхоты, зацверджаны рэестр казакаў, якія атрымлівалі жалаванне з казны і абавязваліся несці памежную службу. Імкнучыся прыцягнуць на свой бок шляхту, ён падпісаў прынятую сеймам у 1578 канстытуцыю аб стварэнні апеляцыйнай судовай інстанцыі — Трыбунала Кароны, суддзі якога выбіраліся на шляхецкіх сейміках. Стэфан Баторый паспяхова завяршыў вайну супраць Івана IV: па дагаворы аб 10-гадовым перамір’і, падпісаным у студзені 1582 у Яме Запольскім, Рэч Паспалітая атрымала Лівонію і вярнула Полацк.

Падчас падрыхтоўкі да вайны супраць Турцыі Стэфан нечакана памёр. Насталае пасля яго смерці міжкаралеўе ізноў вылілася ў смуту. Адбылося два элекцыйных сейма і кожны з іх абраў свайго караля. Перамога войска канцлера Яна Замойскага ў студзені 1576 над войскамі аўстрыйскага эрцгерцага Максіміліяна прывяла да зацвярджэння на польскім стальцы шведскага каралевіча Жыгімонта III Вазы (1587—1632). Для падтрымання добрых адносін з Габсбургамі ён узяў сабе ў жонкі Ганну Габсбург, а пасля яе смерці — ажаніўся з яе сястрой Канстанцыяй. Збліжэнне з Габсбургскім домам прывяло да ўзмацнення контррэфармацыі ў Польшчы. Шматлікія пратэстанты былі адхілены ад дзяржаўных пасад, пачасціліся пагромы лютэранскіх і кальвінісцкіх збораў. У 1592 адбыўся сейм, на якім раздаваліся галасы незадаволеных палітыкай Жыгімонта аб адхіленні яго ад стальца. Аднак сейм быў сарваны: дэпутаты раз’ехаліся, не прыняўшы ніякіх пастаноў. Пасля смерці свайго бацькі Юхана III Жыгімонт Ваза адбыў у Швецыю, дзе ў 1593 каранаваўся шведскім каралём. Аднак польска-шведская унія не прынесла Польшчы і наогул Рэчы Паспалітай ніякіх знешнепалітычных пераваг, а ў самой Швецыі неўзабаве перамагла партыя праціўнікаў такой уніі і ў 1599 Жыгімонт Ваза быў скінуты са шведскага стальца.

Дынастычныя спрэчкі, а таксама барацьба за панаванне ў Прыбалтыцы, прывялі да вайны са Швецыяй (1600—1629). Сітуацыя ўскладнілася ўнутранымі неладамі — грамадзянскай вайной 1605—1609, вядомай як Рокаш Сандамірскі або Рокаш Зебжыдоўскага (па імя кракаўскага ваяводы, главы апазіцыі каралю), падчас якой шляхта абараняла свае прывілеі. Практычна ў той жа час (1603—1606) шэраг польскіх магнатаў (першым чынам ) распачалі спробу арганізацыі ўзброенага ўмяшання ва ўнутраныя справы Расіі, падтрымаўшы авантуру Ілжэдзмітрыя I.

У 1609 г. пачалася вайна з Расіяй, якая першапачаткова ўдала складвалася для палякаў. У 1610 г. руска-шведскае войска было пабіта ў , Васіль Шуйскі быў зрынуты са стальца, на які баярамі быў запрошаны польскі каралевіч Уладзіслаў Ваза. Аднак хутка ў 1612 г. рускае апалчэнне на чале з і выгнала літоўска-польскі гарнізон з Масквы, тым не меней вайна працягвалася. Скончылася яна на мяжы 1618—1619 падпісаннем Дэулінскага перамір’я: Рэч Паспалітая ўтрымала за сабою вернутыя падчас кампаніі Смаленск, Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў. У 1634 годзе, ужо пасля смерці Жыгімонта, Палянаўскім мірам былі пацверджаны гэтыя ўмовы, аднак Уладзіслаў адмовіўся ад маскоўскага царскага стальца. У той жа час вынікі вайны са Швецыяй былі для Рэчы Паспалітай несуцяшальнымі. У 1629 г. у было заключана перамір’е, па якім да Швецыі пераходзілі Лівонія і Эльблёнг, а таксама парты Усходняй Прусіі.

Гады кіравання новага караля — Уладзіслава IV Вазы (1632—1648), абранага даволі хутка і без вялікіх спрэчак, былі даволі ўдалымі. Быў падпісаны Палянаўскі мір з Расіяй, адбіты чарговы націск турэцка-крымскага войска, заключана 26-гадовае перамір’е са Швецыяй (1635), па якім Польшчы вярталіся прускія гарады. Заключэнне дынастычнага шлюбу з Цэцыліяй Рэнатай умацавала саюз з Габсбургамі.

Аднак з другой паловы XVII ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 г. у сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып liberum veto, калі для зрыву прыняцця рашэння хапала аднаго голасу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча , які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжання сейму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур’ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, у далейшым часта выкарыстоўваўся для зрыву працы сейма.

