Паўночная Македонія

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Македонія (значэнні).

Рэспубліка Паўночная Македонія (макед.: Република Северна Македонија), да 2019 года Рэспубліка Македонія (макед.: Република Македонија) — краіна на Балканскім паўвостраве ў паўднёва-ўсходняй Еўропе. Мяжуе з Косава на паўночным захадзе, Сербіяй на поўначы, Балгарыяй на ўсходзе, Грэцыяй на поўдні і Албаніяй на захадзе. Выхаду да моране мае.

Рэспубліка Паўночная Македонія
Република Северна Македонија
Republika e Maqedonisë së Veriut

Сцяг Рэспублікі Паўночная Македонія Герб Рэспублікі Паўночная Македонія
Дэвіз: «Слобода или смрт за Македонија» «Воля або смерць за Македонію»
Гімн:
Дата незалежнасці	8 верасня 1991 (ад Югаславіі)
Афіцыйныя мовы	македонская мова і албанская мова
Сталіца	Скоп’е
Найбуйнейшыя гарады	Скоп’е, Бітала, Куманава, Прылеп, Цетава
Форма кіравання	Парламенцкая рэспубліка
	Дзімітар Кавачэўскі
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	25.713 км² 1,9
Насельніцтва • Ацэнка (2012) • Перапіс (2002) • Шчыльнасць	2.062.294 чал. (146-я) 2.022.547 чал. 80,1 чал./км²  (122-я)
ВУП (ППЗ)   • Разам (2013)   • На душу насельніцтва	$26,1 млрд  (124-ы) $12.587  (84-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2013)   • На душу насельніцтва	$9,576 млрд  (137-ы) $4.931  (97-ы)
ІРЧП (2013)	0,732 (высокі) (84-ы)
Этнахаронім	Македонцы
Валюта	Македонскі дэнар (MKD)
Інтэрнэт-дамены	.mk, .мкд
Код ISO (Alpha-2)	MK
Код ISO (Alpha-3)	MKD
Код МАК	MKD
Тэлефонны код	+389
Часавыя паясы	UTC+1

Тэрыторыя краіны складае каля траціны больш буйнога геаграфічнага рэгіёна Македоніі, які таксама ўключае ў сябе часткі Грэцыі, Балгарыі і Албаніі.

Адна з дзяржаў-пераемніц былой Югаславіі, незалежнасць ад якой абвясціла ў 1991 годзе. У 1993 годзе дзяржава стала членам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый.

Паводле перапісу 2014 года насельніцтва Паўночнай Македоніі складае болей за 2 млн жыхароў, з якіх 500 тысяч жыве ў сталіцы краіны — Скоп’і. Македонцы складаюць каля 64 % ад агульнай колькасці насельніцтва краіны. Апроч іх, у Паўночнай Македоніі жыве вялікая этнічная меншасць албанцаў (25 %) і іншыя невялікія меншасці, што прыводзіць да канфліктаў на этнічнай глебе, асабліва паміж македонцамі і албанцамі.

Паўночная Македонія мае адну з самых слабых эканомік у Еўропе і знаходзіцца ў працэсе эканамічнай і палітычнай трансфармацыі. Краіна змагаецца з высокім узроўнем беспрацоўя, слабай інфраструктурай і адсутнасцю інвестыцый. Дзяржава з’яўляецца сябрам ААН, , Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, Савета Еўропы, Сусветнай гандлёвай арганізацыі, Міжнароднага валютнага фонду і Сусветнага банку, а таксама НАТА, з 2005 года з’яўляецца афіцыйным кандыдатам на членства ў Еўрапейскім Саюзе.

Македонія ўключае ў сябе больш за 50 азёр і 16 гор, вышыня якіх перавышае 2000 метраў.

