Хатынская трагедыя

Хатынская трагедыя — падзеі 22 сакавіка 1943 года, калі байцамі карнага атрада (118-ы ахоўны паліцэйскі батальён і 36-я грэнадзёрская дывізія СС «Дырлевангер») з помсты за забойства некалькіх нямецкіх вайскоўцаў спалены жыўцом або расстраляны 149 жыхароў беларускай вёскі Хатынь за магчымае аказанне дапамогі партызанам (у адпаведнасці з прынцыпам калектыўнага пакарання).

Схематычны план вёскі.

У 1969 годзе на месцы былой вёскі быў адкрыты мемарыяльны комплекс, як сімвал і ў памяць аб масавым знішчэнні нацыстамі і калабарацыяністамі мірнага насельніцтва на акупаванай тэрыторыі СССР.

Напярэдадні

У ноч з 21 на 22 сакавіка 1943 года ў Хатыні заначавалі партызаны з брыгады «дзядзькі Васі» (Васіля Варанянскага). Раніцай яны сышлі ў бок Плешчаніцы. Адначасова з Плешчаніц ім насустрач у напрамку г. Лагойск выехала легкавая аўтамашына ў суправаджэнні двух грузавікоў з байцамі 118-га паліцэйскага батальёна (у батальёне служылі пераважна этнічныя ўкраінцы, але таксама шмат рускіх, беларусаў і іншых).

Партызаны напалі на канвой. У ходзе атакі загінуў Ганс Вёльке, які ў 1936 годзе стаў чэмпіёнам Алімпійскіх гульняў у штурханні ядра і быў асабіста знаёмы з Гітлерам. Яго гібель раз’юшала немцаў. Яны сталі прачэсваць лес у пошуках партызан і ў другой палове дня акружылі Хатынь.

Жыхары вёскі Хатынь нічога не ведалі пра ранішні інцыдэнт. Але супраць іх быў ужыты прынцып агульнага калектыўнага пакарання.

Удзельнікі

118-ы ахоўны паліцэйскі батальён

• камандзіры: маёр Эрых Кернер, маёр Канстанцін Смоўскі, маёр Іван Шудра;
• начальнік штаба: Рыгор Васюра;
• камандзіры рот: обер-лейтэнант Герман, Мікалай Франчук, Іосіф Вінніцкі, Іван Нарадзько;
• узводныя: лейтэнант Васіль Мялешка, лейтэнант Пасічнык, Дзмітрый Гнаценка, Міхаіл Славуценка;
• радавы склад: капрал-кулямётчык Іван Казынчанка, радавыя Васіль Лешчанка, Рыгор Співак, Сцяпан Сахно, Астап Кнап, Цімафей Топчы, Іван Петрычук, Уладзімір Катрук, Рыгор Лакуста, Сцяпан Луковіч, Іван Іванкіў, Іван Сліжук, Сямён Шчэрбань, Георгій Субоцін, Жора Ільчук, Васіль Філіпаў, Іван Строкач, Міхаіл Курка, Іван Лазінскі, Юрый Швейко, Павел Палякоў, Мікалай Саўчанка, Пётр Білык, Павел Крамлёў, Сяргей Салап, Сяргей Мышак, Савелій Хрэнаў, Мікалай Гурскі, Андрэй Уласенка, Васіль Заяц, Мікалай Звір, Павел Ваўрын, Міхаіл Дзякун, Міхаіл Цемечко, Дзмітрый Ныкля, Мікалай Каленчук і яго брат, Рыгор Думыч, Іван Кушнір, Рыгор Цітарэнка, Мікалай Піпа, Пётр Дзеба, Іван Васіленка, Саўко, Пачапскі, Міхаіл Бардыш, Павел Вус, Іван Варламаў, Панкіў, Кміт, Харчанка, Лютык, Шумейка, Котаў, Кіпран, Пінчук, Шульга, Юрашчук, Старажук, Унгурян, Абдулаеў, Набярэжны, Семянюк, Бескандэраў, Літвін, Гарэцкі, Ягораў, Пагарэцкі, Паляўскі, Дзедаўскі.

