Пружаны

Пружа́ны (трансліт.: Pružany), мясцовае: Пружа́на — горад у Брэсцкай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Пружанскага раёна, на сутоцы ракі і канала Вец — пачатку р. Мухавец, за 89 км на паўночны захад ад Брэста, за 13 км ад чыгуначнай станцыі Аранчыцы на лініі Брэст — Баранавічы. Вузел аўтадарог на Брэст, Высокае, Кобрын, Слонім, Бярозу, Поразава. Насельніцтва 18 515 чалавек (2017).

Горад Пружаны Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Брэсцкая Раён Пружанскі Каардынаты 52°33′24″ пн. ш. 24°27′52″ у. д.^HGЯO Заснаваны 1487 Першая згадка 1487 Вышыня цэнтра 161 м Насельніцтва ▼18 994 чал. (1 студзеня 2024) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1632 Паштовы індэкс 225133 Аўтамабільны код 1 СААТА 1256501000 Пружаны на карце Беларусі ±

Пружаны на Вікісховішчы

Гісторыя

Вядомы з 1487 года як Дабучын, княжацкі двор у складзе Кобрынскага княства Вялікага Княства Літоўскага. Пасля смерці кобрынскага князя Івана Сямёнавіча Дабучын перайшоў да ягонай жонкі Фядоры, у 1519 годзе паводле прывілея вялікага князя Жыгімонта Старога перайшоў да маршалка Вацлава Касцевіча і ўвайшоў у Кобрынскае староства. З 1520 года ў Кобрынскім павеце Падляшкага ваяводства. З 1532 года належаў каралеве Боне Сфорцы, да сярэдзіны XVI стагоддзя пераўтварыўся ў цэнтр ганчарнага рамяства і гандлю, потым належала дачцэ Боны Ганне Ягелонцы. У 1563 годзе — 1250 жыхароў, 7 вуліц, 278 гаспадарак. Існаваў «каралеўскі двор» — драўляны палац з гаспадарчымі пабудовамі. З 1566 года ў Берасцейскім павеце Вялікага Княства Літоўскага. Ганна Ягелонка 3 мая 1588 года надала гораду магдэбургскае права, герб і дазвол на 2 кірмашы на год, прывілеем замацавана сучасная назва Пружаны, вядомая і раней. На гербе (які некалі перайшоў да роду Сфорца ад роду ) выяўлены ў срэбраным полі звілісты блакітны вуж з залатой каронай, з пашчы якога з’яўляецца дзіця бачнае ўжо на палову. На думку некаторых гісторыкаў паходжанне назвы Пружаны звязана з пасяленнем каля Дабучына прусаў. Прывілей пацверджаны 6 мая 1589 года граматай Жыгімонта Вазы з наданнем дадатковых прывілеяў (4 кірмашы на год). У інвентары Пружан за 1597 год адзначаны палац, 2 флігелі, гаспадарчыя пабудовы, млын. З пачатку XVII стагоддзя Пружаны славіліся вытворчасцю задымленага чорнага глінянага посуду і кафлі. Горад моцна разбураны падчас войнаў XVII—XVIII стагоддзяў (ацалела 1/5 пабудоў), да канца XVIII стагоддзя адноўлены, у 1791 годзе — 2094 жыхароў.

З 1795 года ў складзе Расійскай імперыі, горад, цэнтр Пружанскага павета; Кацярына II падаравала Пружанскі ключ графу, генералу-фельдмаршалу Румянцаву-Задунайскаму, які хутка распрадаў іх Трэнбіцкаму, Булгарыну, Улодкам і Швыкоўскаму. У руска-французскую вайну (1812) Пружаны занятыя і разрабаваныя напалеонаўскімі войскамі. У 1817 годзе ў горадзе налічваецца 824 жыхары. У 1838 годзе ў горадзе тры забрукаваныя вуліцы; дзейнічала дваранскае вучылішча (130 вучняў), бальніца, аптэка. Каля горада працавала цагельня. Сярод павятовых гарадоў Гродзенскай губерні з’яўляюцца самым бедным, але нягледзячы на гэта ў сярэдзіне XIX стагоддзя ў Пружанах кожную зіму адбываліся тэатральныя пастаноўкі. У 1845 годзе атрымаў іншы герб (у светла-карычневым полі яліна, на галінах якой вісіць паляўнічая труба). У 1857 годзе — 5665 жыхароў, працавалі бровар, гарбарны і мукамольны заводы. У час паўстання 1863—1864 гадоў на Пружаншчыне дзейнічалі аддзелы Рамана Рагінскага, Станіслава Сангіна і Браніслава Рыльскага, 13 лютага 1863 года Пружаны былі заняты паўстанцамі. У 1897 годзе ў горадзе 7634 жыхары, з якіх 67,5 % іўдзеяў, 25,6 % праваслаўных, 6,2 % католікаў; 14 дробных прадпрыемстваў, павятовае і прыходскае вучылішчы, 2 царквы, касцёл, сінагога, некалькі іудзейскіх малітоўных дамоў, 6 бальніц. У XIX — першай палове XX стагоддзяў Пружаны вядомы як цэнтр ганчарнага рамяства.

У студзені 1919 года Пружаны на некалькі дзён занялі бальшавікі. 30 студзеня 1919 года з рук бальшавікоў адбіў яе Віленскі атрад Польскага войска пад кіраўніцтвам ротмістра Уладзіслава Дамброўскага. 7 чэрвеня 1919 года Пружаны увайшлі ў склад Брэсцкай акругі Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі. У 1921—1939 гадах у складзе Польскай Рэспублікі, цэнтр Пружанскага павета Палескага ваяводства. Дзейнічала Таварыства беларускай школы.

