Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Баты́й, Бату́-хан, (1205—1255) — мангольскі военачальнік і правадыр, чынгізід, Залатой Арды, сын Джучы і ўнук Чынгісхана. Згодна з воляю Цемучына (Чынгісхана) у 1224 годзе, старэйшаму сыну, Джучы, дасталіся , Хіва, частка Каўказа, Крым і Русь (улус Джучы). Так і не прыняўшы ўладу ў прызначанай яму частцы, Джучы памёр у 1227 годзе.
| Батый | |
|---|---|
| манг.: Бат хан | |
 | |
| Нараджэнне | каля 1205 |
| Смерць | каля 1255
|
| Месца пахавання | |
| Род | Чынгізіды |
| Бацька | Джучы |
| Жонка | Баракчын Хатун |
| Дзеці | Сартак[d] і Тукан[d] |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
На курултаях 1229 і 1235 гадоў было вырашана адправіць вялікае войска для заваявання прастораў да поўначы ад Каспійскага і Чорнага мораў. Хан паставіў на чале гэтага паходу атыя. З ім ішлі , , , , і (нашчадкі Чынгісхана) і лепшы мангольскі военачальнік .
На сваім шляху гэта нашэсце захапіла не толькі рускія княствы, але і частку краін Заходняй Еўропы. Спачатку татары паваявалі Венгрыю, куды перакачавалі ад татар куманы (полаўцы). Пасля татары накіраваліся ў Польшчу, Чэхію, Маравію, Боснію, Сербію, Балгарыю, Харватыю і Далмацыю.
Падняўшыся па Волзе, Батый разграміў Волжскую Булгарыю, затым павярнуў на захад, разбурыў Разань (снежань 1237 года), Маскву, Уладзімір-на-Клязьме (люты 1238 года), быў пайшоў на Ноўгарад, але ад вясновай бездаражы сышоў у , па дарозе паваяваўшы Казельск. У 1239 годзе Батый узяў , Чарнігаў, зруйнаваў Кіеў (6 снежня 1240 года), Каменец, Уладзімір-Валынскі, Галіч і (снежань 1240 года). Тут арда Батыя падзялілася. Частка на чале з Каданам і Арду накіравалася ў Польшчу (былі зруйнаваны Сандамір 13 лютага 1241 года, Кракаў 24 сакавіка, Аполе і Уроцлаў), дзе пад Лягніцай польскія сілы пацярпелі страшнае паражэнне.
Крайнім заходнім пунктам гэтага набегу стаў Майсен. Еўропа была захоплена знянацку і не аказала дружнага і арганізаванага супраціўлення. Чэшскія сілы спазніліся пад Лігніцу і былі накіраваны ў Лужынкі напярэймы манголам на меркаваны шлях іх руху на захад. Аднак яны павярнулі на поўдзень на безабаронную Маравію, якая падверглася спусташэнню.
Другая вялікая частка на чале з Батыем рушыла на Венгрыю, дзе хутка з ёю злучыліся Кадан і Арду. Венгерскі кароль Бела IV быў ушчэнт пабіты Батыем і збег. Батый прайшоў па Венгрыі, Харватыі і Далмацыі, усюды наносячы паражэнні. У снежні 1241 года памёр хан Угэдэй; гэтая вестка, атрыманая Батыем у разгар яго еўрапейскіх поспехаў, прымусіла яго паспяшацца ў Манголію, каб прыняць удзел у абранні новага хана. У сакавіку 1242 года пачаўся зваротны, не менш спусташальны, рух манголаў праз Боснію, Сербію і Балгарыю.