Батальён СС «Дырлевангер»

• камандзір роты: Іван Мельнічэнка
• радавы склад: Аляксей Стопчанка, Васіль Зайвы, Феадосій Грабараўскі, Іван Пугачоў, Іван Тупіга, Аляксей Юрчанка, Леанід Сахно, Васіль Ялынскі, Міхаіл Майдане, Аляксандр Радкоўскі, Сцяпан Шынкевіч, Мяфодзій Багрым, Пётр Церашчук, Іван Цярэшчанка, Пётр Уманец, Пётр Гудкоў, Мікалай Шапавалаў, Мікалай Ражкоў, Андрэй Садон, Сцяпан Слабадзянік, Афанасій Іваноў, Іван Галтвянік, Іван Пятрэнка, Павел Раманенка, Кірыенка, Міроненкаў, Слынько, Далака, Непап, Хлань, Еўчык, Махнач, Суркоў, Сотнік, Прымак, Макееў, Каваленка, Зазуля, Бакута, Годзінаў, Рогіка.

У савецкі час факт удзелу калабарацыяністаў у злачынстве ў Хатыні замоўчваўся. Першыя сакратары ЦК КП Украіны і КП Беларусі Уладзімір Шчарбіцкі і Мікалай Слюнькоў звярнуліся ў Цэнтральны Камітэт партыі з просьбай не выдаваць звесткі аб удзеле ўкраінцаў і рускіх — былых савецкіх вайскоўцаў у забойстве мірных жыхароў вёскі. Да просьбы паставіліся з «разуменнем».

Ход падзей

Па загадзе Эрыха Кернера і пад непасрэдным кіраўніцтвам Рыгора Васюра паліцыянты сагналі ўсё насельніцтва Хатыні ў калгасны хлеў і замкнулі ў ім. Тых, хто спрабаваў уцячы, забівалі на месцы. Сярод жыхароў вёскі былі шматдзетныя сем’і: так, напрыклад, у сям’і Іосіфа і Ганны Бараноўскіх было дзевяць дзяцей, у сям’і Аляксандра і Аляксандры Навіцкіх — сямёра. У хляве замкнулі таксама Антона Кункевіча з вёскі Юркавічы і Крысціну Сланскую з вёскі Камена, якія апынуліся ў гэты час у Хатыні. Хлеў абклалі саломай, аблілі бензінам, а перакладчык-паліцыянт Луковіч падпаліў яго.

Драўляны хлеў хутка загарэўся. Пад напорам дзясяткаў чалавечых целаў не вытрымалі і паваліліся дзверы, і людзі кінуліся бегчы; але тых, хто вырываўся з полымя, расстрэльвалі. Загад адкрыць агонь аддалі Кернер, Смоўскі і Васюра.

У агні згарэлі 149 жыхароў вёскі, з іх 75 дзяцей да 16 гадоў. Выратавацца тады ўдалося двум дзяўчатам — Марыі Фёдаровіч і Юліі Клімовіч, якія цудам змаглі выбрацца з палаючага хлява і дапаўзці да лесу, дзе іх падабралі жыхары вёскі Хварасцяні Каменскага сельсавета (пазней і гэтая вёска была спалена акупантамі, і абедзве дзяўчыны загінулі).

З дзяцей, якія знаходзіліся ў хляве, у жывых засталіся сямігадовы Віктар Жалабковіч і дванаццацігадовы Антон Бараноўскі. Першы схаваўся пад целам сваёй маці, якая прыкрыла сына сабой; дзіця, параненае ў руку, праляжала пад трупам маці да сыходу карнікаў з вёскі. Другі быў паранены ў нагу, і яго прынялі за мёртвага. Абгарэлых, зраненых дзяцей падабралі жыхары суседніх вёсак.

З дарослых жыхароў выжыў толькі 56-гадовы каваль Іосіф Іосіфавіч Камінскі (1887—1973). Абгарэлы і паранены, ён прыйшоў у прытомнасць толькі позна ўначы, калі карныя атрады пакінулі Хатынь. Сярод трупаў аднавяскоўцаў мужчына знайшоў свайго сына Адама. Хлопчык быў смяротна паранены ў жывот, атрымаў моцныя апёкі і памёр на руках у бацькі. Іосіф Камінскі з сынам Адамам паслужылі прататыпамі знакамітага помніка ў мемарыяльным комплексе.

