Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік які паставіў шаблон не пакінуў тлумачэнняў Магчымы машынны пераклад ужыван

Аляксандр Васільевіч Сувораў — (13 (24) лістапада 1730, Масква — 6 (18) мая 1800, Санкт-Пецярбург) — расійскі палкаводзец. Генералісімус (1799). Граф Рымніцкі (у Расіі) і Свяшчэннай Рымскай імперыі, князь Італьянскі (у Расіі, 1799). Генерал-фельдмаршал аўстрыйскіх і сардзінскіх войск, гранд і прынц каралеўскай крыві Сардзінскага каралеўства. Кавалер усіх расійскіх і многіх замежных ваенных ордэнаў. Камандаваў у больш за 60 бітваў.

Аляксандр Васільевіч Сувораў


Дата нараджэння	13 (24) лістапада 1730
Месца нараджэння	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	6 (18) мая 1800(69 гадоў) ці 18 мая 1800(1800-05-18)(69 гадоў)
Месца смерці	Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя
Месца пахавання	Дабравешчанская царква Аляксандра-Неўскай лаўры
Бацька	Vasily Suvorov^[d]
Маці	Yevdokiya Manukova^[d]
Жонка	Varvara Ivanovna Prozorovskaya^[d]
Дзеці	Natalya Suvorova^[d] і Arkadi Suvorov^[d]
Альма-матар	Першы кадэцкі корпус^[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя
Род войскаў	Руская імператарская армія, пяхота і кавалерыя
Званне	паручнік, second-major^[d], Прэм'ер-маёр, палкоўнік, брыгадзір^[d], генерал-маёр, генерал-паручнік^[d], генерал-аншэф, Генерал-фельдмаршал (Расія) і генералісімус
Камандаваў	Руская імператарская армія, Army of the Holy Roman Empire^[d], 12th Astrakhan Granadier Regiment^[d] і 62nd Suzdal Infantry Regiment^[d]
Бітвы/войны	Бітва пад Факшанамі Бітва пад Прагай, 1794 Battle of Rymnik^[d] Кінбурнская бітва Напалеонаўскія войны Battle of Kozludzha^[d] Штурм Ізмаіла^[d] Battle of Cassano^[d] Battle of Trebbia^[d] Battle of Novi^[d] Devil's Bridge^[d]
Узнагароды і званні
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Асабістае жыццё

Паходжанне

Паводле аўтабіяграфіі Аляксандра Суворава, яго продак, шведскі шляхціц Сувар, выехаў у Маскоўскую дзяржаву ў 1622 годзе на службу да цара Міхаіла Фёдаравіча. Бацька, — генерал-аншэф і — аўтар першага рускага ваеннага слоўніка, хрэснік Пятра I. Маці — Аўдоцця (Еўдакія) Федасееўна з Мануковых, яе бацька, Феадосій Сямёнавіч, паходзіў з маскоўскага дваранскага роду і быў дзякам Памеснага прыказу^{[крыніца?]}.

Маленства (1730—1742)

Названы ў імя святога князя Аляксандра Неўскага. Дзяцінства правёў у бацькоўскім маёнтку. Пад кіраўніцтвам бацькі вывучаў артылерыю і фартыфікацыю. Займаўся фізічнымі практыкаваннямі. Сябар сям’і, генерал Абрам Ганібал прапанаваў Васілю Сувораву ваенную кар’еру для сына.

Сям’я

16 студзеня 1774 года ў Маскве ажаніўся з князёўнай Варварай Іванаўнай Малодшай Празароўскай (1750—1806), дачкой князя Івана Андрэевіча Малодшага Празароўскага і Марыі Міхайлаўны, народжанай князёўны Галіцынай. У 1779 годзе выкрыў жонку ў здрадзе і падаў на развод, але неўзабаве адклікаў яго. У 1784 годзе спыніў зносіны з жонкай. Дачка — Наталля (1775—1844), сын — (1784—1811) стаў генералам. Праз пакаленне яго род абарваўся.

Ваенная кар’ера

Пачатак

У 1742 годзе яго прынялі ў Сямёнаўскі полк для хутчэйшага атрымання пазней афіцэрскага чыну, быццам за выслугу, паводле тагачасных законаў Расійскай імперыі. У 1747 годзе Сувораў фактычна паступіў у полк на шэсць з паловай гадоў. Падчас навучання ў Сухапутным шляхецкім кадэцкім корпусе вывучыў некалькі замежных моў. У 1754 годзе атрымаў першы афіцэрскі чын паручніка і прызначэнне ў Інгерманландскі пяхотны полк. У 1756—1758 гадах служыў у Ваеннай калегіі.