У 1648 г. пачалося паўстанне ва Украіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі звярнуўся за дапамогай да Расіі, і 1 кастрычніка 1653 г. на рускім Земскім саборы было прынята рашэнне прыняць Украіну ў склад Расіі і абвясціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 Пераяслаўская Рада абвясціла ўз’яднанне Украіны з Расіяй і ў тым жа годзе рускае войска пачала ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзяты гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і інш.). Скарыстаўшыся сітуацыяй, вайну супраць Рэчы Паспалітай пачала і Швецыя (1655—1660). У кароткі тэрмін былі ўзяты Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. «Патоп», як назвалі гэта ўварванне, выклікаў уздым патрыятычных пачуццяў. Па ўсёй краіне пачалося ўсенароднае супраціўленне, партызанская вайна. У 1656 г. шведы былі выбіты з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацнення Швецыі, у вайну супраць яе ўступіла Расія, заключыўшы часовае перамір’е з Рэччу Паспалітай. У 1660 г. паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.

У 1658 Расія аднавіла ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андросаўскае перамір’е, вынікі якога былі замацаваны ў 1686 годзе «вечным мірам». Да Расіі адыходзілі Смаленшчына (ад ВКЛ) і Левабярэжная Украіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 г. зрокся стальца кароль Ян II Казімір Ваза (1648—1668), і на пасаду быў абраны Міхал Вішнявецкі (1669—1673), які быў слабым правіцелем і таму цалкам задавальняў сенатараў. У гады яго кіравання рэзка ўзрасла асманская небяспека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча вымушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлаўскае ваяводствы і частку ваяводства Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 г. прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чырвоных злотых.

Працягнуў вайну з Асманскай імперыяй таленавіты палкаводзец Ян Сабескі, абраны пасля смерці Міхала польскім каралём (1674—1696). У сакавіку 1683 г. ім быў заключаны саюз з Габсбургамі, а ў верасні, дзякуючы Яну III, была знятая аблога з Вены. Асманскай экспансіі ў Заходнюю Еўропу быў пакладзены канец. Аднак і каралю Яну III не атрымалася пераадолець унутрыдзяржаўныя бязладзіцы. Зрывы сеймаў толькі пачасціліся, а ў 1688 г. працу сейма нават не атрымалася пачаць. Такая сітуацыя цалкам задавальняла суседзяў Польшчы — Аўстрыю і Расію, якія не жадалі ў сябе пад бокам мець моцную дзяржаву. Абедзве суседкі актыўна ўмешваліся ў працэс абірання новага караля. Пасля смерці Яна Сабескага Аўстрыя і Расія падтрымалі кандыдатуру саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста I, які і стаў польскім каралём пад імем Аўгуста II (1697—1733).

У пачатку яго кіравання атрымалася паспяхова завяршыць вайну з Асманскай імперыяй. На Карлавіцкім кангрэсе (1698—1699) адбыліся перамовы паміж удзельнікамі антыасманскай кааліцыі (Аўстрыяй, Венецыянскай рэспублікай, Расіяй, Рэччу Паспалітай), з аднаго боку, і Турцыяй — з іншага. Па мірным дагаворы 1699 г. Польшча вярнула сабе Камянец-Падольскі і іншыя страчаныя землі Правабярэжнай Украіны.

У пачатку XVIII ст. Польскае Каралеўства было ўцягнута ў Паўночную вайну (1700—1721). У 1701 г. на яе тэрыторыю ўступілі шведскія войскі Карла XII. Частка польскіх магнатаў выступіла на баку Швецыі, яе прыхільнікі на сваёй генеральнай канфедэрацыі абвясцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём ваяводу познаньскага Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генеральную канфедэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім з Расіяй у 1704 г. , Рэч Паспалітая наогул уступіла ў вайну са Швецыяй. Адначасова Расія заахвочвала антыкаралеўскую апазіцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасярэдніцтве Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 г. адбыўся сейм, які атрымаў назву «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусій. Сейм зацвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманне войска. У якасці гаранта выканання рашэнняў сойма, Пётр I атрымаў пастаянную магчымасць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.

Да перамоў 1720—1721 гг. аб сканчэнні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Еўропе. Лівонія, якую Пётр I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключана ў склад Расіі. Расія і Прусія ў 1720 г. прынялі ўзаемнае абавязальніцтва падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай.

Смерць Аўгуста II прывяла да так званай «вайны за польскую спадчыну» (1733—1735). У 1733 г. каралём быў абраны Станіслаў Ляшчынскі, падтрыманы Парыжам і Чартарыйскімі, які выступаў за правядзенне дзяржаўных рэформ. Аднак пад ціскам Расіі і Аўстрыі праз месяц быў сабраны яшчэ адзін элекцыйны сейм, які абраў каралём Аўгуста III Саксонскага (1733—1763). Апошні прыйшоў да ўлады з дапамогай саксонскіх і расійскіх войскаў, якія вымусілі Станіслава Ляшчынскага пакінуць Польшчу.

