Актабэ

Актабэ́ (был. Акцю́бінск; каз.: Ақтөбе ) — горад у Заходнім Казахстанё, адміністрацыйны цэнтр Акцюбінскай вобласці і .

Горад Актабэ каз.: Ақтөбе Герб Краіна  Казахстан Вобласць Акцюбінская Гарадская адміністрацыя Каардынаты 50°18′ пн. ш. 57°10′ у. д.^HGЯO Асхат Шахараў^[d] Заснаваны 1869 Ранейшыя назвы Ак-Цюбе, Акцюбінск Горад з 1891 Плошча 297,39 км² Вышыня цэнтра 225м Тып клімату Водныя аб’екты Ілек і Сазды^[d] Насельніцтва ▲ 417 471 чалавек (2017) Шчыльнасць горад: 1404 чал./км² гар. адм.: 203 чал./км² Агламерацыя ▲ 473 913 чалавек (2017) чалавек Часавы пояс UTC+5 Тэлефонны код 7132 Паштовыя індэксы 030000—030021 Аўтамабільны код 04 (раней D) Код КАТА 151010000 Афіцыйны сайт akimataktobe.gov.kz (каз.)(руск.) Актабэ на карце Казахстана ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Актабэ размешчаны на , у паўночнай частцы Акцюбінскай вобласці. Плошча — 297,39 км². У 1997 годзе ў веданне адміністрацыі горада перайшла тэрыторыя скасаванага . Плошча новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўтварэння, што залучае ў сябе сам горад і пяць суседніх , склала 2 338 км². У межах горада працякаюць рака Ілек і некалькі яе прытокаў, блізка знаходзяцца і вадасховішчы. З прычыны знаходжання ва ўнутранай частцы Еўразіі і значнай аддаленасці ад акіянаў, клімат горада з’яўляецца рэзка кантынентальным.

Актабэ займае пятае месца сярод па ліку жыхароў і з’яўляецца самым буйным горадам Заходняга Казахстана. Насельніцтва — 417 471 чалавек (1 кастрычніка 2017 года). Нацыянальны склад вельмі размаіты. Найболей шматлікія казахі (76,3 %) і рускія (16,89 %). Пераважнае  — іслам і хрысціянства. У пяці сельскіх акругах, падначаленых гарадской адміністрацыі, жывуць 56 442 чалавекі. , якая ў будучыні павінна «змясціць» 1,3 млн чалавек, складаецца з некалькіх дзясяткаў населеных пунктаў блізка Актабэ.

Горад быў заснаваны атрадам войскаў Расійскай імперыі у 1869 годзе як умацаванне на левым беразе ракі Ілек, у тым месцы, дзе ў яе справа ўпадае . 25 сакавіка 1891 года селішча атрымала статус павятовага горада і было пераназвана ў Акцюбінск. У гады Грамадзянскай вайны Акцюбінск стаў цэнтрам рэвалюцыйных сіл Тургайскага краю. Горад напераменку займалі войскі белых і бальшавікоў. У 1919 годзе ў Акцюбінску канчаткова ўсталявалася савецкая ўлада. У 1921 годзе горад стаў адміністрацыйным цэнтрам . Пасля скасавання губерні ў 1928 годзе — цэнтр , з 1932 года — цэнтр наватворнай Акцюбінскай вобласці. Насельніцтва горада, як і рэгіёна ў цэлым, пацярпела ад і ў 1930-х гадах. У час Вялікай Айчыннай вайны ў Акцюбінску было арганізавана некалькі ваярскіх фармаванняў, у горад быў шэраг прадпрыемстваў з акупаваных частак СССР. У 1962—1964 гадах — цэнтр . З моманту распаду СССР у 1991 годзе горад з’яўляецца цэнтрам Акцюбінскай вобласці ў складзе незалежнай Рэспублікі Казахстан. Сучасны Актабэ — адзін з найбуйнейшых індустрыйных і культурных цэнтраў краіны з развітай хімічнай, лёгкай і харчовай прамысловасцю.

Назва, афіцыйныя знакі

Назва

Герб і казахская назва горада на заездзе ў Актабэ.