Падчас Сямігадовай вайны (1756—1763) знаходзіўся на тылавой службе ў чыне обер-правіянтмайстра, затым маёра і прэм’ер-маёра.

Мастак . «*Узяцце крэпасці Кольберг падчас Сямігадовай вайны*». Холст, алей. 1852. 226х352 см.

У 1758 годзе сп. Суворава прызначылі камендантам Мемеля, з 1759 — афіцэр галоўнай кватэры расійскага дзеючага войска. Упершыню распачаў бой 14 (25) ліпеня 1759 года на чале эскадрона драгун супраць нямецкіх драгун. Неўзабаве Суворава прызначаюць дзяжурным афіцэрам пры камандзіры дывізіі Віліме Фермары. 1 (13) жніўня 1759 года ўдзельнічаў у . У 1760 годзе галоўнакамандуючы расійскім войскам Вілім Фермар прызначыў яго сваім генеральным дзяжурным.

У 1761 на чале коннага атрада прыкрываў адступленне расійскага войска да Брэслава. Нанёс шэраг параз прускаму войску ў Польшчы. Удзельнічаў у баях ля , , в. Вейсенцін, Наўгарта, в. Келец, ва ўзяцці , садзейнічаў аблогаваму корпусу Пятра Румянцава ў авалоданні (Калабжэг).

Пры Кацярыне II (1762—1796)

З 26 жніўня (7 верасня) 1762 сп. Сувораў — палкоўнік, камандзір Астраханскага пяхотнага палка. Пасля каранацыі ў Маскве расійская імператрыца Кацярына II на прыёме падаравала яму свой партрэт. Пазней Сувораў напіша на партрэце: «Гэтае першае спатканне праклала мне шлях да славы…»^{[крыніца?]}.

У 1763—1769 камандаваў Суздальскім пяхотным палком у Новай Ладазе, дзе склаў «Палкавую ўстанову». З верасня 1768 — (званне між палкоўнікам і генералам).

Вайна супраць Барскай канфедэрацыі (1769—1772)

15 (22) мая 1769 года Аляксандра Суворава прызначылі камандзірам брыгады з Смаленскага, Суздальскага і Ніжагародскага мушкяцёрскіх палкоў для ўдзелу ў вайне супраць Барскай канфедэрацыі ў Рэчы Паспалітай. Падчас карнага пахода за 30 дзён яго брыгада прайшла 850 вёрст. У дарозе захварэла 6 ваенных.

Яго войска штодзень перамяшчалася і змушала войскі канфедэратаў да адступлення. 2 (14) верасня 1769 года сп. Сувораў перамог канфедэратаў у бітве ля вёскі Арэхава. 1 (12) студзеня 1770 года атрымаў званне генерал-маёра. У гэтым жа годзе атрымлівае яшчэ колькі перамог у Польшчы, за што ў верасні атрымлівае сваю першую ўзнагароду — ордэн Св. Ганны, у той час яшчэ прыватная ўзнагарода спадкаемцы прастолу Паўла Пятровіча. У кастрычніку яго прызначаюць загадваць расійскім войскам у Люблінскай акрузе. Пры пераправе праз Віслу зваліўся і разбіў сабе грудзі аб пантон, з прычыны чаго некалькі месяцаў знаходзіўся на лячэнні. Пасля лячэння, у 12 мая 1771 перамог ля в. Лянцкарона (Малая Польшча) французскага генерала і пры Замосце. У жніўні ўзнагароджаны трэцяй ступенню (абыходзячы чацвёртую) ордэна Св. Георгія.

23 верасня 1771 года ў Сталавіцкай бітве атрад Суворава з 900 чалавек перамог 2-тысячнае войска Вялікага Княства Літоўскага на чале з гетманам Міхалам Агінскім.

Аляксандр Сувораў таксама загадваў трохмесячнаю аблогаю Кракава, што скончылася капітуляцыяй гарнізона 15 (22) красавіка 1772 года. За гэта Кацярына II узнагародзіла Суворава 1000 і яшчэ 10 тысяч рублёў даслала яму для раздачы ўдзельнікам^{[крыніца?]}.

