Першабытнае грамадства абшчынна родавае родавае грамадства умоўная назва перыяду ў гісторыі ад з яўлення чалавека да з я

Першабытнае грамадства (абшчынна-родавае, родавае грамадства) — умоўная назва перыяду ў гісторыі ад з’яўлення чалавека да з’яўлення першых або паводле іншага вызначэння да з’яўлення пісьмовай гісторыі, т.б. да з’яўлення пісьменнасці. Часавыя межы перыяду вызначаюцца прыблізна ад 2,5 млн гадоў таму да 8-5 тыс. гадоў таму, але і ў наш час існуюць , якія жывуць . Тэрмін «дагістарычны» ўвайшоў ва ўжыванне ў XIX стагоддзі. У шырокім сэнсе слова «дагістарычны» дастасавальны да любога перыяду да вынаходства пісьменства, пачынаючы з моманту ўзнікнення Сусвету, але ў вузкім — толькі да дагістарычнаму мінулагу чалавека. Паколькі, па вызначэнні, аб дадзеным перыядзе няма пісьмовых крыніц, пакінутых яго сучаснікамі, інфармацыю пра яго атрымліваюць, абапіраючыся на звесткі такіх навук, як археалогія, этналогія, палеанталогія, біялогія, геалогія, антрапалогія, , .

у пячоры Ласко, Францыя, прыкладна 14 тысяч гадоў да н.э., верхні палеаліт

Паколькі пісьменнасць з’явілася ў розных народаў у розны час, да шматлікіх культур тэрмін «дагістарычны» альбо не ўжываецца, альбо яго сэнс і часавыя межы не супадаюць з чалавецтвам у цэлым. У прыватнасці, перыядызацыя не супадае па этапах з Еўразіяй і Афрыкай. У якасці крыніц аб дагістарычных часах культур, да апошняга часу пазбаўленых пісьменства, могуць быць вусныя паданні, якія перадаваліся з пакалення ў пакаленне.

Першабытнае грамадства характарызуецца калектыўнай працай і спажываннем. Пачало складвацца больш як 1,5 млн г. назад. Развівалася разам са станаўленнем чалавека, удасканаленнем метадаў выкарыстання гатовых дароў прыроды, а потым і развіццём прадукцыйных сіл.

Тэрміналогія

Сінонімам «дагістарычнага перыяду» з’яўляецца тэрмін «прагісторыя», які ў беларускамоўнай літаратуры ўжываецца радзей, чым аналагічныя тэрміны ў замежнай літаратуры (англ.: Prehistory, ням.: Urgeschichte).

Для абазначэння фінальнай стадыі дагістарычнай эпохі якой-небудзь культуры, калі сама яна яшчэ не стварыла сваёй пісьменнасці, але ўжо згадваецца ў пісьмовых помніках іншых народаў, у замежнай літаратуры нярэдка выкарыстоўваецца тэрмін «протагісторыя» (англ.: Protohistory, ням.: Frühgeschichte). Для замены тэрміна першабытнаабшчынны строй, які характарызуе грамадскі лад да ўзнікнення ўлады, некаторымі гісторыкамі выкарыстоўваюцца тэрміны «дзікунства», «анархія», «першабытны камунізм», «дацывілізацыйны перыяд» і іншыя. У беларускамоўнай літаратуры тэрмін «протагісторыя» не прыжыўся.

У марксізме выкарыстоўваецца тэрмін першабытнаабшчыны лад, які азначае самую першую грамадска-эканамічную фармацыю. На думку традыцыйных гісторыкаў, марксістаў, і не толькі, усе члены грамадства ў гэты час знаходзіліся ў аднолькавым дачыненні да сродкаў вытворчасці, і спосаб атрымання долі грамадскага прадукту, які прынята называць «першабытны камунізм», быў адзіным для ўсіх.

У сувязі з рознымі назвамі аднаго і таго ж віду першабытнага грамадства з абагуленай уласнасцю і да ўзнікнення ўлады, цывілізацыі, дзяржавы, прыватнай уласнасці сярод гісторыкаў розных класічных школ і тэорый аб узнікненні улады для назвы гэтага віду грамадскага ладу прынята карыстацца агульнапрынятым тэрмінам «першабытнаабшчынны лад».

Некласічнага гісторыкі адмаўляюць само існаванне суполак і першабытнаабшчыннага ладу, узаемасувязь, ідэнтычнасць улады.