З верасня 1939 года ў БССР, з 15 студзеня 1940 года цэнтр Пружанскага раёна. У час Вялікай Айчыннай вайны акупаваны 23 чэрвеня 1941 года, акупанты стварылі тут , дзе ўтрымлівалі да 10 тыс. чалавек і загубілі больш за 4 тыс. чалавек. Падчас вайны на 70 % былі знішчаны жылыя пабудовы. Вызвалены 17 ліпеня 1944 года.

Насельніцтва

• XVI стагоддзе: 1563 год — 1250 чал.
• XVIII стагоддзе: 1791 год — 2094 чал.
• XIX стагоддзе: 1817 год — 824 чал.; 1857 год — 5665 чал.; 1897 год — 7634 чал.
• XX стагоддзе: 1995 год — 25,2 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2004 год — 19,8 тыс. чал.; 2006 год — 19,3 тыс. чал.; 2016 год — 18 459 чал.; 2017 год — 18 515 чал.

Эканоміка

У 1998 годзе ў Пружанах дзейнічалі прадпрыемствы машынабудавання, харчовай (масласырзавод, кансервавы і плодакансервавы заводы), лёгкай, будматэрыялаў (камбінаты будаўнічых матэрыялаў) прамысловасці, завод радыёдэталей. Ільнозавод, лясгас, друкарня. Гасцініцы «Верас», «Мухавец». Сядзіба «Пружанская» (турыстычныя паслугі). Пружаны — цэнтр ганчарнага рамяства.

Культура

Музей-сядзіба «Пружанскі палацык». У горадзе праводзіцца фестываль звышлёгкай авіяцыі (ўзлётна-пасадачная паласа «Вялікія Якавічы»).

5 сярэдніх, вочна-завочная, музычная, юнацка-спартыўная школы, 8 дашкольных устаноў, 2 бібліятэкі, Дом культуры, бальніца.

Этнаграфія

У Пружанах у 1928 годзе фалькларыстам і кампазітарам Рыгорам Шырмам запісана «На нова лета».

Славутасці

Пружанскі сядзібна-паркавы ансамбль

• Пружанскі сядзібна-паркавы ансамбль Швыкоўскіх (сярэдзіна XIX ст.)  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000585шыфр 112Г000585
• Капліца на каталіцкіх могілках (1852)  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000586шыфр 113Г000586
• Пружанская Спаса-Праабражэнская царква на праваслаўных могілках (1875—1878; абкладзена цэглай у 2003)
• Пружанскі сабор Аляксандра Неўскага (1866—1880)
• Пружанскі касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1883)
• Пружанскія гандлёвыя рады (1896)  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000588шыфр 112Г000588
• Памятны знак «Нараджэнне р. Мухавец» — усталяваны каля месца зліцця р. Муха і канала Вец

Нематэрыяльная спадчына

20 сакавіка 2023 года традыцыйнаму роспісу на шкле ў горадзе Бярозе, аграгарадку Спораве, аграгарадку Стрыгінь Бярозаўскага раёна і горадзе Пружаны, вёсцы Слабудка, вёсцы Новыя Засімавічы Пружанскага раёна быў нададзены статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Беларусі.

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Пружанаў

• Люцыян Крашэўскі (1820—1892) — беларускі і польскі мастак, фатограф.
• Соф’я Аляксандраўна Яноўская (1896—1966) — расійскі матэматык, логік, філосаф, педагог, заснавальнік рускай школы філасофіі матэматыкі.
• Мікола Ільяшэвіч (1903—1934) — беларускі грамадскі дзеяч, гісторык, настаўнік.
• Раіса Мікалаеўна Жук-Грышкевіч (Жукоўская; 1919—2009) — беларуская грамадская дзеячка.
• Францішак Ляхоцкі (1899—1988) — польскі паэт-эмігрант беларускага паходжання.
• Казімір Пацэвіч (1895—1974) — афіцэр кавалерыі войска Польскага, мастак.
• Уладзімір Міхайлавіч Шышко (нар. 1949) — беларускі палітык.

Гл. таксама

• Жылы дом (Пружаны)

Зноскі

1. Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Белстат, 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q125194897"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6520738"></a>
2. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2010.— 318 с. ISBN 978-985-458-198-9. (DJVU)
3. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
4. Lech Wyszczelski: Wstępna faza walk. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. Warszawa: Bellona, 2010, ss. 52-53. ISBN 978-83-11-11934-5.
5. Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41
6. Беларусь 1995.
7. Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
8. Хрэстаматыя [Ноты] : па беларускай народнай музычнай творчасці : для ўстаноў адукацыі сферы культуры : [для спеваў (сола, хор) без суправаджэння / аўтар-укладальнік Зыкава Л. В.] ; Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўная ўстанова адукацыі «Інстытут культуры Беларусі»; [прадмова ад укладальніка]. — Мінск : Інстытут культуры Беларусі, 2012. — 208 с.
9. Традыцыйны роспіс па шкле і ткацтва «кажушком» атрымалі статус гісторыка-культурных каштоўнасцей (нявызн.). heritage.gov.by (14 кастрычніка 2023).

Літаратура

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — 592 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9.
• Цітоў А. Сімвалы незалежнасці // Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 50—51. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
• Пружаны // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 601. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пружаны

• Геаграфічныя звесткі па тэме Пружаны на OpenStreetMap