Руска-турэцкая вайна 1768—1774

Пасля польскай кампаніі Сувораў быў адпраўлены ў Фінляндыю для інспекцыі і ўмацавання мяжы са Швецыяй. Але ўжо ў красавіку 1773 года ён дамогся прызначэння на Балканскі тэатр руска-турэцкай вайны 1768—1774 у 1-ю армію фельдмаршала П. А. Румянцава, у корпус генерал-аншэфа Салтыкова. У хуткім часе пасля прызначэння ён прыбыў у Негоешці 6 (17) мая і атрымаў загад ажыццявіць разведку боем крэпасці Туртукай. 10 (21) мая пасля паспяховага адбіцця турэцкай атакі Сувораў вырашае неадкладна правесці разведку і без узгаднення захапіць умацаваны туртукайский гарнізон («першы пошук на Туртукай»). Турэцкія войскі не чакалі хуткага рэваншу, таму Туртукай быў узяты значна меншымі, чым у туркаў, сіламі і з мінімальнымі стратамі. Сувораў у бою быў моцна паранены. За самавольныя дзеянні Сувораў быў адданы суду. Ваенная Калегія прысудзіла яго да смяротнага пакарання, але Кацярына II не зацвердзіла прысуд, напісаўшы: «Пераможцаў не судзяць».

Камандаванне, аднак, не скарысталася перамогай Суворава і турэцкія войскі ізноў увайшлі і прыняліся ўмацоўваць Туртукай. Таму 17 (28) чэрвеня Сувораў ажыццявіў другі пошук на Туртукай і зноў захапіў яго, нягледзячы на чатырохразовую перавагу турэцкіх войск. За перамогі ў Туртукаі Сувораў быў узнагароджаны ордэнам Св. Георгія II ступені.

Абарона Хыршова

У ліпені Сувораў быў прызначаны начальнікам абароны горада Хыршова. 3 (14) верасня 1773 туркі сілай у 4 тыс. пяхоты і 3 тыс. конніцы паспрабавалі ўзяць Хыршова штурмам. Сувораў падпусціў іх на блізкую адлегласць, а затым імкліва контратакаваў з некалькіх напрамкаў. Туркі панеслі вялікія страты. З турэцкага боку загінула больш за тысячу чалавек, у тым ліку двое пашай, з рускага 200 чалавек было паранена.

Бітва пры Казлуджы

У канцы кастрычніка Сувораў атрымоўвае водпуск і з’язджае ў Маскву. 17 (28) сакавіка 1774 года ён узведзены ў чын генерал-паручыка. Неўзабаве ён вяртаецца ў войска і спачатку прыкрывае наступ дывізіі Каменскага на Базарджык, а затым яго корпус злучаецца з дывізіяй Каменскага і прымае ўдзел у (10(21) чэрвеня 1774 года), калі Сувораў захапіў вышыню ў тылу турэцкага лагера, а затым пры падтрымцы пяхоты корпуса Каменскага разграміў усё войска Абдул-Разака. Страты рускіх склалі 209 чал. Туркі страцілі 1,2 тыс. чал. У гэтай бітве, якая вырашыла вынік кампаніі 1774 года і прывяла да заключэння , дзеянні Суворава сталі адным з вырашальных фактараў перамогі рускага войска.

Горад Казлуджы атрымоўвае назву Суворава, і працягвае насіць яго да цяперашняга часу.

«Партрэт А. В. Суворава». Мастак К. Штэйбен, 1815

Паміж дзвюма руска-турэцкімі войнамі. 1774—1786

У 1774 годзе Сувораў быў прызначаны камандуючым 6-й маскоўскай дывізіяй і ў жніўні таго ж года быў накіраваны для ўдзелу ў падаўленні Сялянскай вайны пад кіраўніцтвам Е. І. Пугачова, што сведчыла аб тым, што ўрад адносіўся да паўстання з вялікай сур’ёзнасцю. Аднак да моманту прыбыцця Суворава да Волгі асноўныя сілы паўстанцаў былі разгромлены падпалкоўнікам І. І. Міхельсонам. Сувораў з войскам адпраўляецца ў Царыцын, дзе ў пачатку верасня злучаецца з Міхельсонам і пачынае пераслед Пугачова. Ля ракі Вялікі Узень ён амаль нагнаў яго, але ў гэты час казацкі сотнік Харчоў ужо ўзяў у палон Пугачова. Сувораў адвёз палоннага ў Сімбірск і некаторы час займаўся ліквідацыяй атрадаў мяцежнікаў і супакаеннем насельніцтва, якое апынулася ў зоне ўплыву паўстання.