Ад наступных за ім этапаў грамадскага развіцця першабытнаабшчынны лад адрозніваўся адсутнасцю прыватнай уласнасці, класаў і дзяржавы. Сучасныя даследаванні першабытнага грамадства на думку неа-гісторыкаў, якія адмаўляюць традыцыйную перыядызацыю развіцця чалавечага грамадства, абвяргаюць існаванне падобнага грамадскага ладу і існаванне суполак, супольнай уласнасці пры першабытнаабшчынным ладзе, і ў далейшым, як заканамерны вынік неіснавання першабытнаабшчыннага ладу — неіснаванне абшчыннага сельскагаспадарчага землеўладання аж да канца XVIII стагоддзя ў большасці дзяржаў свету як мінімум пачынаючы з неаліту.

Перыяды развіцця першабытнага грамадства

У розны час прапаноўвалася розная перыядызацыя развіцця чалавечага грамадства. Так, А. Фергюсан і затым Морган выкарыстоўвалі перыядызацыю гісторыі, у якую ўваходзяць тры этапы: дзікунства, варварства і цывілізацыю, прычым першыя дзве стадыі былі разбітыя Морганам на тры прыступкі (найнізкую, сярэднюю і вышэйшую) кожная. На стадыі дзікасці ў чалавечай дзейнасці панавалі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва, адсутнічала прыватная ўласнасць, існавала роўнасць. На стадыі варварства з’яўляецца земляробства і жывёлагадоўля, узнікае прыватная ўласнасць і сацыяльная іерархія. Трэцяя стадыя — цывілізацыя — звязана з узнікненнем дзяржавы, класавага грамадства, гарадоў, пісьменства і г. д.

Морган лічыў найбольш ранняй стадыяй развіцця чалавечага грамадства найніжэйшую прыступку дзікунства, распачатую з утварэннем выразнай мовы, сярэдняя прыступка дзікунства паводле яго класіфікацыі пачынаецца з прымянення агню і з’яўлення ў рацыёне рыбнай ежы, а найвышэйшая ступень дзікасці — з вынаходкі лука. Найніжэйшая прыступку варварства па яго класіфікацыі пачынаецца са з’яўлення ганчарнага мастацтва, сярэдняя прыступка варварства — з пераходу да земляробства і жывёлагадоўлі, а найвышэйшая ступень варварства — з пачаткам выкарыстання жалеза.

Найбольш распрацаванай перыядызацыі з’яўляецца археалагічная, у аснове якой ляжыць супастаўленне вырабленых чалавекам прылад працы, іх матэрыялаў, формаў жылля, пахаванняў і г. д. Паводле гэтага прынцыпу гісторыя чалавецтва ў асноўным дзеліцца на ранні старажытны каменны век, сярэдні старажытны каменны век, позні старажытны каменны век, сярэдні каменны век, новы каменны век, позні новы каменны век (не ва ўсіх народаў), медны век (не ва ўсіх народаў), бронзавы век і жалезны век.

У 40-я гады XX стагоддзя савецкія навукоўцы П. П. Яфіменка, М. О. Косвен, А. І. Першыц і іншыя прапанавалі сістэмы перыядызацыі першабытнага грамадства, крытэрыем якіх была эвалюцыя формаў уласнасці, ступень падзелу працы, сямейныя адносіны і г. д. У абагульненым выглядзе такую перыядызацыю можна прадставіць так:

эпоха першабытнага статка;
эпоха радавога ладу;
эпоха раскладання супольна-радавога ладу (узнікненне жывёлагадоўлі, плужнога земляробства і апрацоўкі металаў, зараджэнне элементаў эксплуатацыі і прыватнай уласнасці — позні мезаліт і неаліце паводле сучаснай класіфікацыі).

Усе сістэмы перыядызацыі па-свойму недасканалыя. Існуе нямала прыкладаў, калі каменныя прылады палеалітычнай або мезалітычныя формы выкарыстоўваліся ў народаў Далёкага Усходу ў XVI—XVII стст., Пры гэтым у іх існавалі радавое грамадства і развітыя формы рэлігіі, сям’і. У цяперашні час лічыцца, што агульначалавечая перыядызацыя першабытнага ладу заканчваецца на мезаліце, калі культурнае развіццё рэзка паскорылася і працякала ў розных народаў рознымі тэмпамі. Ніжэй прыводзіцца агульнапрынятая ў цяперашні час археалагічная перыядызацыя асноўных этапаў развіцця першабытнага грамадства. Пры гэтым культуры, якія існавалі адначасова, могуць знаходзіцца на розных прыступках развіцця, у сувязі з чым, напрыклад, неалітычныя культуры могуць суседнічаць з халкалітычнымі або з культурамі бронзавага веку.