Назва

Рэспубліка Македонія з часоў распаду Югаславіі вяла спрэчку з Грэцыяй пра сваю назву. Па патрабаванні Грэцыі Рэспубліка Македонія была прынята ў ААН у 1993 годзе пад назвай Былая югаслаўская Рэспубліка Македонія (БЮРМ). Грэцыя настойвала на тым, каб назва Македонія была зменена, каб пазбегнуць блытаніны з грэчаскай правінцыяй — гістарычнай вобласцю Македонія, якая мяжуе з аднайменнай незалежнай рэспублікай. Больш за дваццаць гадоў ішла спрэчка, Грэцыя дабівалася неабходнасці змянення назвы краіны-суседкі і выступала супраць яе ўступлення ў Еўрасаюз і НАТА. 17 чэрвеня 2018 года Грэцыя і Рэспубліка Македонія падпісалі пагадненне аб перайменаванні былой югаслаўскай рэспублікі ў Рэспубліку Паўночная Македонія. 11 студзеня 2019 года македонскія парламентарыі ўхвалілі ўнясенне адпаведных паправак у Канстытуцыю.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Паўночнай Македоніі

Тэрыторыя сучаснай Паўночнай Македоніі ў розныя гістарычныя перыяды належала розным дзяржавам і імперыям — , Старажытнай Македоніі (чыю назву ўспадкаваў увесь геаграфічны рэгіён), Рымскай і Візантыйскай імперыям, сярэднявечнаму Балгарскаму царству, Сербскаму царству, Асманскай імперыі. У 864, калі тэрыторыя знаходзілася ў складзе Балгарскага царства, хрысціянства было прынята дзяржаўнай рэлігіяй. Сучасныя македонцы этнічна блізкія да балгараў. У XIV ст. гэтыя землі былі заваяваныя Асманскай імперыяй.

У 1878 Расія вызваліла Балгарыю і заключыла з Турцыяй Сан-Стэфанскі мір, паводле якога з’яўлялася дзяржава Балгарыя, а часткі Македоніі, населеныя паўднёвымі славянамі, уваходзілі ў межы Балгарыі. Аднак гэта было нявыгадна вялікім сілам у Еўропе і за Сан-Стэфанскай дамовай рушыла ўслед Берлінская, разрэзаўшая Балгарыю на дзве часткі — Княства Балгарыя і Усходнюю Румелію. Македонія з яе паўднёваславянскім насельніцтвам ізноў перайшла да турак.

У 1912 пачалася першая Балканская вайна. Балгарскія і саюзныя балканскія хрысціянскія войскі разграмілі Турцыю і Македонія ізноў стала балгарскай. Аднак амаль адразу жа пачалася вайна паміж саюзнікамі — Балгарыяй і астатнімі балканскімі хрысціянскімі народамі, у выніку якой Балгарыя страціла Македонію.

У выніку Балканскіх войн 1912 і 1913 і падзення Асманскай імперыі Македонія была падзеленая паміж Сербіяй пад назвай Južna Srbija («Паўднёвая Сербія»), Грэцыяй (Эгейская Македонія) і Балгарыяй (Пірынскі край). Пасля Першай сусветнай вайны Сербія ўступіла ў ізноў створанае Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў. У 1929 каралеўства атрымала новае імя — Югаславія і было падзелена на правінцыі — бановіны. Тэрыторыя сучаснай Рэспублікі Македоніі стала Вардарскай правінцыяй (Vardarska banovina).

Гістарычны цэнтр горада Бітала.

Архітэктура ў горадзе Охрыд.

У 1941 Югаславію захапілі Краіны Восі. Тэрыторыя Вардарскай бановіны была падзеленая паміж Балгарыяй і Албаніяй. Частка македонскіх славян падтрымлівала рух супраціву, які ўзначаліў Ціта, які пасля стаў прэзідэнтам Югаславіі. Паслу заканчэння Другой Сусветнай вайны была ўтворана Федэратыўная Народная Рэспубліка Югаславія з шасці рэспублік, у тым ліку Народнай Рэспублікі Македоніі. Пры перайменаванні аб’яднання ў Сацыялістычную Федэратыўную Рэспубліку Югаславію у 1963 Македонія таксама была перайменавана ў Сацыялістычную Рэспубліку Македонію.