У 1775 годзе атрымаў гадавы адпачынак з-за смерці бацькі і атрыманнем спадчыны. У гэтым жа годзе 12 (21) жніўня нарадзілася дачка Наташа. Праз год у 1776 годзе прызначаецца камандзірам Санкт-Пецярбургскай дывізіі. У другой палове гэтага жа года абвастрылася становішча ў Крымскім ханстве, што было выклікана бесперапыннымі спробамі Турцыі вярнуць Крым пад свой кантроль. У сувязі з гэтым, у лістападзе 1776 года Сувораў атрымаў прызначэнне ў Крым у склад войск генерал-паручніка Празароўскага, дзе неўзабаве вымушаны быў на час хваробы Празароўскага прыняць камандаванне ўсімі рускімі войскамі на паўвостраве і ў дэльце Дуная. Сувораў падтрымаў абранне на пасаду хана , абранага пад моцным ціскам рускай дыпламатыі і арміі. Папярэдні хан — стаўленік Турцыі — у пачатку 1777 года паспрабаваў аказаць супраціўленне, але быў разбіты манеўрамі сувораўскай пяхоты і конніцы і збег у Турцыю.

Пасля нармалізацыі становішча на паўвостраве Сувораў атрымаў водпуск па хваробе і з’ехаў да сям’і ў Палтаву, адтуль у канцы 1777 года прызначаны камандуючым кубанскім корпусам, дзе перад ім паўстала задача невялікім войскам пакрыць вялізарную мяжу. За тры месяца службы на Кубані ён арганізаваў дбайна прадуманую сістэму ўмацаванняў, спалучэнняў стацыянарных гарнізонаў, размешчаных ва ўмацаваннях, з рухомымі рэзервамі, заўсёды гатовымі падтрымаць любы з гарнізонаў участку, зрабіўшы лінію абароны непрыступнай для качэўнікаў. Сувораў арганізаваў выдатна пастаўленую разведку, якая дазваляла яму быць у курсе настрояў і намераў горскіх і нагайскіх лідараў. Выявіўшы вялікае дыпламатычнае мастацтва ў спалучэнні з рашучымі дзеяннямі, Сувораў дамогся спынення хваляванняў сярод мясцовых нагайцаў. У мэтах усталявання сяброўскіх адносін з мясцовым мусульманскім насельніцтвам Сувораў строга забараняў жорсткі зварот з палоннымі і рашуча забараніў грубіянства ў дачыненні да бяззбройнага насельніцтва

У маі 1778 года быў прызначаны на месца Празароўскага ў Крым, адначасова Кубань была пакінутая яму ў падначаленні. Галоўнай задачай Суворава ў Крыму стала недапушчэнне турэцкага ўварвання, небяспека якога ў той час рэзка ўзрасла. У сярэдзіне 1778 года ён прадухіліў высадку турэцкага дэсанта ў Ахціярскай бухце, чым была сарвана спроба Турцыі развязаць новую вайну ў нявыгадным для Расіі міжнародным становішчы: Сувораў рэарганізаваў абарону ўзбярэжжа і папярэдзіў, што любыя спробы высадкі турэцкіх войск будуць перарывацца сілай, таму турэцкае войска якое надышло на караблях не вырашылася спрабаваць высадзіцца, і Турцыя прызнала Шагін-Гірэя ханам.

У сувязі з гэтым, асноўная частка рускіх войск у 1779 годзе выводзіцца з Крыма, і ў маі Сувораў прызначаецца камандуючым Маларасійскай дывізіяй у Палтаве, а неўзабаве пераводзіцца ў Наварасійскую губерню камандуючым памежнай дывізіяй, г. зн. у непасрэднае падначаленне Пацёмкіну. З пачатку 1780 па канец 1781 года Сувораў у Астрахані, дзе камандуе войскамі і рыхтуе паход супраць Ірана, які, аднак, не ажыццяўляецца. Затым у снежні 1781 года ён пераведзены ў Казань, а ў жніўні 1782 года ізноў накіраваны на Кубань для падаўлення нагайскага паўстання. Каля крэпасці Крэменчык Сувораў цалкам разбіў нагайскія войскі, дзякуючы чаму большасць татарскіх мурзаў выказалі пакорнасць Сувораву і прызналі далучэнне Крыма і нагайскіх зямель да Расіі. На працягу 1783 года Сувораў здзяйсняе экспедыцыі супраць асобных атрадаў нагайцаў. За далучэнне нагайскіх татараў Сувораў атрымаў ордэн Св. Уладзіміра першай ступені.