Аўгуст III за доўгія гады свайго кіравання так і не змог вывучыць польскую мову, вялікую частку часу праводзячы ў Дрэздэне. У пачатку кіравання ён паспрабаваў, абапіраючыся на Чартарыйскіх, правесці некаторыя фіскальныя і ваенныя рэформы, але з-за зрыву сеймаў спробы не ўдаліся. З 14 сеймаў удала завяршыў сваю працу толькі адзін. Ва ўнутрыпалітычным жыцці гэта быў перыяд бесперапыннай барацьбы магнатаў і поўнай дэзарганізацыі дзяржаўнага кіравання.

У перыяд бескаралеўя (1763—1764), пасля смерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на сейме ўхвалы шэрагу рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зменены парадак правядзення сейма, сеймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям сеймікаў, абмяжоўвалася ўжыванне liberum veto: рашэнні па эканамічных пытаннях павінна было зараз прымацца простай большасцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў. Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраванне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створана Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.

Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расіі ў Рэчы Паспалітай, імператрыца Кацярына II спрыяла абранню на польскі сталец свайго стаўленіка — Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764—1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створана Канферэнцыя — свайго роду кабінет міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манеты, у ведзенні якой нахадзіўся Дзяржаўны манетны двор, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаннях.

Палітыка рэформ выклікала сур’ёзную занепакоенасць з боку Расіі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэнні якія-небудзь змен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць уводзіны генеральнай мыты. Саступаючы непрыкрытаму ваеннаму ціску са боку Прусіі, Польшча вымушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшання Расіі ў справы Рэчы Паспалітай было так званае «дысідэнцкае пытанне», т.б. пытанне аб урэгуляванні ў правах дысідэнтаў-некаталікоў з каталікамі. Быў створаны шэраг канфедэрацый (, слуцкая, радамская), якія выступалі за рашэнне гэтага пытання на карысць дысідэнтаў і карысталіся падтрымкай расійскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзены рускія войскі, што прымусіла сойм прыняць закон аб ураўнаванні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны з Расіяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асоб некаталіцкага веравызнання. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэнне Барскай канфедэрацыі (1768—1772), якая выступіла супраць рашэння сойма, у прыватнасці, і рэформ Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфедэрацыі сталі буйныя магнаты, якія не жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфедэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі ваенныя дзеянні супраць расійскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфедэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769—1770 для прадухілення «анархіі» у Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторый.

У гэтых умовах Расія пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваны ёй прускім каралём Фрыдрыхам II. Наўзамен Кацярыне II была абяцана падтрымка ў вайне Расіі з Асманскай імперыяй, распачатай у 1768.

Дзяржаўны лад

Палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай пасля Люблінскай уніі трымалася на палітычным трыкутніку: кароль, магнаты і шляхта. Кароль часам не толькі ўзначальваў дзяржаву, але і выступаў лідарам уласнай палітычнай групы, выразна зацікаўленай у моцнай цэнтральнай уладзе.

У Рэчы Паспалітай існавала фармальна-юрыдычная адасобленасць ВКЛ і Польскага Каралеўства (асобнае войска, скарб, біццё манеты, дзяржаўная канцылярыя, сімволіка, сістэма пасад, уласныя законы ВКЛ, сабраныя ў Статуце, і г.д.). Нават Канстытуцыя 3 мая 1791 года фармальна (юрыдычна) не ліквідавала дзяржаўную ўнію паміж Польскім Каралеўствам і ВКЛ. Канстытуцыя абыходзіла бокам пытанне аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным ладзе Рэчы Паспалітай — аб узаемаадносінах Польскага Каралеўства і ВКЛ. Пытанне ўзаемаадносін Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага было ўдакладнена Чатырохгадовым соймам у законе «Узаемныя заручыны абодвух народаў» («Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów»), які быў прыняты 20 кастрычніка 1791 г. і якім сцвярджалася, што унія Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага захоўваецца, і Рэч Паспалітая не ператвараецца ва ўнітарную дзяржаву. Існаванне дзяржаўнага дуалізму Рэчы Паспалітай (дзяржаўнай асобнасці Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага) аж да самага апошняга падзелу ў 1795 г. (нават пасля прыняцця Канстытуцыі 3 мая 1791 г.) у сучаснай польскай гістарыяграфіі не аспрэчваецца.

Сацыяльна-эканамічны стан

Сацыяльна-эканамічнае развіццё (1-я палова XVII — 1-я палова XVIII)

Эканамічнае жыццё Рэчы Паспалітай у канцы XVI — першай палове XVII стст. праходзіла пад уплывам дзвюх важнейшых падзей, якімі былі завяршэнне ў 1583 г. разбуральнай Лівонскай вайны з Вялікім княствам Маскоўскім і прыняцце ў 1588 г. асноўнага закона дзяржавы — Трэцяга Статута ВКЛ. Ён адмяняў нявыгадныя для ВКЛ палажэнні Люблінскай уніі і ўсталёўваў адзіныя на тэрыторыі ВКЛ і дакладна вызначаныя правілы дзяржаўнага і грамадскага жыцця. Гэта станоўча паўплывала на стабілізацыю і рост эканомікі дзяржавы, у першую чаргу яе галоўнай галіны — сельскай гаспадаркі.