• 1991 — дэкларацыя аб суверэнітэце і рэферэндум аб незалежнасці Македоніі, якая прывяла да бяскроўнага выхаду са складу Югаславіі. Першым прэзідэнтам Македоніі стаў выхадзец з мясцовай партнаменклатуры Кіра Глігараў (1991—1999).
• 1991 — Балгарыя — першая дзяржава свету, якая прызнала незалежнасць Македоніі.

2 мая 1992 Еўрапейскі саюз пагадзіўся прызнаць Македонію толькі ў тым выпадку, калі будзе знойдзена прымальная для ўсіх назва новай дзяржавы. У красавіку 1993 Македонія была прынята ў ААН, але пад назвай Былая югаслаўская Рэспубліка Македонія.

• 1993 — увод «блакітных касак» [1]) ААН.
• 16 лютага 1994 Грэцыя ўвяла забарону на гандаль з Македоніяй.
• 31 сакавіка 1995 Савет бяспекі ААН прыняў Рэзалюцыю аб падаўжэнні мандата міратворчых сіл на 8 месяцаў.
• 5 кастрычніка 1995 Парламент прыняў рашэнне аб скасаванні старога і заснаванні новага нацыянальнага сцяга.
• 12 кастрычніка 1995 Македонія становіцца членам Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ). 8 лістапада Македонія становіцца членам Савета Еўропы.
• У выніку вайны ў Косаве ў 1999 каля 360 000 косаўскіх албанцаў збеглі на тэрыторыю Македоніі. Уцекачы неўзабаве пакінулі краіну, але крыху пазней мясцовыя албанцы па іх прыкладу высунулі патрабаванне аўтаноміі для раёнаў рэспублікі з пераважным албанскім насельніцтвам.
• 1999—2004 — прэзідэнт Барыс Трайкоўскі. 23 снежня 1999 Урад Македоніі ў поўным складзе сышоў у адстаўку.
• 23 лютага 2001 — Падпісана пагадненне аб дэлімітацыі і дэмаркацыі мяжы паміж СРЮ і Македоніяй.
• 2001 сакавік — жнівень — Албанскае паўстанне, якое ахапіла поўнач і захад краіны (асабліва раён Цетава). Албанская армія нацыянальнага вызвалення (лідар Алі Ахмеці) пачалі ваенна-партызанскія дзеянні супраць рэгулярнай арміі Македоніі. Супрацьстаянню паклала канец толькі ўмяшанне НАТА, у выніку чаго парламент Македоніі прыняў папраўкі да Канстытуцыі, па якой албанцам была прадстаўленая абмежаваная юрыдычная і культурная аўтаномія (афіцыйны статус албанскай мовы, амністыя паўстанцаў, албанская паліцыя ў албанскіх раёнах).
• 2002 — спарадычныя рэцыдывы албана-македонскага міжэтнічнага канфлікту.
• 17 сакавіка 2003 — Савет НАТА прыняў рашэнне да 31 сакавіка завяршыць аперацыю па забеспячэнні стабільнасці ў Македоніі, 18 сакавіка Савет ЕС прыняў рашэнне аб пачатку міратворчай аперацыі ў Македоніі.

Дзяржаўны лад і палітыка

Асноўны артыкул:

Македонія — дэмакратычная парламенцка-прэзідэнцкая рэспубліка. Канстытуцыя Македоніі была прынята 17 лістапада 1991 года, пазней унесена 32 папраўкі.

Выканаўчая ўлада

Асноўны артыкул:

Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які абіраецца на 5-гадовы тэрмін у ходзе ўсеагульных выбараў і можа знаходзіцца на пасадзе толькі два тэрміны запар. Прэзідэнт прадстаўляе краіну за мяжой, адказвае за правядзенне знешняй палітыкі, з’яўляецца галоўнакамандуючым узброенымі сіламі, валодае правам вета на законапраекты, зацверджаныя парламентам у першым чытанні, вылучае кандыдатуру прэм’ер-міністра, аб’яўляе памілаванне, прызначае паслоў, прапануе кандыдатуры двух членаў Рэспубліканскага судовага савета і Савета па міжэтнічных адносінах, прызначае членаў Савета бяспекі.