З 1891 года, калі ўмацаванне (руск. дарэф. Акъ-Тюбе ці Акъ-Тюбя) стала павятовым горадам Расійскай імперыі, да 1999 года па-руску горад зваўся Актюбинск (Актюбинскъ). 11 сакавіка 1999 года ўказам прэзідэнта Казахстана Нурсултана Назарбаева назва горада на рускай мове была зменена на варыянт «Актабэ», што адпавядае закону «Пра мовы» ад 11 ліпеня 1997 года, які абвяшчае: «Традыцыйныя казахскія назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, складнікаў населеных пунктаў, а таксама іншых фізіка-геаграфічных аб’ектаў на іншых мовах павінны перакладацца згодна правілам транслітарацыі»

Казахская назва горада ў яе сучаснай арфаграфічнай форме «Ақтөбе» існуе з 1940 года (калі для казахскай мовы быў прыняты алфавіт на грунце кірыліцы). Раней у 1929—1940 гадах гэта назва існавала на казахскім алфавіце на аснове лацінкі —  — у форме Aqtɵbe, а яшчэ раней — на казахскім алфавіце на аснове ў форме اقتوبە‎. Цяпер казахская назва на аснове арабскай графікі выкарыстоўваецца інфармацыйнымі рэсурсамі на казахскай мове, якія арыентаваны на (найбуйнейшая замежная казахская абшчына) і краін Блізкага і Сярэдняга Усходу, якія працягваюць выкарыстоўваць традыцыйны алфавіт.

Назва горада, утвораная са слоў ақ (ад цюрк.: aq — белы) і төбе (töpü — узгорак), значыць «белы ўзгорак». Па гэтай прычыне Актабэ часам звалі «Горад на белым узгорку» або «Белавяршынск» (Бѣловершинскъ). Слова ақ у казахскай мове, апроч значэння «белы», таксама азначае «неапаганены», «чысты», «нявінны».

Герб

Асноўны артыкул:

Першы герб Актабэ быў зацверджаны 18 кастрычніка 1968 года (аўтар: С. Т. Сіманаў). Праз 20 гадоў, 24 снежня 1988 года гарадскі савет народных дэпутатаў прыняў новы герб па праекце мастака М. Ф. Луцына.

У 1998 годзе, да 130-годдзя з дня заснавання Актабэ, быў абвешчаны конкурс на новы герб горада. Журы, што складалася з навукоўцаў, архітэктараў і прадстаўнікоў СМІ, з 50 конкурсных прац прызнала лепшым эскіз акцюбінскага мастака, члена саюза мастакоў Казахстана Сагінтая Алімбетава. Герб быў афіцыйна зацверджаны на 23-й сесіі гарадскога масліхата 24 ліпеня 1998 года.

Герб мае круглую форму, сімвалізуючую «вечнасць светабудовы». Надпіс «Ақтөбе» зроблены белым колерам — колерам «чысціні і святасці», арнаменты блакітнага колеру азначаюць «вечны рух вады», а арнаменты чырвонага колеру — стылізаваныя цюльпаны (цюльпан — неафіцыйны знак горада). У цэнтры герба намалявана крылатая істота з арлінай галавой ().

Фізіка-геаграфічная характарыстыка

Геаграфічнае становішча

Касмічны здымак Актабэ і яго наваколля, атрыманы 7 верасня 2017 года са спадарожніка ЕКА

Геаграфічныя каардынаты горада — 50°18′00″ пн. ш. 57°10′00″ у. д.^HGЯO.

Горад размешчаны ў паўночнай частцы Акцюбінскай вобласці, па абодвух берагах левага прытоку Урала — ракі Ілек, у тым месцы, дзе ў яе западае рака ; у цэнтральнай частцы Падуральскага плато, што ўяўлялае сабой раўніну вышынёй 250—400 м. Характэрнай рысай Падуральскага плато з’яўляецца то, што пад глебамі залягае мелавы мінеральны субстрат (у зніжэннях перакрыты палеагенавымі глінамі), што прыводзіць да таго, што ў месцах, у якіх у выніку эрозіі быў разбураны глебавы пласт, агаляюцца белоцветные мелавыя адклады.