Пасля прызнання Турцыяй уваходжання гэтых зямель у склад Расіі, у красавіку 1784 года Сувораў прызначаны камандуючым Уладзімірскай дывізіяй, у 1785 года камандзірам Санкт-Пецярбургскай дывізіі.

22 верасня (3 кастрычніка) 1786 года ўзведзены ў генерал-аншэфы. У студзені 1786 года становіцца камандуючым Крэменчугскай дывізіяй. У гэтай якасці Сувораў і прыняў удзел у паказальных вучэннях у прысутнасці расійскай імператрыцы і аўстрыйскага імператара.

Радавы и обер-афіцэр пяхотнага палка ў форме 1786—1796 гадоў

Руска-турэцкая вайна 1787—1792

Кінбурнская бітва

З пачаткам руска-турэцкай вайны 1787—1792 гадоў генерал-аншэф Сувораў быў прызначаны камандзірам кінбурнскага корпуса, на які ўскладалася абарона Чарнаморскага ўзбярэжжа, ад вусця Буга да Перакопа. Галоўны ўдар у пачатку вайны туркі накіравалі на крэпасць Кінбурн, якую абараняў гарнізон (4 тысячы чалавек) на чале з Суворавым. Бітва ля Кінбурна адбылося 1 (12) кастрычніка 1787 года. Высадзіўшы дэсант у колькасці 5-6 тыс. чалавек, турэцкія караблі адышлі, а войскі дэсанту пачалі прасоўвацца да крэпасці. Сувораў забараняў контратакаваць, пакуль туркі не падышлі на 200 крокаў да крэпасці, а затым сам узначаліў контратаку. У выніку некалькіх хваль атакі, турэцкія войскі былі прыціснуты да берагу, і іх рэшткі ўначы вярнуліся на караблі, страціўшы каля 4 тысяч забітымі. Страты рускіх войск склалі каля 500 чалавек. За абарону Кірнбурна Сувораў атрымаў , у баі быў двойчы паранены.

У наступным годзе Сувораў у складзе войска Пацёмкіна прыняў удзел у аблозе Ачакава. Ён неаднаразова прапаноўваў пачаць штурм, аднак Пацёмкін марудзіў. Падчас аблогі Сувораў паспяхова адбіваў вылазкі непрыяцеля, якія заміналі аблогавым працам. Асабліва буйная вылазка, у якой колькасць туркаў дасягнула 3 тысяч чалавек, адбылася 27 ліпеня (7 жніўня). Сувораў асабіста павёў у бой два грэнадзёрскія батальёны і адкінуў туркаў, пры гэтым быў паранены. Адначасова ён прапанаваў на плячах адыходзячых уварвацца ў крэпасць, гэта жа прапаноўваў і аўстрыйскі прынц дэ Лін (Аўстрыя ўступіла ў вайну на баку Расіі ў студзені 1788 года). Аднак Пацёмкін і тут скамандаваў адыходзіць. З-за рознагалоссяў з Пацёмкіным Сувораў здаў камандаванне Бібікаву. У выніку, Ачакаў быў узяты толькі ў канцы 1788 года.

Факшанская бітва

У 1789 года Сувораву быў дадзены 7-тысячны атрад для прыкрыцця левага берага ракі і падтрымкі ў выпадку неабходнасці саюзных войск. З прычыны павольнага пасоўвання рускага войска, турэцкія войскі пад камандаваннем Асмана-пашы (30 тысяч чалавек) зрушыліся да Аджуда, каб разбіць аўстрыйскія войскі. Камандуючы аўстрыйскай дывізіяй (18 тысяч чалавек) Фрыдрых-Іосія Кобург звярнуўся за дапамогай да Суворава, які 17 (28) ліпеня злучыў свой атрад з аўстрыйцамі (прайшоўшы за 26 гадзін 40 вёрст). У 3 гадзіны раніцы 18 (29) ліпеня аб’яднаныя войскі пад камандаваннем Суворава высунуліся да паселішча Факшаны, дзе ў выніку 10-гадзіннага бою ўшчэнт разграмілі турэцкае войска, страты якога склалі 1600 чалавек і 12 гармат, страты руска-аўстрыйскіх войск склалі 400 чалавек.