Іншыя перыядызацыі

Існуе некалькі перыядызацый гісторыі першабытнага грамадства, кожная з якіх адлюстроўвае характар дысцыплін, што ўдзельнічалі ў яе распрацоўцы — , і . Археалагiчная перыядызацыя паводле галоўнага матэрыялу для вырабу прылад працы ў асноўным змяшчае першабытнае грамадства ў каменны век (2,5 млн г. таму — ~4000 да н.э.). Бiялагiчная падзяляе гісторыю першабытнага грамадства паводле эвалюцыi ў антрапалагiчным выглядзе чалавека: , , (лац.: Homo sapiens — чалавек разумны). Агульнагістарычная — паводле змен у сацыяльна-эканамiчных фармацыях: праабшчына (першабытны чалавечы статак), , .

Мастацтва

Наскальныя малюнкі ў пячоры Альтаміра, Іспанія

Пачатковыя імпульсы выяўленчай дзейнасці вядомы ў неандэртальцаў, фарміраванне першабытнага мастацтва адносіцца да позняга палеаліту і паяўлення сучаснага чалавека (40—30 тыс. г. назад).

Самыя раннія творы, выкананыя першабытным чалавекам, — наскальныя малюнкі, скульптуры з косці і дрэва, побытавыя прадметы, упрыгожаныя арнаментам. Старажытныя людзі не толькі стваралі патрэбныя ім рэчы, але і ўпрыгожвалі іх, выконваючы выявы, што апавядалі аб рэчаіснасці, падзеях з жыцця. Прычынай узнікнення мастацтва з’яўляецца развіццё грамадства і яго асновы — працы. Менавіта яна фарміравала пачуцці, прымушала асобу бачыць якасную разнастайнасць і багацце свету, выхоўвала такія паняцці, як мэтазгоднасць, адпаведнасць формы прадмета яго прызначэнню. Працэс працы ўплываў на ўяўленні чалавека аб сіметрыі, меры і ўпарадкаванасці, прыгажосці, гармоніі. Вялікую ролю ў развіцці мастацтва адыгрывалі свядомасная мэтанакіраваная дзейнасць асобы, наяўнасць папярэдняй задумы, якую трэба было ажыццяўляць. Мастацкая творчасць чалавека была звязана з яго ўяўленнямі, верай у магчымасць змяніць рэчаіснасць, напрыклад пры дапамозе магічных танцаў, якія імітавалі сцэны палявання, ці выяў жывёл («забіўшы» іх, можна было спадзявацца на поспехі ў сапраўдным паляванні).

У жыцці першабытнага чалавека праца, мастацтва, культавыя ўяўленні, пачаткі навуковых ведаў не былі адасобленымі. Яны існавалі ў жыцці і свядомасці злітна, сінкрэтычна. Чалавек не вылучаў сябе з прыроды, а ўспрымаў уласную асобу як частку яе працэсаў і з’яў. Першапачаткова мастацтва не было аформлена ў асобны від дзейнасці і было звязана з працоўным працэсам, паляўнічай (пазней і аграрнай) магіяй, выяўляла асноўныя жыццёвыя інтарэсы і светаўяўленне першабытнага чалавека, адухоўленне сіл прыроды (анімізм), культ жывёл — прабацькоў роду (татэмізм) і інш. Сярод матываў першабытнага мастацтва пашыраны гравіраваныя, рэльефныя і жывапісныя выявы () жывёл — аб’ектаў палявання, схематычныя фігуры чалавека. Характэрныя абагульнена-выразныя скульптурныя фігуркі жывёл і іх гравіраваныя выявы на косці і камені, просты геаметрычны арнамент на посудзе і прыладах працы, .

Гісторыя развіцця грамадскіх адносін

Першымі прыладамі працы чалавека былі аббіты камень і палка. Людзі здабывалі сабе сродкі існавання паляваннем, якое вялі сумесна, і збіральніцтвам. Супольнасці людзей былі невялікімі, яны вялі качавы лад жыцця, перасоўваючыся ў пошуках ежы. Але некаторыя супольнасці людзей, якія жылі ў найбольш спрыяльных умовах, пачалі пераходзіць да частковай аселасці.