Насельніцтва

Год Колькасць 1897 2 817 1910 10 716 1926 20 861 1939 48 749 1959 96 680 1970 149 914 1979 190 569 1989 253 532 Год Колькасць 1991 265 300 1999 253 088 2004 249 759 2005 253 952 2006 258 014 2007 262 830 2008 268 644 2009 345 687 Год Колькасць 2010 348 956 2011 361 258 2012 367 391 2013 371 357 2014 377 752 2015 387 807 2016 450 154 2018 476 967 Год Колькасць 2019 487 994 2020 500 803 2021 513 004 2022 549 381 2023 559 965 2024 570 475

Вядомыя асобы

• (1911—1995) — вучоны і канструктар авіяцыйных рэактыўных рухавікоў, двойчы Герой Сацыялістычнай Працы.
• Станіслаў Фёдаравіч Самбук (нар. 1948) — беларускі архітэктар.

Заўвагі

1. У наш час у межах горада знаходзяцца абодва берагі Ілека, хоць спрадвечна горад быў заснаваны на левым беразе.

Крыніцы

1. Численность населения Республики Казахстан по областям, городам и районам на 1 октября 2017 года (нявызн.)(недаступная спасылка). Министерство национальной экономики Республики Казахстан. Комитет по статистике. Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2018. Праверана 31 студзеня 2018.
2. В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г.Актобе (нявызн.). Официальный сайт акимата Актобе (14 апреля 2014). Архівавана з першакрыніцы 24 сакавіка 2015. Праверана 14 красавіка 2015.
3. В. И. Соколов. Справочник авиационного штурмана. — Военное выдавецтва, 1957. — С. 392. — 415 с.
4. Почтовые индексы (нявызн.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Акимата Актюбинской области. Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2015. Праверана 6 ліпеня 2015.
5. Классификатор административно-территориальных объектов (нявызн.)(недаступная спасылка). Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2017. Праверана 1 лістапада 2017.
6. Указ Президента Республики Казахстан О переименовании отдельных административно-территориальных единиц Жамбылской и Северо-Казахстанской областей и об изменении транскрипции названия города Актюбинска. — Казахстанская правда, 12.03.1999. Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2014.
7. Страница из газеты «Актюбинская правда» (нявызн.) (JPEG). Праверана 4 мая 2015.
8. Газета «Кедей/Kedej» (нявызн.) (22 кастрычніка 1929). Праверана 6 мая 2015.
9. Прыклады выкарыстання:
   • اقتوبە قالاسى مەن قىتايدىڭ قاراماي قالاسى اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ ورناعاندىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى(каз.). — Казинформ, 27.06.2011. Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2015.
   • قازاقستان: اقتوبە قالاسىندا تۋىلعان جانكەشتى جارىلىس دەلوسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا ارىز بەرىلدى (каз.)(недаступная спасылка). www.kazakh.people.com.cn (2011.05.19). Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2015. Праверана 6 мая 2015.
   • اقتوبە پوليتسەيلەرى فاشيستەر بەلگىسىن سالعان ادامدى تاپتى (каз.). www.elarna.com (2015.05.05). Праверана 6 мая 2015.
10. Древнетюркский словарь 1969, с. 48.
11. Древнетюркский словарь 1969, с. 580.
12. Актюбинск // Географические названия мира: Топонимический словарь / Поспелов Е. М.. — М.: АСТ, 2001.
13. В. В. Мунтаниол. Мой город на белом холме // Ты виноват уж тем, что немец. — Т. 2. Архівавана 6 ліпеня 2015.
14. Изъ давней хроники Бѣловершинска // Актюбинский городской вѣстник. — Культура, 17 декабря 1913. — № 5. — С. 5—8.
15. Словарь литературного казахского языка. В пятнадцати томах = Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. — Алма-Ата, 2006. — Т. I (А — А). — С. 212. — 752 с. — ISBN 9965-17-348-6. Архівавана 10 жніўня 2017.
16. Гульсым Назарбаева С любовью из Актобе. — 8 апреля 2010.(недаступная спасылка)
17. "Новая дорога избавит водителей от пробок и поможет снизить количество дорожных аварий". Meta.kz. 2009-08-13. Архівавана з арыгінала 24 студзеня 2020. Праверана 8 лістапада 2022.
18. Ответ акимата города (нявызн.). Официальный сайт Акимата Актюбинской области (28 сакавіка 2013). Архівавана з першакрыніцы 6 ліпеня 2015. Праверана 23 красавіка 2015.
19. Reference World Atlas. — Penguin, 2013. — P. 214. — 408 p. — ISBN 9781465421180.
20. Казахская ССР / О. Р. Назаревский. — Государственное издательство географической литературы, 1957. — С. 659. — 733 с.
21. Топонимика Казахстана 2010, с. 79.
22. Почвенный институт имени В. В. Докучаева. Почвенно-географическое районирование СССР в связи с сельскохозяйственным использованием земель. — Изд-во Академии наук СССР, 1962.
23. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm
24. http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Обзор-Тургайской-области-за-1912-г..pdf
25. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_26.php?reg=366
26. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_3.php
27. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-division-monthly2016.htm
28. http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-division-monthly2018.htm
29. https://old.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT344201
30. https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478045
31. https://stat.gov.kz/api/iblock/element/region/190226/file/kk/