Бітва пры Рымніку

Пасля перамогі пры Факшанах Пацёмкін сцягнуў асноўную частку рускіх войскаў да Бендэра. Паміж тым, 100-тысячная турэцкая армія пад камандаваннем Юсуф-пашы зноў пачала набліжацца да Факшан, дзе стаяў аўстрыйскі корпус, папярэдне паслаўшы адзін атрад на ўсход ад Дубца для дэзарганізацыі рускіх. Гэты атрад стаў пераследвацца арміяй генерала Рэпіна. На дапамогу аўстрыйцам ізноў выступіў Сувораў і, пройдучы 100 км за 2,5 сутак, злучыўся з імі на вачах у непрыяцеля. 11(22) верасня 1789 года армія пад камандаваннем Суворава (25 тысяч чалавек), нягледзячы на чатырохразовую перавагу туркаў, непрыкметна фарсіравалі раку і атакавалі турэцкія войскі. Бітва пры Рымніку працягвалася 12 гадзін і завяршылася поўным разгромам турэцкага войска, якое страціла да 20 тысяч чалавек забітымі. Страты саюзных войск склалі 600 чалавек (400 аўстрыйцаў і 200 рускіх). За перамогу ў бітве пры Рымніку Сувораў атрымаў тытул графа Рымніцкага і ордэн Св. Георгія I ступені (сёмы ўзнагароджаны за ўсю гісторыю ордэна), а таксама тытул графа Аўстрыйскай імперыі.

Паштовая марка СССР, з серыі «К 150 гадавіне ўзяцця крэпасці Ізмаіл».
Штурм Ізмаіла.
1941, 15 капеек ( 803, 833)

Узяцце Ізмаіла

У 1790 года Паўднёвая армія Пацёмкіна, атрымаўшы шэраг перамог, наблізілася да Ізмаіла — найбольш магутнай крэпасці на левым беразе Дуная. Крэпасць была ўмацавана па апошніх патрабаваннях ваеннага мастацтва і лічылася непераможнай. Аблога Ізмаіла зацягнулася. Пацёмкін так і не змог узяць крэпасць і даручыў далейшую аблогу Сувораву, які прыбыў у рускі лагер 2(13) снежня.

На працягу 8 дзён Сувораў рыхтаваў войскі да штурму, стварыўшы роў і вал накшталт ізмаільскага. Нарэшце, ён паслаў ультыматум каменданту крэпасці Мехмету-пашы з патрабаваннем здачы. Пасля адмовы апошняга 11(22) снежня 1790 рускія войскі, якімі камандаваў Сувораў, штурмам узялі Ізмаіл. Страты рускіх склалі 4 тыс. забітымі і 6 тыс. параненымі. Туркі страцілі 26 тыс. забітымі і 9 тыс. палоннымі. Узяцце Ізмаіла з’явілася адным з вырашальных фактараў перамогі ў вайне. Сувораў атрымаў ганаровае званне падпалкоўніка лейб-гвардыі Прэабражэнскага палка.

З 1791, камандуючы рускімі войскамі ў Фінляндыі, Сувораў кіраваў будаўніцтвам умацаванняў на мяжы са Швецыяй. Яму таксама было даручана камандаванне над Рочансальмскім портам і Саймскай флатыліяй. Пасля смерці Пацёмкіна ў 1792 годзе прызначаны камандуючым войскамі на поўдні Расіі — у Екацерынаслаўскай губерні і Таўрыцкай вобласці (1792—1794). Пасля перамогі ў руска-турэцкай вайне паўстала неабходнасць умацавання новай руска-турэцкай мяжы, якая пралягала па рацэ Днестр. Праца па складанні плану інжынернай падрыхтоўкі меж была даручана Сувораву. Галоўную ўвагу Сувораў надаў умацаванню левага берагу ў ніжнім цячэнні Днястра. Па яго загаду на левым беразе Днястра на месцы спаленага туркамі сяла была пабудавана крэпасць Сярэдняя і ў 1792 годзе закладзены горад Ціраспаль. Пад кіраўніцтвам Суворава здзяйсняецца будаўніцтва крапасных будынкаў у Гаджыбеі (Адэсе).