Крымінальны пераслед

Знішчэнне Хатыні фігуравала (у ліку іншых абвінавачванняў) на Рыжскім судовым працэсе 1946 года. 31 студзеня 1946 года падсудны генерал-маёр Бруно Павель (у 1943 годзе ён быў начальнікам галоўнай палявой камендатуры ў Мінску) паведаміў суду, што асабіста загадаў спаліць дашчэнту вёскі Хатынь і Лашадзінец. У тым жа судовым пасяджэнні быў абвешчаны акт Плешчанскай раённай камісіі «аб спаленні вёскі Хатынь, дзе ў агні загінула 57 мірных жыхароў, якіх немцы замкнулі ў хлеў і спалілі там жывымі». Па выніках Рыжскага судовага працэсу Павель быў асуджаны і павешаны ў Рызе 3 лютага 1946 года.

Следчым органам КДБ СССР у пачатку 1970-х удалося выкрыць радавога 118-га шуцманшафт-батальёна Сцяпана Сахно, які асеў пасля вайны ў Куйбышаве і выдаваў сябе за франтавіка. Яго паказанні пасля злову дапамаглі выйсці на след іншых карнікаў з гэтага падраздзялення. Такім чынам, у пачатку 1974 года перад судом горада Гродна, разам з Сахно, паўсталі Рыгор Лакуста, Астап Кнап, Міхаіл Курка і Іван Лазінскі. Пасяджэнне доўжылася амаль месяц. Было апытана каля 30 сведак. Аглядаліся рэчавыя доказы і дакументы, праводзіліся экспертызы. Было даказана, што менавіта падсудныя спальвалі і расстрэльвалі жыхароў вёскі Хатынь.

У лістападзе—снежні 1986 года ў Мінску адбыўся працэс над Рыгорам Васюрай. Падчас суда (справа № 104 аб’ёмам у 14 тамоў) было ўстаноўлена, што ім асабіста было знішчана больш за 360 мірных жыхароў. Рашэннем ваеннага трыбунала Беларускай ваеннай акругі былы калабарант прызнаны вінаватым і прысуджаны да расстрэлу.

На 2015 год адзіным жывым вядомым членам 118-га батальёна быў Уладзімір Катрук, з 1951 года пражываў у Канадзе. У 1999 годзе Канада пазбавіла яго грамадзянства пасля таго, як выявіліся звесткі, якія выкрывалі яго ў ваенных злачынствах, але ў лістападзе 2010 года суд вярнуў яму канадскае грамадзянства. У маі 2015 года супраць Уладзіміра Катрука распачаў крымінальную справу Следчы камітэт Расіі па артыкуле 357 КК РФ («генацыд»), але Канада адмовіла ў выдачы Катрука. У тым жа месяцы ён памёр.

У Беларусі 8 лютага 2024 года Вярхоўны Суд пачаў разгляд крымінальнай справы ў дачыненні да Уладзіміра Катрука. 18 сакавіка ён прызнаны вінаватым у генацыдзе.

Роля ўкраінскіх калабарацыяністаў

У цяперашні час пытанне ўдзелу ўкраінскіх калабарацыяністаў у ваенных злачынствах, у прыватнасці ў Хатыні, стала актыўна асвятляцца ў розных СМІ. Паліцыянтаў з 118-га батальёна часта параўноўваюць з прадстаўнікамі ўкраінскага нацыяналістычнага падполля. Спекуляцыі на гэтую тэму час ад часу з’яўляліся ў постсавецкім друку, у выказваннях некаторых палітыкаў. Першы падрабязны рэпартаж пра калабарацыяністаў з’явіўся толькі 10 лістапада 1990 года, калі галоўная маскоўская газета «Рабочая трибуна» выйшла з артыкулам-перадавіцай «Невядомая Хатынь». Дадзеная публікацыя, з аднаго боку, справядліва выкрывала савецкую версію аб прыцягненні выключна нямецкіх акупантаў, але з другога — перакладала адказнасць на бандэраўцаў. Праз два тыдні беларуская газета «Во славу Родины» надрукавала інтэрв’ю з Віктарам Глазковым, падпалкоўнікам запасу і суддзёй па справе Васюры. Апошні заявіў аб беспадстаўнасці абвінавачванняў у адрас АУН.

Старшыня Прагрэсіўна-сацыялістычнай партыі Украіны Наталля Вітрэнка ў свой час таксама заявіла, што Хатынь нібыта спалілі баевікі Украінскай паўстанцкай арміі. Некаторыя фэйкавыя сцвярджэнні патрапілі таксама ў навуковыя публікацыі. Так, у кнізе «Карныя акцыі ў Беларусі» сцвярджалася, што ў знішчэнні Хатыні нібыта ўдзельнічаў батальён «Нахцігаль» на чале з Раманам Шухевічам, які, зрэшты, расфармавалі яшчэ ў 1941 годзе.