Пазней Батый не рабіў спроб ваяваць заходнія краіны, асеўшы на берагах Волгі ў горадзе Сарайчык, які стаў пры ім сталіцай вялікай дзяржавы Залатая Арда. Наступствы мангола-татарскіх нашэсцяў на Русь. На працягу 1237—1240 гг. войскі мангольскага хана Бату, унука Чынгізхана, паслядоўна заваявалі і спустошылі Разанскую, Уладзіміра-Суздальскую, Пераяслаўскую, Чарнігава-Северскую, Кіеўскую і Галіцка-Валынскую землі Русі [1]. Заваяванне насіла выключна жорсткі характар: гарады, якія аказвалі супраціўленне, цалкам вынішчаліся. Лесастэпавыя прасторы Паўднёвай Русі абязлюдзелі на два з паловай стагоддзі, астатняя тэрыторыя была ў глыбокім заняпадзе. Княствы на тэрыторыі сучаснай Беларусі гэта нашэсце закранула ў значна меншай ступені. Ускосныя летапісныя паведамленні і матэрыялы археалагічных даследаванняў дазваляюць сцвярждаць пра разбурэнне ў гэты час хіба толькі ўскрайкаў беларускай тэрыторыі — гарадоў Гомеля, Магілёва [2], магчыма Берасця, Пінска [3] і некаторых іншых.
У 1243 г. Бату-хан прыступіў да сістэматычнага ўсталявання свайго рэжыму на ўсёй Русі. Мясцовыя князі былі пазбаўлены спадчыннага права на ўладанні і мусілі атрымліваць іх нанова ў якасці «пажалаванняў» з рук хана. Неўзабаве па Русі былі разасланы татарскія перапісчыкі, якія размяркоўвалі па гарадах і валасцях даніну — ясак [4]. Характэрна, што перапісчыкі накіроўваліся нават у тыя княствы, да якіх не дайшло татарскае войска: напрыклад, у 1257 г. яны прыбылі ў Вялікі Ноўгарад [5]. Гэта даказвае, што Бату добра ўяўляў палітычную сістэму Русі і лічыў сябе яе пераемнікам.
У княстваў на тэрыторыі Беларускага Панямоння і Падзвіння быў выбар: або чакаць непазбежнага з’яўлення татарскіх перапісчыкаў, як зрабілі ў Вялікім Ноўгарадзе і, верагодна, Смаленску, або рашуча парваць са старой сістэмай наследавання ўлады, якая ў новых умовах азначала маўклівае прызнанне суверэнітэту ардынскага хана. Паколькі сіл для самастойнага адпору не было, заставалася шукаць сабе новага сюзерэна, які б не пагражаў такім жорсткім прыгнётам, як татары, і адначасова меў магчымасці для арганізацыі супраціўлення апошнім. Такім сюзерэнам мог стаць у тагачасных умовах або далёкі каталіцкі Захад, або блізкі і добра знаёмы ўладар суседняй Літвы.
На поўдні князь Даніла Галіцкі апрача ўласных сіл спрабаваў абаперціся на Захад, нават каранаваўся дасланай з Рыма каралеўскай каронай [6]. Аднак усё гэта аказалася малаэфектыўным — пазбегнуць залежнасці ад татар і яе разбуральных наступстваў Галіцка-Валынская зямля не здолела [7].
Жыхары Пскоўскай і Полацкай зямель спрабавалі выкарыстаць змену дынастыі, не парываючы радыкальна з агульнарускай палітычнай сістэмай. У верасні 1248 г. була рымскага папы Інакенція IV была адрасавана «новаахрышчанаму князю» (яўна літоўскага паходжання) Полацка [8] ці, магчыма, Пскова (назвы абодвух у заходнееўрапейскіх крыніцах часам блізкія па напісанні). Пскавічы каля 1265 г. прынялі сваім князем уцекача з Літвы Даўмонта [9]. У Полацку ў 1250-1260-я гг. чаргаваліся літоўскія (Таўцівіл, Гердзень) і рускія (Канстанцін, Ізяслаў) князі [10]. Паралельна Полацк актывізаваў сувязі з Лівоніяй. У буле папы Урбана IV[11] і грамаце Гердзеня ў 1264 г. упамінаюцца полацкія воласці, незадоўга да таго падараваныя князем Канстанцінам лівонцам, а з больш позніх згадак (1366) вынікае, што на гэтых землях паўстаў замак Розітэн (на старабеларускай мове Рэжыца, сучасны горад Рэзэкне на ўсходзе Латвіі [12]. На мяжы XIII—XIV ст. нейкі полацкі князь (магчыма, той жа Канстанцін) перад смерцю ўвогуле перадаў княства пад пратэктарат Рыжскага архібіскупства [13].