Паўстанне Касцюшкі 1794 года. Штурм Прагі

У маі 1794 года Сувораў накіраваны ў Падолію для падрыхтоўкі да другой польскай кампаніі. У першай палове жніўня залічаны ў склад войска генерал-аншэфа з 4,5-тыс. атрадам уступіў на тэрыторыю Рэчы Паспалітай. Колькасць сувораўскіх войск пасля далучэння іншых атрадаў узрасла да 11 тыс. салдат. За 6 дзён Сувораў атрымаў 4 перамогі над паўстанцамі Тадэвуша Касцюшкі: 3(14) верасня ля мястэчка Дзівін; на наступны дзень пры Кобрыне авангард Суворава разбіў да 1000 конніцы . 6(17) верасня пры манастыры Крупчыцы (у цяп. час в. Чыжэўшчына) Сувораў атакаваў корпус Серакоўскаго (колькасць 16—18 тыс. пры 28 арудыях) і з вялікімі стратамі (3 тыс.) адкінуў яго да Брэста. 8(19) верасня ізноў пазмагаўся з войскамі Серакоўскаго (да 16 тыс.) пры Брэсце (у раёне сучаснага Цярэспаля) і цалкам іх разграміў. Паўстанцы страцілі 5 тыс. забітымі і 7 тыс. палоннымі, сярод рускіх страты склалі 1000 чалавек забітымі. Страта цэлага корпуса выклікала маральны надлом сярод удзельнікаў паўстання.

10 кастрычніка кіраўнік паўстанцаў Касцюшка быў узяты ў палон атрадам Ферзена, які затым далучыўся да Суворава, з прычыны чаго колькасць войск апошняга узрасла да 17 тыс. салдат.

Гэтыя войскі зрушыліся на Варшаву. Насустрач войскам Суворава быў накіраваны атрад генерала Маена, які складаўся з 5 560 салдат (у тым ліку 1 103 кавалерыі) і 9 гармат. У 5 гадзін раніцы 15(26) кастрычніка пры Кабылцы пачаўся бой, які доўжыўся больш за 5 гадзін і скончыўся разгромам польскіх войск, частка з якіх адступіла да , прыгараду Варшавы на правым беразе Віслы.

Да 21 кастрычніка (1 лістапада) войскі Суворава займаліся на подступах да Варшавы падрыхтоўкай салдат, нарыхтоўкай фашын, лесвіц і тыноў для пераадолення ўмацаванняў.

«Разня ў Празе». Погляд на падзеі з польскага боку

Штурм Прагі

23 кастрычніка (3 лістапада) войскі Суворава (да 25 тысяч салдат пры 86 гарматах) падышлі да Прагі і пачалі артылерыйскі абстрэл горада і яго муроў. Назаўтра, прыблізна ў 5 гадзін раніцы, сем калон пайшлі на прыступ паўразбураных артылерыйскім агнём умацаванняў, якія абараняліся гарнізонам і ўзброенымі гарадскімі апалчэнцамі (20—30 тысяч) пры 106 гарматах. Рускія калоны пад агнём уварваліся ў Прагу з розных бакоў. Сярод абаронцаў Прагі пачалася паніка, і да 9 гадзін раніцы 24 кастрычніка (4 лістапада) польскія войскі капітулявалі.

У баі загінула, паводле розных даных, ад 10 тыс. да 13,5 тыс. палякаў і крыху больш узята ў палон, з рускага баку, згодна з афіцыйнай рэляцыяй, забіта 580 салдат і паранена 960.

Расійскі генерал фон Клуген так успамінаў аб мінулым баі ў Празе:

«У нас стралялі з вокнаў хат і з стрэх, і нашы салдаты, урываючыся ў хаты, забівалі ўсіх, хто ім ні трапляўся <…> Разлютаванасць і смага помсты дайшлі да найвысокай ступені <…> афіцэры былі ўжо не ў сілах спыніць кровапраліцце <…> У моста надышла зноў разня. Нашы салдаты стралялі ў натоўпы, не разбіраючы нікога, — і пранізлівы крык жанчын, лямант дзяцей наводзілі жах на душу. Справядліва гавораць, што разлітая чалавечая кроў узбуджае род ап’янення. Разлютаваныя нашы салдаты ў кожнай жывой істоце бачылі згубіцеля нашых падчас паўстання ў Варшаве. „Нет нікому пардона!“ — крычалі нашы салдаты і забівалі ўсіх, не адрозніваючы ні гадоў ні пола…»

Накід галавы Суворава, зроблены з натуры ў 1795 г. графікам . Малюнак зроблены ўжо пасля штурму Прагі, таму не адрозніваецца дакладнасцю і вядомы сваёй некарэктнасцю адлюстравання твару Суворава

Сувораў прыняў дэпутатаў з Варшавы прама на поле бою, сярод мноства трупаў, дэманстратыўна папярэджваючы палякаў аб наступствах далейшага супраціву.