Найважнейшым этапам у развіцці чалавека стала з’яўленне мовы. Замест сігнальнай мовы жывёл, якая спрыяе іх каардынацыі на паляванні, людзі атрымалі магчымасць выказваць мовай абстрактныя паняцці «камень наогул», «звер наогул». Такое прымяненне мовы прывяло да магчымасці навучаць нашчадства словамі, а не толькі прыкладам, планаваць дзеяння да палявання, а не падчас яе і г. д.

Спачатку першабытныя людзі карысталіся агнём, якія атрымліваюцца пры пажарах, ад удараў маланак і г.д. Паколькі здабываць агонь яны яшчэ не ўмелі, агонь даводзілася пастаянна падтрымліваць, але з часам першабытныя людзі навучыліся здабываць агонь самі.

Любая здабыча дзялілася паміж ўсім калектывам людзей. Прылады жа працы, бытавое начынне, упрыгожванні знаходзілася ў карыстанні асобных людзей, але гаспадар рэчы быў абавязаны ёю дзяліцца, і акрамя таго, любы мог узяць чужую рэч і карыстацца ёю без попыту (перажыткі гэтага да гэтага часу сустракаюцца ў асобных народаў).

Узыходзячыя да Энгельса марксісцкія ўяўленні аб раннім першабытным грамадстве ўтрымліваюць дапушчэнне, што першапачаткова палавыя адносіны паміж людзьмі ўнутры калектыву былі бязладнымі. Аднак гэтая ідэя не з’яўляецца агульнапрызнанай — тым больш, што нават у чалавекападобных малпаў поўнага проміскуітэта не назіраецца.

Так ці інакш, некантралюемая праява палавога інстынкту, нават калі яна не вяла да адкрытых сутыкненняў паміж сапернікамі, перашкаджала адзінству абшчыны. Падаўленне магчымасці задавальнення палавога інстынкту ўнутры адной праабшчыны прымушала яе членаў шукаць палавых партнёраў у іншых. Акрамя таго, блізкароднаснае скрыжаванне стварала ў групе непажаданыя мутацыі. Праз некалькі пакаленняў выявілася, што дзеці нараджаюцца больш здаровымі, калі іх бацькі адносяцца да розных супольнасцей (радоў). Завязванне палавых адносін паміж членамі розных праабшчын зрабіла магчымым поўную забарону палавых адносін паміж членамі кожнага з першабытных калектываў (экзагаміі). Так кожная праабшчына ператварылася ў род, і на змену проміскуітэту прыйшоў групавы дуальна-радавы шлюб. Члены родаў, якія складалі дуальную арганізацыю, жылі асобна. У гэтых умовах чалавек усё жыццё належаў да калектыву, у якім нарадзіўся, гэта значыць да таго, да якога належала яго маці. Таму першапачатковыя роды былі матчынымі. Два ці некалькі бліжэйшых радоў сталі аб’ядноўвацца ў род. Роды узначальвалі старэйшыны.

Натуральным карміцелем чалавека была яго маці — спачатку яна яго выгадоўвала сваім малаком, затым наогул брала на сябе абавязак забяспечваць яго ежай і ўсім патрэбным для жыцця. Гэтую ежу павінны былі здабываць на паляванні мужчыны — браты маці, якія належалі да яе роду. Так сталі ўтварацца ячэйкі, якія складаліся з некалькіх братоў, некалькіх сясцёр і дзяцей апошніх. Яны жылі ў супольных селішчах.

Толькі затым паўстала парная сям’я — утварэнне пастаянных пар на больш ці менш працяглы тэрмін. Яна ператварылася ў манагамную сям’ю — пажыццёвы шлюб асобных пар.

Спецыялісты ў цяперашні час у асноўным лічаць, што ў часы палеаліту і неаліту — 50-20 тысяч гадоў таму назад — сацыяльнае становішча жанчын і мужчын было роўным, хоць раней лічылася, што спачатку панаваў матрыярхат, які, як ужо адзначана вышэй, ва ўмовах проміскуітэта і поліандрыі неабходны быў для адсочвання роднасных сувязей.

З вынаходствам лука паляванне ўдасканалілася, быў прыручаны сабака, які стаў памочнікам чалавека на паляванні.