Пэўны час абедзвюм землям удавалася захоўваць самастойнасць. Але Пскоўшчына засталася дробным перыферыйным княствам, так і не стаўшы ядром новага дзяржаваўтваральнага працэсу, а Полаччына ўрэшце ўвайшла ў склад Вялікага Княства Літоўскага.©Матэрыял сайта «JiveBelarus.net»
Найбольш перспектыўным аказаўся шлях поўнай інтэграцыі з Літвой, па якім пайшлі княствы Панямоння. У выніку ўтварылася двухэтнічная дзяржава, якая не толькі адстаяла сваю незалежнасць у жорсткай барацьбе з суседзямі, але праз стагоддзе перайшла да актыўнай экспансіі, перахапіўшы з рук аслабелай Арды кантроль над паловай Русі. Яе жыццяздольнасць можа быць растлумачана тым, што князем Наваградка і суверэнам іншых панямонскіх гарадоў каля 1248 г. стаў не ўцякач накшталт Даўмонта і не адзін з другарадных літоўскіх князёў накшталт полацкіх Таўцівіла і Гердзеня, a найбольш магутны ўладар — Міндоўг, які мог абаперціся не толькі на мясцовае баярства і сваю непасрэдную вотчыну ў «Літоўскай зямлі», але і на ўвесь ваенны патэнцыял Літвы ў шырокім сэнсе. Нават больш, менавіта з дапамогай рускіх княстваў Міндоўг, а затым яго сын Войшалк канчаткова ўстанавілі ў Літве цэнтралізаваную ўладу, для чаго не было неабходных стартавых пазіцый ні ў Даўмонта, ні ў Таўцівіла.
Сям’я
Сын — .
Зноскі
- Batu-khan — Store norske leksikon, 2021. Праверана 25 ліпеня 2022.
- China Biographical Database
Спасылкі
- Захоп Русі татара-манголамі\\Карта
Вікіпедыя, Вікі, кніга, кнігі, бібліятэка, артыкул, чытаць, спампоўваць, бясплатна, бясплатна спампаваць, mp3, відэа, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнак, музыка, песня, фільм, кніга, гульня, гульні, мабільны, тэлефон, Android, iOS, Apple, мабільны тэлефон, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, ПК, Інтэрнэт, кампутар
Baty j Batu han 1205 1255 mangolski voenachalnik i pravadyr chyngizid Zalatoj Ardy syn Dzhuchy i ynuk Chyngishana Zgodna z volyayu Cemuchyna Chyngishana u 1224 godze starejshamu synu Dzhuchy dastalisya Hiva chastka Kaykaza Krym i Rus ulus Dzhuchy Tak i ne prynyayshy yladu y pryznachanaj yamu chastcy Dzhuchy pamyor u 1227 godze Batyjmang Bat hanNaradzhenne kalya 1205 MangoliyaSmerc kalya 1255 Stary Saraj d Zalataya ArdaMesca pahavannya MangoliyaRod ChyngizidyBacka DzhuchyZhonka Barakchyn HatunDzeci Sartak d i Tukan d Medyyafajly na VikishovishchyBatyj Na kurultayah 1229 i 1235 gadoy bylo vyrashana adpravic vyalikae vojska dlya zavayavannya prastoray da poynachy ad Kaspijskaga i Chornaga moray Han pastaviy na chale getaga pahodu atyya Z im ishli i nashchadki Chyngishana i lepshy mangolski voenachalnik Na svaim shlyahu geta nashesce zahapila ne tolki ruskiya knyastvy ale i chastku krain Zahodnyaj Eyropy Spachatku tatary pavayavali Vengryyu kudy perakachavali ad tatar kumany polaycy Paslya tatary nakiravalisya y Polshchu Chehiyu Maraviyu Bosniyu Serbiyu Balgaryyu Harvatyyu i Dalmacyyu Padnyayshysya pa Volze Batyj razgramiy Volzhskuyu Bulgaryyu zatym pavyarnuy na zahad razburyy Razan snezhan 1237 goda Maskvu Uladzimir na Klyazme lyuty 1238 goda byy pajshoy na Noygarad ale ad vyasnovaj bezdarazhy syshoy u pa daroze pavayavayshy Kazelsk U 1239 godze Batyj uzyay Charnigay zrujnavay Kiey 6 