27 сакавіка 2014 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка заявіў, што ў спаленні Хатыні прымала ўдзел Украінская паўстанцкая армія. 28 сакавіка 2014 года на YouTube быў загружаны фільм «Ганебная таямніца Хатыні», які выпусціла яшчэ ў 2008 г. расійская кампанія «Супер Реалити» па замове Адзінай тэлерадыёвяшчальнай сістэмы Узброеных Сіл РФ. Мэта фільма была накіравана на максімальнае атаясненне супрацоўнікаў карнага падраздзялення з бандэраўцамі. Падобную рыторыку паўтарыў міністр культуры РФ Уладзімір Мядзінскі ў карціне расійскага журналіста Аркадзя Мамантава «Бандэраўцы: Каты героямі не бываюць». Расійскі навуковец Міхаіл Кобрын памылкова пісаў, што 118-ы батальён складаўся ў асноўным з этнічных беларусаў.

Хоць у склад 118-га батальёна сапраўды ўваходзілі асобныя ўдзельнікі Букавінскага курэня, звязанага з АУН (м), аднак, як адзначае кандыдат палітычных навук Міхаіл Басараб, гэтыя выпадкі не дазваляюць дыскрэдытаваць увесь украінскі нацыяналістычны рух, гэтак жа як злачынствы некаторых савецкіх салдат не сведчаць аб злачыннай сутнасці ўсёй Чырвонай Арміі. На яго думку, «нельга ўсіх раўняць пад адну лінейку, нельга выдзіраць асобныя факты для аблівання брудам сотняў тысяч, а то і мільёнаў, нявінных змагароў і ахвяр».

Памяць

• 5 ліпеня 1969 года на месцы трагедыі адбылося ўрачыстае адкрыццё мемарыяльнага комплексу.
• Знішчэнне вёскі лягло ў аснову рамана беларускага пісьменніка Алеся Адамовіча «Хатынская аповесць». Кніга, у сваю чаргу, паслужыла сцэнарнай асновай для савецкага кінафільма «Ідзі і глядзі».
• У 1971 годзе кампазітар Ігар Лучанок напісаў песню «Хатынь». Песня прагучала ў выкананні беларускага ВІА «Песняры». У 1975 годзе Аляксандра Пахмутава і Мікалай Дабранраваў напісалі песню «Белоруссия», у другім куплеце якой таксама ёсць згадка пра Хатыні.
• Асаблівы погляд на падзеі ў вёсцы быў прадстаўлены ў кнігах беларускай пісьменніцы Алены Кобец-Філімонавай — «Жаўрукі над Хатынню» (1973) і «Укрыжаваная Хатынь» (2005).