Сельская гаспадарка

У гэты час сельская гаспадарка, якая заставалася асновай эканомікі краіны, перажывала пэўны ўздым, абумоўлены як пашырэннем сферы таварна-грашовых адносін, ростам попыту на сельскагаспадарчую прадукцыю на ўнутраным і знешнім рынках, так і завяршэннем у асноўным аграрнай рэформы, распачатай яшчэ ў папярэднім стагоддзі. Фальваркі, створаныя на захадзе і ў цэнтры, пачалі даваць прыбытак. Так, даход Кобрынскай эканоміі ў 1597 г. складаў 11 тыс. злотых, а ў 1630-я гады — ужо 47 тыс. злотых. Такое ж становішча назіралася і ў многіх іншых маёнтках.

На ўсходзе беларускіх зямель якраз у гэты час пачалося больш актыўнае правядзенне аграрных пераўтварэнняў, у т.л. і перамер зямлі. Раней гэта не рабілася, бо ішла вайна з Вялікім Княствам Маскоўскім і некаторыя землі былі заняты яе войскамі, а для іншых зямель такая пагроза існавала. Трэба адзначыць, што аграрныя пераўтварэнні на ўсходзе мелі свае асаблівасці. Хаця і тут, як на захадзе і ў цэнтры, у многіх уладаннях ствараліся фальваркі, але фальваркова-паншчынная сістэма не стала пераважаючай. Як у дзяржаўных уладаннях, так і ў некаторых прыватных і царкоўных маёнтках асноўнай павіннасцю сялян сталі грашовая рэнта (чынш) і розныя віды даніны. Феадалы выбіралі кожны раз і ў кожным асобным выпадку лепшы для іх спосаб гаспадарання, які б прыносіў найбольшы прыбытак. Менавіта гэта, а не паўсюднае стварэнне фальваркаў і перавод сялян на паншчыну, было асноўнай мэтай рэформы. Акрамя таго. што была ўведзена стандартная адзінка вымярэння зямлі і абкладання павіннасцямі — валока (на ўсходзе блізкая па памерах да валокі служба), былі таксама вызначаны і замацаваны асноўныя напрамкі эканамічнага развіцця ў пэўных рэгіёнах ці нават асобных уладаннях. К сярэдзіне XVII ст. усталяваліся дзве асноўныя формы гаспадарання на зямлі: заснаванне фальваркаў і ўвядзенне паншчыны ў якасці асноўнай павіннасці за карыстанне надзелам, а таксама перавод сялян на грашовую рэнту. Гэтыя тэндэнцыі адзначаліся па ўсёй тэрыторыі Беларусі.

Разам з тым нельга не адзначыць важную ролю фальварка ў арганізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці ў разгляданы час ва ўсіх відах феадальных уладанняў, асабліва на захадзе і ў цэнтры Беларусі. Вынікам аграрнай рэформы былі ўдасканаленне арганізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці, павышэнне прадукцыйнасці працы. Першая палова XVII ст. стала часам далейшага павелічэння плошчы ворных зямель, росту вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі.

З развіццём таварна-грашовых адносін адбывалася пашырэнне неземляробчых заняткаў у сельскай мясцовасці і ў першую чаргу рамесніцкай дзейнасці. Першапачатковая разавая рамесніцкая праца «на сябе» ці тэрытарыяльна абмежаваная вытворчасць — на сваю вёску паступова перарастала ў пастаянны занятак, які станавіўся галоўным у дзейнасці сельскага жыхара і прыносіў яму асноўны даход. Наяўнасць рамеснікаў пэўных спецыяльнасцей адзначаюць практычна ўсе інвентары вёсак і феадальных маёнткаў. Дакументы ўліку грашовых сродкаў князёў Радзвілаў зафіксавалі ў розныя гады першай паловы XVII ст. больш за 100 рамесніцкіх прафесій, якія абслугоўвалі феадальныя маёнткі.

Эканоміка гарадоў і рамесніцтва

Становішча і роля гарадоў у дзяржаве і іх уплыў на палітычную і эканамічную сітуацыю заўсёды з’яўляліся паказчыкам агульнага эканамічнага стану. Менавіта гарады канцэнтравалі ў сабе рамяство і гандаль, аказвалі дзейсны ўплыў на развіццё культуры.

Першая палова XVII ст. з’явілася ў Беларусі часам хуткага развіцця гарадоў, якія сталі сапраўднымі цэнтрамі вытворчасці і гандлю, аказвалі рашаючы ўплыў на ўсе бакі жыцця грамадства.