Вышэйшы орган выканаўчай улады — урад. Складаецца з прэм’ер-міністра, якому прэзідэнт даручае сфарміраваць кабінет, і міністраў, прапанаваных прэм’ер-міністрам. Пасля гэтага ўрад абіраецца парламентам і нясе перад ім адказнасць.

Заканадаўчая ўлада

Асноўныя артыкулы: Сход Паўночнай Македоніі і

Вышэйшы заканадаўчы орган краіны — аднапалатны Сход, які складаецца з 120 дэпутатаў (85 з іх абіраюцца ўсеагульным прамым галасаваннем, 35 праходзяць па партыйных спісах). Тэрмін паўнамоцтваў дэпутатаў — 4 гады. Выбарчым правам надзелены ўсе грамадзяне краіны, якія дасягнулі 18-гадовага ўзросту. Парламент распрацоўвае і ўхваляе канстытуцыю, прымае законы, сцвярджае падаткі і бюджэт, ратыфікуе міжнародныя дагаворы і пагадненні, прызначае рэферэндумы, сцвярджае і ссоўвае ўрад, прызначае і ссоўвае суддзяў, аб’яўляе амністыю.

Знешняя палітыка

Беларуска-македонскія адносіны

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 20 студзеня 1993. З 3 красавіка 2002 года македонскі пасол у Расіі атрымаў акрэдытацыю ў Беларусі па сумяшчальніцтве.

Грамадзяне Беларусі могуць карыстацца безвізавым ўездам у Рэспубліку Македонію на тэрмін да 90 дзён пры наяўнасці афіцыйнага ці гасцявога запрашэння альбо турыстычнага ваўчара.

Узброеныя сілы

УС Македоніі ўдзельнічалі ў Іракскай вайне.

27 сакавіка 2020 года Паўночная Македонія ўступіла ў НАТА.

На 2020 год ва Узброеных сілах Рэспублікі Македонія налічваецца 8 000 чалавек.

Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул:

			Плошча, км²	Насельніцтва				Плошча, км²	Насельніцтва
		(11) (15) (21) (28) (45) (55) (68)	3995	153,272			(33) (35) (37) (38) (54) (60)	2306	176,174
		(2) (7) (14) (23) (24) (42) (64) (65) (66)	2479	319,532			(5) (17) (22) (34) (36) (43) (46) (52) (56)	4719	231,500
		(10) (18) (19) (30) (41) (47) (50) (61) (67)	3280	220,065			(1) (25) (27) (48) Скоп’е (58) (59) (63) (69)	1818	617,646
		(3) (6) (8) (9) (13) (16) (31) (44) (53) (62)	2741	173,572			(4) (12) (20) (26) (29) (32) (39) (40) (49) (51) (57) (70) (71)	3539	177,411

1. Нумары муніцыпалітэтаў у дужках адпавядаюць нумарам дадзеных перыферый на карце зверху.

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Геаграфічнае становішча

Косава Грэцыя Албанія Сербія Балгарыя ПАЎНОЧНАЯ МАКЕДОНІЯ Эгейскае мора р.Вардар Ахрыдскае воз. Дойранскае воз. воз.Прэспа СКОП’Е Цетава Куманава Прылеп Струміца Бітала г.Кораб

Асноўны артыкул: Геаграфія Паўночнай Македоніі

Геаграфічная вобласць Македонія падзеленая цяпер паміж трыма краінамі — яе паўднёвая частка, амаль палова ўсёй тэрыторыі, Эгейская Македонія, уваходзіць у склад Грэцыі; усходнія землі — Пірынская Македонія — прыналежаць Балгарыі, а Рэспубліка Македонія раскінулася на поўначы і захадзе, у даліне ракі Вардар.