Літаратура

• История Казахской ССР с древнейших времён до наших дней в пяти томах / А. Н. Нусупбеков (гл. ред.) и др.. — Алма-Ата: Наука, 1977. — Т. 1. — 579 с.
• Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник. — Алма-Ата: Аруна Ltd., 2010. — 816 с. — ISBN 9965-26-330-2.
• [http://www.madenimura.kz/ru/culture-legacy/books/book/kazahstan-nacionalnaa-enciklopedia-1-tom?category=all&page=158 Актобе // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2004. — ISBN 9965-9389-9-7.
• А. А. Кауфман. Переселенцы-арендаторы Тургайской области (2-я часть). — СПб: Типография В. Безобразова и Комп., 1897.
• И. Еловскій. Голодный поход Оренбургской арміи. — Пекин: Типография Успенского монастыря при Русской Духовной миссии, 1921.
• Известные имена / Сост. Е. Ж. Курманбеков. — Актобе: ОАО «Полиграфия», 1999. — 270 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-7667-9244-1.
• Paul Brummell. Kazakhstan: The Bradt Travel Guide. — Bradt Travel Guides, 2008. — 408 p. — ISBN 9781841622347.
• Мурзатаева М. Сравнительная характеристика климата Уральска и Актобе. — ЗКГУ им. М. Утемисова, 2014. Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2017.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 1.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 2. Архівавана 19 снежня 2014.
• Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. — Астана, 2011. — Т. 3.
• Н. И. Журин. Сверяя шаг по Ильичу (коренные преобразования в экономике и культуре Актюбинской области за годы Советской власти). — Казахстан, 1969. — 206 с.
• Институт географии (Академия наук СССР). Казахская ССР: экономико-географическая характеристика / Ред.: О. Р. Назаревский. — Государственное выдавецтва географической литературы, 1957. — 733 с.
• Б. С. Каррыев, М. Б. Айдарханов, Е. К. Балафанов. Всемирное Интервидение: Основы информационной культуры. — Алма-Ата: SIBIS, 2006. — 403 с. — ISBN 9789965952821.
• Bradley Mayhew, Greg Bloom, Paul Clammer, Michael Kohn. Central Asia. — Lonely Planet, 2010. — 564 p. — ISBN 9781741791488.
• Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
• Айпеисова С. А. Конспект флоры Актюбинского флористического округа. — Актобе, 2012. — 175 с. — ISBN 9965-631-71-9.
• Афанасьев А. В. Зоогеография Казахстана: на основе распространения млекопитающих. — выдавецтва Академии наук Казахской ССР, 1960. — 258 с.

Дадатковая літаратура

• Ақтөбе: Энциклопедия / глав. ред. Тажибаев М. К.. — Актобе: Отандастар-Полиграфия, 2001. — 748 с. — ISBN 5-628-02634-4.

Спасылкі

• Актюбинск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• История Актюбинской области (нявызн.). — Хроника региона в документах, исследованиях, фотографиях. Ушедшее время во всех подробностях. Праверана 25 красавіка 2015.