У сярэдзіне XVII ст. на тэрыторыі Беларусі налічвалася не менш як 462 гарадскія паселішчы (у другой палове XVI ст. — 382). Яны адрозніваліся паміж сабой як па размяшчэнні, так і па велічыне і асноўных занятках насельніцтва. Сярод гарадскіх паселішчаў вылучаліся гарады і мястэчкі. Апошнія звычайна мелі невялікую колькасць насельніцтва (не больш за 300 дамоў) і з’яўляліся лакальнымі цэнтрамі невялікіх сельскагаспадарчых акруг. У колькасных адносінах мястэчкі пераважалі над гарадамі.

У разглядаемы перыяд гарады Беларусі выконвалі некалькі функцый: гаспадарчую, адміністрацыйную, культурную, ваенную. Акрамя таго, што кожнае гарадское паселішча з’яўлялася гандлёва-прамысловым цэнтрам рознай велічыні і значэння, некаторыя з іх мелі свае, адметныя ад іншых віды гаспадарчай дзейнасці. Так, Віцебск, Полацк, Слуцк, Пінск, Бабруйск і некаторыя іншыя былі буйнымі партовымі гарадамі, Нясвіж, Наваградак, Орша, Шклоў, Капыль — цэнтрамі кірмашовага гандлю і г.д. Гарады з’яўляліся адміністрацыйнымі цэнтрамі розных тэрытарыяльных адзінак — ад ваяводстваў да самых невялікіх войтаўстваў ці асобных уладанняў.

Некаторыя гарады мелі важнае ваеннае значэнне як памежныя крэпасці. Асабліва многа такіх гарадоў было ў месцах найбольшай небяспекі — на ўсходзе краіны. Гэта Полацк, Віцебск, Орша, Мсціслаў, Магілёў, Быхаў. Важнае месца ў абароне дзяржавы мелі Гомель, Бабруйск, Жлобін, Крычаў. Умацаванымі былі іншыя гарады, напрыклад Мір, Нясвіж, Гародня, Пінск.

У першай палове XVII ст. ен толькі з’явілася 80 новых беларускіх гарадоў, але павялічвалася колькасць жыхароў і ў асобных паселішчах. Насельніцтва гардоў мела як натуральны прырост, так і павялічвалася за кошт прыезджых. Часта ў гарады і мястэчкі перасяляліся вясковыя рамеснікі, якія маглі на новым месцы больш зрабіць і хутчэй прадаць свае вырабы. Пастаяннай крыніцай павелічэння насельніцтва гарадоў было таксама перасяленне туды феадаламі сялян-рамеснікаў. Вядомы і шматлікія факты ўцёкаў у гарады сялян ад сваіх уласнікаў. У 1630 — 1640-я гады сярод судовых рашэнняў вышэйшага апеляцыйнага суда ВКЛ справы аб невыдаванні беларускімі гарадамі прыгонных сялян, якія ўцяклі туды, займаюць прыкметнае месца. За такія дзеянні да суда прыцягваліся Магілёў і Полацк (па 4 разы), а таксама Кобрын, Берасце, Дзісна, Орша, Мсціслаў, Чэрыкаў і інш. Зразумела, што выпадкаў такіх уцёкаў было значна больш.

Першая палова XVII ст. характарызавалася хуткім развіццём гарадскога рамяства. У выніку падзелу працы і рамесніцкай спецыялізацыі ўзнікалі новыя прафесіі. Напрыклад, у Магілёве ў другой палове XVII ст. існавала 80 рамесніцкіх прафесій, у Берасце — да 68, Менску — 50, Полацку — 43, Клецку — 43, Копысі — 22. Часцей за ўсё ў буйных гарадах Беларусі налічвалася 50 — 80 рамесніцкіх спецыяльнасцей, а самі рамеснікі складалі не менш паловы жыхароў. У дробных гарадах і мястэчках, больш цесна звязаных з сельскай гаспадаркай, было менш як рамесніцкіх прафесій, так і саміх рамеснікаў.

Падзелы Рэчы Паспалітай

Першы падзел

Паводле першага падзелу Рэчы Паспалітай усходняя частка Беларусі ў 1772 годзе была ўключана ў склад Расійскай імперыі. 5 жніўня 1772 года Расіяй і Прусіяй у Санкт-Пецярбургу была падпісана , паводле якой да Расіі пераходзілі цалкам Мсціслаўскае і Інфлянцкае ваяводствы, усходнія землі Менскага ваяводства і большая частка Віцебскага і Полацкага ваяводстваў. У адпаведнасці з гэтымі дакументамі Аўстрыя атрымлівала Галіцыю, Прусія — Памор’е (апроч Гданьска) і частку Вялікай Польшчы.