snezhnya 1240 goda Kamenec Uladzimir Valynski Galich i snezhan 1240 goda Tut arda Batyya padzyalilasya Chastka na chale z Kadanam i Ardu nakiravalasya y Polshchu byli zrujnavany Sandamir 13 lyutaga 1241 goda Krakay 24 sakavika Apole i Uroclay dze pad Lyagnicaj polskiya sily pacyarpeli strashnae parazhenne Krajnim zahodnim punktam getaga nabegu stay Majsen Eyropa byla zahoplena znyanacku i ne akazala druzhnaga i arganizavanaga supraciylennya Cheshskiya sily spaznilisya pad Lignicu i byli nakiravany y Luzhynki napyarejmy mangolam na merkavany shlyah ih ruhu na zahad Adnak yany pavyarnuli na poydzen na bezabaronnuyu Maraviyu yakaya padverglasya spustashennyu Drugaya vyalikaya chastka na chale z Batyem rushyla na Vengryyu dze hutka z yoyu zluchylisya Kadan i Ardu Vengerski karol Bela IV byy ushchent pabity Batyem i zbeg Batyj prajshoy pa Vengryi Harvatyi i Dalmacyi usyudy nanosyachy parazhenni U snezhni 1241 goda pamyor han Ugedej getaya vestka atrymanaya Batyem u razgar yago eyrapejskih pospehay prymusila yago paspyashacca y Mangoliyu kab prynyac udzel u abranni novaga hana U sakaviku 1242 goda pachaysya zvarotny ne mensh spustashalny ruh mangolay praz Bosniyu Serbiyu i Balgaryyu Paznej Batyj ne rabiy sprob vayavac zahodniya krainy aseyshy na beragah Volgi y goradze Sarajchyk yaki stay pry im stalicaj vyalikaj dzyarzhavy Zalataya Arda Nastupstvy mangola tatarskih nashescyay na Rus Na pracyagu 1237 1240 gg vojski mangolskaga hana Batu unuka Chyngizhana paslyadoyna zavayavali i spustoshyli Razanskuyu Uladzimira Suzdalskuyu Perayaslayskuyu Charnigava Severskuyu Kieyskuyu i Galicka Valynskuyu zemli Rusi 1 Zavayavanne nasila vyklyuchna zhorstki haraktar garady yakiya akazvali supraciylenne calkam vynishchalisya Lesastepavyya prastory Paydnyovaj Rusi abyazlyudzeli na dva z palovaj stagoddzi astatnyaya terytoryya byla y glybokim zanyapadze Knyastvy na terytoryi suchasnaj Belarusi geta nashesce zakranula y znachna menshaj stupeni Uskosnyya letapisnyya pavedamlenni i materyyaly arhealagichnyh dasledavannyay dazvalyayuc scvyarzhdac pra razburenne y gety chas hiba tolki yskrajkay belaruskaj terytoryi garadoy Gomelya Magilyova 2 magchyma Berascya Pinska 3 i nekatoryh inshyh U 1243 g Batu han prystupiy da sistematychnaga ystalyavannya svajgo rezhymu na ysyoj Rusi Myascovyya knyazi byli pazbayleny spadchynnaga prava na yladanni i musili atrymlivac ih nanova y yakasci pazhalavannyay z ruk hana Neyzabave pa Rusi byli razaslany tatarskiya perapischyki yakiya razmyarkoyvali pa garadah i valascyah daninu yasak 4 Harakterna shto perapischyki nakiroyvalisya navat u tyya knyastvy da yakih ne dajshlo tatarskae vojska napryklad u 1257 g yany prybyli y Vyaliki Noygarad 5 Geta dakazvae shto Batu dobra yyaylyay palitychnuyu sistemu Rusi i lichyy syabe yae peraemnikam U knyastvay na terytoryi Belaruskaga Panyamonnya i Padzvinnya byy vybar abo chakac nepazbezhnaga z yaylennya tatarskih perapischykay yak zrabili y Vyalikim Noygaradze i veragodna Smalensku abo rashucha parvac sa staroj sistemaj nasledavannya ylady yakaya y novyh umovah aznachala mayklivae pryznanne suverenitetu ardynskaga hana Pakolki sil dlya samastojnaga adporu ne bylo