Крыніцы

1. Политика геноцида (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2017. Праверана 4 красавіка 2008.
2. Natalia Petrouchkevitch. Victims and criminals: Schutzmannschaft battalion 118. (Belarus, Ukraine) Архівавана 2 чэрвеня 2015. — Wilfrid Laurier University. — 1999. — P. 73—74.
3. Трагедия Хатыни Архівавана 26 чэрвеня 2020. // Сайт Государственного мемориального комплекса «Хатынь» (Праверана 5 кастрычніка 2010)
4. Per Anders Rudling. Terror and Local Collaboration in Occupied Belarus: The Case of Schutzmannschaft Battalion 118. Part I: Background. — Nicolae Iorga Historical Yearbook. — Vol. VIII (2011). — PP. 203 (n. 35). Архівавана 26 верасня 2015., «At this point, its membership was not exclusively Ukrainian, as it contained many Russians and Belarusians», «Other nationalities were represented as well, such as the Ossetian Iskanderov and the Armenian Khachaturian».
5. Сидорчик, Андрей Сожжённые заживо. Каратели в Хатыни не щадили ни стариков, ни детей // Аргументы и факты. — 2013. — № за 22 марта. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2016. (Праверана 22 кастрычніка 2015)
6. Рогатко Виктория, Чамковский Виктор. Кто сжёг Хатынь? Архівавана 18 чэрвеня 2012. // Сайт телевизионной программы «Документальный детектив» (www.detektiv.by) — Белоруссия: телеканал «ОНТ», эфир от 20 июня 2008. (Праверана 6 кастрычніка 2012)
7. Еременко, Светлана Разоблачённый каратель // Аргументы и факты. — 2014. — № 15 (1744) за 9 апреля. — С. 10. Архівавана з першакрыніцы 18 чэрвеня 2021. (Праверана 22 кастрычніка 2015)
8. Косик В. Правда історії. Роки окупації України 1939−1944. (Збірник статей). — Київ: Українська видавнича спілка, 2008. — ISBN 978-966-410-011-0. — С. 77. (укр.)
9. Кириллова Н.В., Селеменев В.Д., Скалабан В.В. Хатынь. Трагедия и память. Документы и материалы. — Минск: НАРБ, 2009. — ISBN 978-985-6372-62-2. Архівавана 17 красавіка 2018 года.
10. Алексей Пишенков. «Штрафники» СС. Зондеркоманда «Дирлевангер». — М.: Яуза-Пресс, 2012. — (Жизнь и смерть на Восточном фронте). — ISBN 978-5-995-50370-5. Архівавана 22 студзеня 2018 года.
11. «Оранжевые дети третьего рейха» — фильм М. Леонтьева и Вероники Крашенинниковой (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2017. Праверана 1 кастрычніка 2017.
12. Судебный процесс по делу о злодеяниях немецко-фашистских захватчиков на территории Латвийской, Литовской и Эстонской ССР. — Рига: ВАПП, 1946. — С. 100.
13. Павель Бруно (руск.). Преступления нацистов и их пособников против мирного населения СССР в годы Великой Отечественной войны 1941–1945 гг.. Федеральное архивное агентство. Архівавана з першакрыніцы 22 ліпеня 2023. Праверана 22 ліпеня 2023.
14. Людмила Шалькевич Слёзы Хатыни // Милиция Беларуси : журнал. — 2013. — Май — № 2(44). — С. 34—39. Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2022.
15. Морозов В., Колоцей М.Я. Уголовное преследование нацистских преступников за злодеяния, совершенные на территории Беларуси // Законность и правопорядок. — 2015. — № 4. — С. 55—60. Архівавана з першакрыніцы 11 жніўня 2018.
16. Бойня в Хатыни: Канада отказалась отдавать Катрюка России (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2019. Праверана 27 мая 2015.
17. Обвиняемый в хатынских убийствах 93-летний Катрюк скончался в Канаде (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2018. Праверана 28 мая 2015.
18. Верховный Суд Беларуси начал рассматривать уголовное дело в отношении Катрюка (нявызн.).
19. В Верховном Суде посмертно рассмотрят дело карателя (нявызн.).
20. Виновен в геноциде. Верховный Суд вынес приговор по делу палача Хатыни Катрюка (нявызн.).
21. Laputska, Veronica (2016). World War II Criminals in Belarusian Internet Mass-Media: The Cases of Anthony Sawoniuk and Vladimir Katriuk. The Journal of Belarusian Studies 8 (1): 50-77.
22. Rudling, P. A. (2012). The Khatyn Massacre in Belorussia: A Historical Controversy Revisited. Holocaust and Genocide Studies 26 (1): 29-58. ISSN 8756-6583. doi:10.1093/hgs/dcs011.
23. Хмельковський, Левко (5 квітня 2013). Чи білорусів вбили українці?. Свобода. с. 5. Архів оригіналу за 25 травня 2019.
24. Ушакін С. Зобов’язані простору: постколоніальний націєпростір між Сталіним і Гітлером // Схід/Захід. — Харків, 2013. — Вип. 16/17. — С. 147—175.
25. Луканов, Юрій (24 червня, 2008). Чи були руйнівники Хіросіми та Нагасакі членами ОУН?. day.kyiv.ua. Архів оригіналу за 13 квітня 2019.
26. Карательные акции в Беларуси / сост.: В. Я. Герасимов, С. М. Гайдук, И. Н. Кулан. — Минск : Сталия, 2008. — С. 61.
27. Laputska, 2016, с. 63
28. Радченко, Юрій (2 березня 2017). Знову про «сучих дітей» або Моя відповідь Володимиру Старику. Частина друга.. Україна модерна.
29. Radchenko, 2017, с. 313
30. Кобрин М. В. Белорусы — участники Холокоста // Наука. Общество. Оборона. — 2017. — Вип. 3. — № 12. — DOI:10.24411/2311-1763-2017-00030.
31. Басараб, Михайло (9 травня 2010). Табачник знову фальшує. Українська правда. Архів оригіналу за 24 квітня 2019.

Літаратура

• Лапцэвіч Л. Г. Хатынь // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16).