Сейм 1773 вымушаны быў ратыфікаваць дадзеныя дагаворы. У той жа час на гэтым і на наступных сеймах былі прыняты і рашэнні, накіраваныя на ўнутраную стабілізацыю Рэчы Паспалітай. Быў створаны Пастаянная рада для ажыццяўлення функцый урада ў перыяд паміж сеймамі, заснаванае першае ў Еўропе міністэрства асветы — Адукацыйная камісія, выдадзены шэраг пастаноў па пытаннях развіцця гандлю і прамысловасці. Чатырохгадовы сойм (1788—1792) 3 мая 1791 прыняў Канстытуцыю, якая ўмацоўвала цэнтральную выканаўчую ўладу. Выбарнасць караля замянялася выбіральнасцю дынастыі. Пры каралю стваралася рада «Варта законаў», якая складалася з прымаса і 5 міністраў, прызначаных каралём. Кароль узначальваў раду, меў права прызначаць біскупаў, сенатараў, службоўцаў і афіцэраў, у выпадку вайны здзяйсняў вярхоўнае камандаванне войскам. Адмяняліся пасольскія інструкцыі, канфедэратыўныя соймы і liberum veto. Рэфармавалася таксама і судовая сістэма. Вялікай памылкай патрыятычнай партыі сейма, якая і дабілася прыняцці канстытуцыі, было яе зварот за падтрымкай да Прусіі, якая імкнулася насамрэч да далейшых падзелаў Рэчы Паспалітай.

Пры поўнай падтрымцы Расіі ў маі 1792 старашляхецкай партыяй была створана Таргавіцкая канфедэрацыя, меўшая сваёй мэтай ліквідацыю Канстытуцыі 3 мая. Расійскія войскі, якія запрасілі канфедэраты, уступілі ў Варшаву, у выніку чаго лідары патрыятычнай партыі вымушаныя былі пакінуць краіну. Вярнуліся старыя часы. Са свайго боку, Прусія таксама ўвяла ў Польшчу свае войскі, якія занялі Гданьск і Торунь.

Другі падзел

У гэтых умовах другі падзел Рэчы Паспалітай быў толькі замацаваннем дэ-юрэ фактычнага стану. 12 студзеня 1793 паміж Расіяй і Прусіяй была падпісана новая канвенцыя. Расія атрымлівала ўкраінскія землі Польшчы з гарадамі Жытомір, Камянец-Падольскі, а таксама землі ВКЛ з гарадамі Менск, Слуцк, Пінск, Жытомір. Прусіі дасталіся частка Вялікай Польшчы і Куявія, а таксама Гданьск.

Паводле другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе цэнтральная частка Беларусі была далучана да Расійскай імперыі.

Сейм 1793 (апошні ў гісторыі Рэчы Паспалітай) вымушаны быў ратыфікаваць дагаворы з Расіяй і Прусіяй, якія замацоўвалі вынікі Другога падзелу. Адначасова без абмеркавання была зацверджана новая канстытуцыя, фактычна пераўтвараўшая рэшткі Рэчы Паспалітай у васала Расійскай імперыі.

Польскія патрыёты, не змірыўшыся з рашэннямі сейма, у сакавіку 1794 абвясцілі ў Кракаве аб пачатку паўстання супраць замежных войскаў. На чале паўстання стаў Тадэвуш Касцюшка, пры ім быў створаны Галоўная нацыянальная рада. У першай буйной бітве — пры Рацлавічах — паўстанцы атрымалі перамогу над рускімі войскамі. У красавіку перамаглі паўстанні ў Варшаве, а таксама ў сталіцы ВКЛ Вільні. 7 мая Касцюшка выдаў Паланецкі ўніверсал, якім сялянам даравалася асабістая воля, скарачаліся памеры паншчыны, прызнавалася спадчыннае права сялян на апрацоўваемыя імі землі. Аднак шляхта ўсяляк сабатавала правядзенне гэтага ўніверсала ў жыццё, а ў самой Варшаве пачаліся сутыкненні паміж Галоўнай нацыянальнай радай і мяшчанамі, якія выступалі за больш радыкальныя меры.

Між тым у чэрвені прускія войскі ўступілі ў Кракаў, а рускія — у жніўні ўзялі Вільню. У лістападзе, не вытрымаўшы націску войскаў А. В. Суворава, здалася і Варшава.

Трэці падзел

Параза паўстання 1794 прывяла да поўнай ліквідацыі Рэчы Паспалітай. 3 студзеня 1795 была падпісана канвенцыя аб трэцім падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй і Аўстрыяй, а 24 кастрычніка падобная жа канвенцыя была падпісана паміж Прусіяй і Расіяй. Да Расіі адышлі Заходняя Валынь, а таксама рэшткі ВКЛ і Курляндыя. Аўстрыя атрымала малапольскія землі з Люблінам і Кракавам, Прусія — частку Падляшша і Мазавецкіх земляў з Варшавай, а таксама частка Жамойці.

У 1795 г. адбылося поўнае паглынанне Расійскай імперыяй тэрыторыі Беларусі.