Паступова паляванне прывяла да прыручэння жывёл — з’явілася першабытная жывёлагадоўля. Са збіральніцтва вырасла земляробства: насенне дзікіх раслін, сабраных людзьмі і не выкарыстаных цалкам, маглі даваць ўсходы каля жылля. Мяркуюць, што земляробства ўпершыню зарадзілася ў Пярэдняй Азіі. Гэты пераход быў названы неалітычнай рэвалюцыяй (X—III тысячагоддзя да н. э.). Вынікам таго, што сродкі да існавання сталі больш забяспечанымі, стаў істотны рост агульнай колькасці насельніцтва: на рубяжы V—IV тысячагоддзяў да н. э. на Зямлі ўжо пражывала каля 80 млн чалавек. Пазней людзі авалодалі топкія металы (спачатку медзь, затым і жалеза), што дазволіла ствараць больш дасканалыя металічныя прылады працы.

Змена эканомікі прывяла і да змены грамадства. У земляробчых плямёнаў тыпам паселішча стала вёска, у якой пражывала адна абшчына, якая з радавой ператваралася ў суседскую. Вялікія супольныя дамы адышлі ў мінулае, і ў кожным доме цяпер пражывала адна патрыярхальная сям’я. Уласнасць на зямлю была калектыўнай — унутры калектыву асобныя людзі або сям’і валодалі ўчасткамі зямлі, якія можна было апрацоўваць, але нельга перадаць іншаму ў карыстанне. У адных суполак зямельныя ўчасткі штогод пераразмяркоўвалі, у іншых пераразмеркаванне адбывалася адзін раз у некалькі гадоў, у трэціх, магчыма, ўчасткі раздаваліся ў пажыццёвае землекарыстанне. Прылады працы, жыллё, хатняе начынне, адзенне, ўпрыгажэнні, гаспадарчы інвентар знаходзіліся ў прыватнай уласнасці, але перажыткі абшчыннага карыстання захоўваліся да нашага часу.

Прырост насельніцтва земляробаў і жывёлагадоўцаў, як правіла, быў вышэй, чым у паляўнічых-збіральнікаў з прычыны большай прадуктыўнасці які вырабляе гаспадаркі. Адпаведна, тая ж тэрыторыя магла пракарміць значна больш людзей. Аграрныя абшчыны сталі запаўняць Зямлю, як раней да гэтага яе запаўнялі паляўнічыя.

Важным элементам грамадскай арганізацыі былі мужчынскія саюзы. Мужчынская частка абшчыны выбірала правадыра з ліку мужчын, якія вылучаліся з агульнай масы асабістымі талентамі, ведамі, багаццем і шчодрасьцю. Спачатку такія людзі (так званыя бігмены) былі уплывовыя дзякуючы сваім асабістым якасцям, а затым ўлада правадыроў стала перадавацца па спадчыне. Вынікам гэтых працэсаў стала з’яўленне прывілеяваных слаёў грамадства — правадыроў, жрацоў, а таксама найбольш удачлівых ў гаспадарчай дзейнасці. Паўстала маёмасная няроўнасць. Правадыры пачалі патрабаваць прынашэнняў сабе ад радавых супольнікаў. Захопленыя ў войнах паміж плямёнамі палонныя станавіліся рабамі.

Спачатку суседнія роды і плямёны абменьваліся тым, што ім давала прырода: соллю, рэдкімі камянямі і т. п. Сакраментам абменьваліся як цэлыя абшчыны, так і асобныя людзі; гэта з’ява атрымала назву дараабмену. Адной з яго разнавіднасцей быў «нямы абмен». Затым вылучыліся плямёны земляробаў, жывёлаводаў і тых, хто вёў земляробча-жывёлагадоўчую гаспадарку, і паміж плямёнамі з рознай гаспадарчай арыентацыяй, а пасля і ўнутры плямёнаў, развіваўся абмен прадуктамі іх працы.

Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што плямёны паляўнічых, якія не прынялі аграрнага ладу жыцця, пачалі «паляваць» на сялянскія абшчыны, адымаючы ежу і маёмасць. Так склалася дуальная сістэма вырабляючых сельскіх абшчын і былых паляўнічых, якія грабілі іх. Правадыры паляўнічых паступова перайшлі ад набегавага рабавання сялян да рэгулярных рэгламентаваным паборам (даніны). Для самаабароны і абароны падданых ад набегаў канкурэнтаў будаваліся умацаваныя гарады. Апошнім этапам дадзяржаўнага развіцця грамадства стала так званая ваенная дэмакратыя.

Сталі ўзнікаць вождэствы — палітычныя адзінкі, якія ўключалі ў сябе некалькі вёсак або суполак, аб’яднаных пад пастаяннай уладай вярхоўнага правадыра. Плямёны сталі аб’ядноўвацца ў саюзы плямёнаў, якія паступова сталі ператварацца ў народнасці. Народнасці раслі за кошт натуральнага прыросту насельніцтва, за кошт далейшага аб’яднання з суседнімі плямёнамі і за кошт заваёў чужых земляў і заваявання іншых плямёнаў і народнасьцяў.