Рэльеф

На большай частцы тэрыторыі размяшчаюцца хрыбты сярэдневысокіх горных сістэм , Пінд (вышэйшы пункт — г. Кораб (2753 м) і Пірын, падзеленых шырокімі міжгорнымі катлаванамі. Адзін ад іншага горныя хрыбты адлучаюць даліны рэк Вардар і Струміца, якія працякаюць праз усю краіну. На паўднёвым захадзе размешчаныя часткова належныя Македоніі буйныя азёры Ахрыдскае і Прэспа, а на паўднёвым усходзе — буйнае Дойранскае возера. На рэчцы Длабоцы знаходзіцца самы высокі ў Македоніі вадаспад вышынёй 136 м — .

Рэгіён сейсмічна актыўны, землетрасенні даволі моцныя. У выніку апошняга, якое адбылося ў 1963, быў моцна разбураны горад Скоп’е.

Клімат

У Македоніі клімат пераходзіць ад умеранага да субтрапічнага. Сярэдняя тэмпература студзеня — 11-12 °C, ліпеня — 21-23 °C. Гадавая колькасць ападкаў 500—700 мм.

Насельніцтва

Колькасць, рассяленне

Па дадзеных на ліпень 2004 г, насельніцтва рэспублікі складае 2,071,210 чалавек.

Асаблівасцю дэмаграфічнай сітуацыі ў Македоніі з’яўляецца перавышэнне нараджальнасці албанскай часткі насельніцтва над славянскай, што характэрна наогул для мусульманскіх меншасцей у шматлікіх дзяржавах свету. Аднак у апошнія гады нараджальнасць албанцаў падае хутчэйшымі тэмпамі: у 2005 колькасць парадзіх-албанак склала 30,8 % ад агульнага ліку жанчын, якія нарадзілі дзяцей, тады як у 2001 дадзены паказчык дасягаў амаль 40 %.

Гарады

Сталіцай рэспублікі і самым буйным яе горадам з’яўляецца Скоп’е (насельніцтва 600 тыс.). Іншыя буйныя гарады — Бітала, Куманава, Прылеп і Цетава (насельніцтва 50 — 100 тыс.).

Нацыянальны склад

• Македонцы — 1297981 (64,18 %)
• Албанцы — 509083 (25,17 %)
• Туркі — 77959 (3,85 %)
• Цыганы — 53879 (2,66 %)
• Сербы — 35939 (1,78 %)
• Балгары — 20953 (1,01 %)
• Баснійцы — 17018 (0,841 %)
• Арамуны — 9695 (0,479 %)
• Іншыя народнасці — 48703 (1,04 %)

Мовы

68 % насельніцтва гаворыць на македонскай мове паўднёваславянскай групы моў. 25 % насельніцтва гаворыць на албанскай мове, 3 % — на турэцкай, 2 % — на серба-харвацкай.

Рэлігійны склад

Большасць жыхароў краіны (каля 67 %) належыць да некананічнай Македонскай праваслаўнай царквы (адзіны выпадак у свеце, калі большасць насельніцтва належыць на некананічнай праваслаўнай юрысдыкцыі). У 1967 г., царква абвясціла сваю незалежнасць ад Сербскай праваслаўнай царквы, але яе аўтакефалія не прызнаецца іншымі праваслаўнымі цэрквамі. Мусульмане складаюць 30 % ад агульнай колькасці вернікаў, прыхільнікаў іншых канфесій — 3 %. Усяго ў Македоніі 1200 праваслаўных цэркваў і манастыроў і 425 мячэцяў.

Эканоміка

Падрабязней гл. таксама: Алкалоід, кампанія

У Македоніі здабываюць , медныя, свінцова-цынкавыя і жалезныя руды, марганец. Ёсць прадпрыемствы чорнай і каляровай металургіі, машынабудаўнічыя, хіміка-фармацэўтычныя, лёгкай і харчовай прамысловасці.

Культура і мастацтва

Асноўны артыкул:

Кінематограф

Помнік .