Гл. таксама

Канфесійная сітуацыя ў ВКЛ XVI-XVIII стагоддзяў
Камісія паліцыі абодвух народаў

Зноскі

«The Commonwealth of Diversities» // YouTube, 27 сакавіка 2008 г.
Frost, R. I. «Initium Calamitatis Regni»? John CAsimir and monarchial power in Poland-Lithuania, 1648—1668 // European History Quarterly. — 1986. — № 16. — P. 181—207.
Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 178; Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 203.
Markiewicz, M. Historia Polski 1492—1795… С. 694; Чудаков, М. Ф. Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 года… С. 29.
Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў» 1791 г. Архівавана 28 красавіка 2015.… С. 379, 382—383, 391.
Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў» 1791 г. Архівавана 28 красавіка 2015.… С. 389, 392; Dzieje Sejmu Polskiego… С. 91; Markiewicz, M. Historia Polski 1492—1795… С. 694, 696; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 102—103; Paluszyński, T. Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach?.. С. 48.
Malec, J. Problem stosunku Polski do Litwy w dobie Sejmu Wielkiego (1788—1792) / J. Malec // Czasopismo Prawno-Historyczne. — 1982. — t. XXXIV. — z. 1. — S. 31 — 50; Michalski, J. Zagadnienia unii polsko-litewskiej w czasie panowania Stanisława Augusta / J. Michalski // Zapiski Historyczne. — 1986. — t. LI. — z. 1. — S. 112—132; Szczątka, Z. Ustawa Rządowa z 1791 r. /Z. Szczątka // Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, pod red. Mariana Kallasa. — Warszawa, 1990. — t. 1. — S. 56—58.
Пичета, В. И. Белоруссия и Литва XV—XVI вв. (исследования по истории социально-экономического, политического и культурного развития) / В. И. Пичета; Академия наук СССР, Ин-т славяноведения; Под ред. З. Ю. Копысского, В. Д. Королюка, Н. Н. Улащика. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1961. — 816 с. — С. 124
Голубеў, В. Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI—XVIII стст. / В. Ф. Голубеў; Акадэмія навук Беларусі, Ін-т гісторыі; Пад рэд. В. І. Мялешкі. — Мн.: Навука і тэхніка, 1992. — 176, [1] с. — С. 56, 67, 77 — 78, 85 — 87
Похилевич, Д. Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI—XVIII вв. — Львов: Изд-во Львовского ўниверситета, 1957. — 175 с. — С. 27
Копысский, З. Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. — Мн.: Наука и техника, 1978. — 136 с. — С. 64
Копысский, З. Ю. Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половины XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1975. — 189 с. — С. 9
Копысский, З. Ю. Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половины XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1975. — 189 с. — С. 11 — 12
Мелешко, В. И. Могилев в XVI — середине XVII вв. / Под ред. З. Ю. Копысского. — Мн.: Наука и техника, 1988. — 264 с. — С. 23
Копысский, З. Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1996. — С. 39
Копысский, З. Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1996. — С. 30

Літаратура

Анішчанка, Я. К. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я. К. Анішчанка. — Мінск : Хурсік, 2003. — 470 с.
Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў» 1791 г. Архівавана 28 красавіка 2015. / Ю. Бардах // Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага / Ю. Бардах. — Мінск : Беларускі гістарычны агляд, 2002. — С. 364—408.
Гісторыя Беларусі: Падруч. у 2 ч. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. — Мінск : Выш. шк., 2003. — Ч. 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. — 416 с.
Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2000—2012. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — 688 с.
Довнар-Запольский, М. В. История Белоруссии / М. В. Довнар-Запольский. — Минск : Беларусь, 2003. — 680 с.
История Беларуси в документах и материалах / Авт.-сост. И. Н. Кузнецов, В. Г. Мазец. — Минск : Амалфея, 2000. — 672 с.
История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
История южных и западных славян : в 2 т. / Под ред. Г. Ф. Матвеева и З. С. Ненашевой. — 2-е изд. — Москва : МГУ, 2001. — Т. 1. Средние века и Новое время. — 2001. — 688 с.
Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с.
Соловьев, С. М. История падения Польши. Восточный вопрос / С. М. Соловьев. — Москва : Астрель-АСТ, 2003. — 364 с.
История Польши / М. Тымовский, , . — М. : Весь Мир, 2004. — 544 с.
Чудаков, М. Ф. Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 года. Государственно-правовая характеристика: учебно-методическое пособие / М. Ф. Чудаков. — Минск: Академия управления при Президенте Республики Беларусь, 2005. — 37 с.
Юха, Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі / Я. А. Юха. — Мінск: Універсітэцкае, 1992. — 270 с.
Historia Polski 1572—1795 / U. Augustyniak. — Warszawa : PWN, 2008. — 1006 s.
Dzieje Sejmu Polskiego / J. Bardach [i in.]; koordynator pracy J. Bardach. — Warszawa : Wyd-wo Sejmowe, 1997. — 392 s.
Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej / C. Kuklo. — Warszawa : DiG, 2009. — 525 s.
Problem stosunku Polski do Litwy w dobie Sejmu Wielkiego (1788—1792) / J. Malec // Czasopismo Prawno-Historyczne. — 1982. — t. XXXIV. — z. 1. — S. 31—50.
Historia Polski 1492—1795 / M. Markiewicz. — 2-e wyd. — Kraków : Wyd-wo Literackie, 2006. — 760 s.
Zagadnienia unii polsko-litewskiej w czasie panowania Stanisława Augusta / J. Michalski // Zapiski Historyczne. — 1986. — t. LI. — z. 1. — S. 112—132.
Polska na przestrzeni wieków / H. Samsonowicz [i in.]; redactor wydania J. Tazbir. — 2-e wyd. — Warszawa : WPN, 2006. — 803 s.
Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach? Архівавана 24 верасня 2015. / T. Paluszyński. — Poznań : Rys, 2006. — 91 s.
Ustawa Rządowa z 1791 r. / Z. Szczątka // Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, pod red. Mariana Kallasa. — Warszawa, 1990. — t. 1. — S. 56—58.
Wielka historia Polski : w 10 t. / pod red. S. Grodziski. — Kraków : Fogla, 2001. — T. 6 : Polska w czasach przełomu (1764—1815) / S. Grodziski. — Kraków : Fogla, 2001. — 302 s.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэч Паспалітая
Рэч Паспалітая ў еўрапейскіх канфліктах XVII—XVIII стст. Архівавана 28 верасня 2007.
Кшыштаф Касажэцкі. Бітва пад Палонкай 28 чэрвеня 1660 г.(недаступная спасылка)
Што такое Рэч Паспалітая? Архівавана 27 верасня 2007.
Рэспубліка Беларусь, гісторыя Беларусі ў датах Архівавана 16 студзеня 2007.
Утварэнне Рэчы Паспалітай Архівавана 28 верасня 2007.
Уладзімір Арлоў. 1772. Першы падзел Рэчы Паспалітай Архівавана 27 верасня 2007.
Уладзімір Арлоў. 1793. Другі падзел Рэчы Паспалітай Архівавана 27 верасня 2007.
Уладзімір Арлоў. 1795. Трэці падзел Рэчы Паспалітай. Канчатковы захоп земляў Беларусі Расійскай імперыяй Архівавана 27 верасня 2007.
Інтрыгі вакол падзелаў Рэчы Паспалітай. Станіслаў Аўгуст і Кацярына
Генадзь Прыбытка. Апалогія Рэчы Паспалітай Архівавана 18 верасня 2006.