Хутчэй за ўсё, менавіта так паўсталі першыя дзяржавы ў Месапатаміі, Старажытным Егіпце і Старажытнай Індыі ў канцы 4 — пачатку 3 тысячагоддзя да н. э..

Але цэлы шэраг плямёнаў працягваў жыць радавым ладам яшчэ вельмі працяглы час. Нават у цяперашні час існуюць такія плямёны.

З’яўленне рэлігіі

З пункту гледжання вядомага эвалюцыяніста і папулярызатара навуковага атэізму , выкладзенай у кнізе «», рэлігія ўяўляецца як пабочны прадукт нейкай сацыяльна-карыснай з’явы, якая валодае прыкметамі «псіхічнага віруса» — .

У марксізме лічыцца, што коранем рэлігіі з’яўляецца рэальнае практычнае бяссілле чалавека, якое выяўляецца ў яго паўсядзённым жыцці ў тым, што ён не здольны самастойна забяспечыць поспех сваёй дзейнасці.

Згодна з уяўленнямі канцэпцыі «перадрэлігіёзнага перыяду», у гісторыі чалавецтва існаваў перыяд, калі не існавала ніякіх рэлігійных уяўленняў. Пасля ў сілу тых ці іншых прычын у людзей паўсталі рэлігійныя вераванні.

З эпохі неаліту ўзніклі складаныя рэлігійныя культы. Рэлігійныя перакананні ў гэты перыяд звычайна складаліся ў глыбокай пашане да , , Сонцу і Месяцу як бажаству. Характэрнай для неаліту была тэндэнцыя пакланення антрапаморфным боствам.

У першабытных плямёнаў не было спецыяльных служыцеляў , гэта значыць рэлігійна-магічныя абрады здзяйсняліся пераважна кіраўнікамі радавых груп ад імя ўсяго роду або людзмi, які паводле асабістых якасцей набылі рэпутацыю дасведчаных у прыёмах уздзеяння на свет духаў і багоў. З развіццём сацыяльнай дыферэнцыяцыі вылучыліся прафесійныя жрацы, якія надалі сабе выключнае права зносінаў з духамі і багамі.

Зноскі

Barnard, Alan. From Mesolithic to Neolithic Mode of Thought // Whittle, A. and Cummings, V. (ed.) Going Over. The Mesolithic-Neolithic Transition in North-West Europe. Proceedings of the British Academy 144, 2007. P. 5-19.
Адамович Т. И. Экономическая история Архівавана 6 верасня 2019. Минск: БГУ, 2004. — 75 c. ISBN 985-485-179-6 Ориентация через периодизацию экономической истории
Ю.Семенов «Социальная организация отношений между полами: Возникновение и развитие»
Г. Б. Поляк «История мировой экономики» Архівавана 29 красавіка 2014.
Мартин Ауэр. «Откуда берётся война? Конфликт, кооперация и конкуренция с точки зрения самоорганизации систем»
Юрий Семёнов. «Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия». scepsis.ru

Літаратура

Алексеев В. П., Першиц А. И. История первобытного общества. М., 1999; М., 2001.
Першабытнае грамадства // БЭ ў 18 т. Т. 12. Мн., 2001.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Першабытнае грамадства
Родавае грамадства Архівавана 19 чэрвеня 2011.
Першабытная культура Архівавана 2 студзеня 2010.
Перыядызацыя першабытнай гісторыі
Табліца пачатковай гісторыі

[1] Barnard, Alan. From Mesolithic to Neolithic Mode of Thought // Whittle, A. and Cummings, V. (ed.) Going Over. The Mesolithic-Neolithic Transition in North-West Europe. Proceedings of the British Academy 144, 2007. P. 5-19.

[2] Адамович Т. И. Экономическая история Архівавана 6 верасня 2019. Минск: БГУ, 2004. — 75 c. ISBN 985-485-179-6 Ориентация через периодизацию экономической истории

[3] Ю.Семенов «Социальная организация отношений между полами: Возникновение и развитие»

[4] Г. Б. Поляк «История мировой экономики» Архівавана 29 красавіка 2014.

[5] Мартин Ауэр. «Откуда берётся война? Конфликт, кооперация и конкуренция с точки зрения самоорганизации систем»

[6] Юрий Семёнов. «Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия». scepsis.ru