Асноўны артыкул: Кінематограф Паўночнай Македоніі

Вытворчасць фільмаў у Македоніі пачалася ў 1905 годзе са з’яўленнем піянераў кінематографа на Балканах , якія здымалі, у асноўным, кароткія дакументальныя фільмы, засяроджваючы ўвагу на традыцыях, паўсядзённым жыцці, а таксама значных падзеях, як, напрыклад, візіт у Македонію султана Мехмеда V у 1911 годзе. На працягу 1920-х гадоў у буйных гарадах было адкрыта некалькі кінатэатраў, першым з якіх быў «Апалон», адкрыты ў Скоп’і ў 1925 годзе. Пасля Другой сусветнай вайны і абвяшчэння ў складзе Югаславіі македонскі кінематограф пачаў станавіцца больш значным, але да 1980-х гадоў прытрымліваўся югаслаўскай ідэалагічнай хвалі. Асноўнымі тэмамі фільмаў у гэты перыяд былі вызваленне ад войскаў Нацысцкай Германіі ў Другой сусветнай вайне, , камуністычныя партызаны і паўстанні супраць Асманскай імперыі. Першым мастацкім фільмам у Македоніі стала стужка «» 1952 года, а першай каляровай карцінай стала «», знятая ў 1958 годзе. У 1979 годзе ў Бітале быў заснаваны , які праводзіцца да цяперашняга часу.

У 1980-я гады ў македонскім кіно ўвага пачынае надавацца асабістым драмам і дылемам сучаснага жыцця. У 1994 годзе рэжысёр прыносіць міжнароднае прызнанне кінематографу сваёй краіны фільмам «», які атрымаў намінацыю на за найлепшы фільм на замежнай мове, а таксама здабыў шмат міжнародных узнагарод, у тым ліку Залатога ільва на . Гэты фільм засяроджваецца на тэме этнічных хваляванняў падчас Баснійскай вайны, якая дасягнула свайго гвалтоўнага піку. Пасля гэтага многія македонскія фільмы ў 1990-х і 2000-х гадах атрымлівалі міжнародную аўдыторыю. Асаблівага поспеху дасягнулі фільмы «» Мілчы Манчэўскага, часткова зняты ў Нью-Ёрку, «» рэжысёра і «» сумеснай французска-македонскай вытворчасці. Італьянска-македонская стужка «» з’яўляецца самай касавай у краіне з 500 тысячамі гледачоў.

Кухня

Асноўны артыкул: Македонская кухня

Архітэктура

Асноўны артыкул: Архітэктура Паўночнай Македоніі

Галерэя

• Ахрыдскае возера
• паблізу
• Горны хрыбет
• Гара Кораб — вышэйшы пункт краіны
• Гара Кораб
• мазаіка ў — паблізу Бітала

Гл. таксама

• Паводка ў Рэспубліцы Македонія

Заўвагі

1. Закон за употреба на езиците
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q60628140"></a>
2. nashaniva.by
3. blr.belta.by
4. Матэрыялы брыфінгу намесніка начальніка ўпраўлення інфармацыі МЗС Беларусі Андрэя Савіных, праведзенага для прадстаўнікоў СМI 16 студзеня б.г.(недаступная спасылка)// Сайт Міністэрства замежных спраў Беларусі. 16 студзеня 2002
5. Матэрыялы афіцыйнага сайта Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь Архівавана 22 ліпеня 2015.
6. Армія Паўночнай Македоніі, ВПС, ВМС, узбраенне і колькасць

Спасылкі

• Рэспубліка Македонія — Вялікая Савецкая Энцыклапедыя
• Лабаури Д. О. Берлинский приговор 1878 г. и проблема македонского этноязыкового своеобразия / Д. О. Лабаури // Известия Уральского государственного университета. Сер. 2, Гуманитарные науки. — 2007. — N 49, вып. 13. — С. 138—153.

Афіцыйныя ўрадавыя сайты

• Прэзідэнт Рэспублікі Македонія Архівавана 22 мая 2016.
• Парламент Македоніі
• Сайт урада Архівавана 2 красавіка 2008.
• Міністэрства абароны Архівавана 18 лютага 2022.
• Міністэрства замежных спраў
• Міністэрства культуры
• Дзелавы клімат, даследаванні і інвестыцыйныя магчымасці Архівавана 7 жніўня 2014.
• Македонія гісторыя