[1] «The Commonwealth of Diversities» // YouTube, 27 сакавіка 2008 г.

[2] Frost, R. I. «Initium Calamitatis Regni»? John CAsimir and monarchial power in Poland-Lithuania, 1648—1668 // European History Quarterly. — 1986. — № 16. — P. 181—207.

[3] Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 178; Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 203.

[4] Markiewicz, M. Historia Polski 1492—1795… С. 694; Чудаков, М. Ф. Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 года… С. 29.

[5] Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў» 1791 г. Архівавана 28 красавіка 2015.… С. 379, 382—383, 391.

[6] Бардах, Ю. Канстытуцыя 3 мая і «Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў» 1791 г. Архівавана 28 красавіка 2015.… С. 389, 392; Dzieje Sejmu Polskiego… С. 91; Markiewicz, M. Historia Polski 1492—1795… С. 694, 696; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 102—103; Paluszyński, T. Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach?.. С. 48.

[7] Malec, J. Problem stosunku Polski do Litwy w dobie Sejmu Wielkiego (1788—1792) / J. Malec // Czasopismo Prawno-Historyczne. — 1982. — t. XXXIV. — z. 1. — S. 31 — 50; Michalski, J. Zagadnienia unii polsko-litewskiej w czasie panowania Stanisława Augusta / J. Michalski // Zapiski Historyczne. — 1986. — t. LI. — z. 1. — S. 112—132; Szczątka, Z. Ustawa Rządowa z 1791 r. /Z. Szczątka // Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, pod red. Mariana Kallasa. — Warszawa, 1990. — t. 1. — S. 56—58.

[8] Пичета, В. И. Белоруссия и Литва XV—XVI вв. (исследования по истории социально-экономического, политического и культурного развития) / В. И. Пичета; Академия наук СССР, Ин-т славяноведения; Под ред. З. Ю. Копысского, В. Д. Королюка, Н. Н. Улащика. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1961. — 816 с. — С. 124

[9] Голубеў, В. Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI—XVIII стст. / В. Ф. Голубеў; Акадэмія навук Беларусі, Ін-т гісторыі; Пад рэд. В. І. Мялешкі. — Мн.: Навука і тэхніка, 1992. — 176, [1] с. — С. 56, 67, 77 — 78, 85 — 87

[10] Похилевич, Д. Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI—XVIII вв. — Львов: Изд-во Львовского ўниверситета, 1957. — 175 с. — С. 27

[11] Копысский, З. Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. — Мн.: Наука и техника, 1978. — 136 с. — С. 64

[12] Копысский, З. Ю. Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половины XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1975. — 189 с. — С. 9

[13] Копысский, З. Ю. Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половины XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1975. — 189 с. — С. 11 — 12

[14] Мелешко, В. И. Могилев в XVI — середине XVII вв. / Под ред. З. Ю. Копысского. — Мн.: Наука и техника, 1988. — 264 с. — С. 23

[15] Копысский, З. Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1996. — С. 39

[16] Копысский, З. Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI — первой половине XVII в. — Мн.: Наука и техника, 1996. — С. 30