zastavalasya shukac sabe novaga syuzerena yaki b ne pagrazhay takim zhorstkim prygnyotam yak tatary i adnachasova mey magchymasci dlya arganizacyi supraciylennya aposhnim Takim syuzerenam mog stac u tagachasnyh umovah abo dalyoki katalicki Zahad abo blizki i dobra znayomy yladar susednyaj Litvy Na poydni knyaz Danila Galicki apracha ylasnyh sil sprabavay abapercisya na Zahad navat karanavaysya daslanaj z Ryma karaleyskaj karonaj 6 Adnak usyo geta akazalasya malaefektyynym pazbegnuc zalezhnasci ad tatar i yae razburalnyh nastupstvay Galicka Valynskaya zyamlya ne zdolela 7 Zhyhary Pskoyskaj i Polackaj zyamel sprabavali vykarystac zmenu dynastyi ne paryvayuchy radykalna z agulnaruskaj palitychnaj sistemaj U verasni 1248 g bula rymskaga papy Inakenciya IV byla adrasavana novaahryshchanamu knyazyu yayna litoyskaga pahodzhannya Polacka 8 ci magchyma Pskova nazvy abodvuh u zahodneeyrapejskih krynicah chasam blizkiya pa napisanni Pskavichy kalya 1265 g prynyali svaim knyazem ucekacha z Litvy Daymonta 9 U Polacku y 1250 1260 ya gg chargavalisya litoyskiya Taycivil Gerdzen i ruskiya Kanstancin Izyaslay knyazi 10 Paralelna Polack aktyvizavay suvyazi z Livoniyaj U bule papy Urbana IV 11 i gramace Gerdzenya y 1264 g upaminayucca polackiya volasci nezadoyga da tago padaravanyya knyazem Kanstancinam livoncam a z bolsh poznih zgadak 1366 vynikae shto na getyh zemlyah paystay zamak Roziten na starabelaruskaj move Rezhyca suchasny gorad Rezekne na yshodze Latvii 12 Na myazhy XIII XIV st nejki polacki knyaz magchyma toj zha Kanstancin perad smercyu yvogule peraday knyastva pad pratektarat Ryzhskaga arhibiskupstva 13 Peyny chas abedzvyum zemlyam udavalasya zahoyvac samastojnasc Ale Pskoyshchyna zastalasya drobnym peryferyjnym knyastvam tak i ne stayshy yadrom novaga dzyarzhavaytvaralnaga pracesu a Polachchyna yreshce yvajshla y sklad Vyalikaga Knyastva Litoyskaga c Materyyal sajta JiveBelarus net Najbolsh perspektyynym akazaysya shlyah poynaj integracyi z Litvoj pa yakim pajshli knyastvy Panyamonnya U vyniku ytvarylasya dvuhetnichnaya dzyarzhava yakaya ne tolki adstayala svayu nezalezhnasc u zhorstkaj baracbe z susedzyami ale praz stagoddze perajshla da aktyynaj ekspansii perahapiyshy z ruk aslabelaj Ardy kantrol nad palovaj Rusi Yae zhyccyazdolnasc mozha byc rastlumachana tym shto knyazem Navagradka i suverenam inshyh panyamonskih garadoy kalya 1248 g stay ne ycyakach nakshtalt Daymonta i ne adzin z drugaradnyh litoyskih knyazyoy nakshtalt polackih Taycivila i Gerdzenya a najbolsh magutny yladar Mindoyg yaki mog abapercisya ne tolki na myascovae bayarstva i svayu nepasrednuyu votchynu y Litoyskaj zyamli ale i na yves vaenny patencyyal Litvy y shyrokim sense Navat bolsh menavita z dapamogaj ruskih knyastvay Mindoyg a zatym yago syn Vojshalk kanchatkova ystanavili y Litve centralizavanuyu yladu dlya chago ne bylo neabhodnyh startavyh pazicyj ni y Daymonta ni y Taycivila Syam yaSyn ZnoskiBatu khan Store norske leksikon 2021 Praverana 25 lipenya 2022 lt a href https wikidata org wiki Track Q746368 gt lt a gt China Biographical Database lt a href https wikidata org wiki Track Q13407958 gt lt a gt SpasylkiZahop Rusi tatara mangolami Karta