Падзеі ў Празе, польскія і французскія сродкі масавай інфармацыі перадалі вобраз Суворава ў вачах заходнееўрапейцаў як жорсткага палкаводца.

29 кастрычніка (9 лістапада) на беразе Віслы магістрат паднёс Сувораву хлеб-соль і гарадскія ключы, якія сімвалізавалі капітуляцыю Варшавы. Пазней магістрат ад імя жыхароў Варшавы падарыў Сувораву залатую табакерку з алмазамі і надпісам «Варшава — свайму збавіцелю». На просьбу караля Станіслава вызваліць аднаго польскага афіцэра, Сувораў вызваліў у якасці падарунку 500 палонных афіцэраў, і яшчэ да таго дадому былі адпушчаны 6 тысяч польскіх апалчэнцаў.

Пасля капітуляцыі Варшавы і абвешчанай Суворавым амністыі войскі паўстанцаў па ўсёй Польшчы на працягу тыдня склалі зброю.

Пасля бітвы за Прагу Сувораў накіраваў імператрыцы Кацярыне II ліст, які складалася з трох слоў: «Ура! Варшава наша!» і атрымаў адказ «Ура! Фельдмаршал Сувораў!». За ўзяцце Прагі Сувораў удастоіўся вышэйшага воінскага чыну фельдмаршала, яму быў падараваны маёнтак у 7 тысяч душ, ён таксама атрымаў прускія ордэны Чорнага Арла, Чырвонага Арла і іншыя ўзнагароды.

За ваенныя поспехі 1794 года Сувораў атрымаў ад імператрыцы Кобрынскую воласць і іншыя беларускія землі з 13279 душамі прыгонных сялян. На душы тады лічылася дарослае мужчынскае насельніцтва, значыцца, агулам генерал-фельдмаршал атрымаў у падарунак не менш за 60 тысяч сялян і членаў іх сямей.

У пачатку 1795 года Сувораў быў прызначаны камандуючым усімі рускімі войскамі ў Польшчы, затым галоўнакамандуючым 80-тысячнай арміяй, размешчанай у Браслаўскай, Вазнясенскай, Харкаўскай і Екацерынаслаўскай губернях са штаб-кватэрай у Тульчыне. У гэты перыяд ён напісаў «Навуку перамагаць» — выдатны помнік рускай ваеннай думкі.

Пры Паўле I

Няміласць

Пасля смерці 6 (17) лістапада 1796 года Кацярыны II на прастол уступіў Павел I, фанатычны прыхільнік прускай ваеннай сістэмы Фрыдрыха Вялікага, у адпаведнасці з якой ён стаў рэфарміраваць рускае войска. Былі ўведзены новая форма адзення, новы воінскі статут. Галоўная ўвага надавалася муштры войск, аглядам і парадам. Прыхільнік «асвечанай» манархіі, які стварыў сваю сістэму арганізацыі і забеспячэнні войск і з поспехам яе ўжываў, Сувораў выступаў супраць насаджэння імператарам Паўлам I прускіх палачных парадкаў у войску, што выклікала варожыя адносіны да яго прыдворных колаў. Насуперак указанням Паўла I, Сувораў працягваў выхоўваць салдат па-свойму. Ён гаварыў: «Рускія прускіх заўсёды білі, што ж тут пераняць?», «Пудра не порах, букля не гармата, каса не цясак, і я не немец, а прыродны русак». Гэтыя акалічнасці выклікалі раздражненне і гнеў імператара, і 6(17) лютага 1797 года Сувораў быў звольнены ў адстаўку без права нашэння мундзіра і ў красавіку прыбыў у свой маёнтак Кобрын, а ўжо ў маі года быў высланы ў іншы маёнтак — сяло (Баравіцкі павет, Наўгародская губерня). Нагляд за адстаўным фельдмаршалам быў ускладзены на баравіцкага гараднічага А. Л. Вындомскага, які аднак, пакутуючы ад сваёй ролі, здолеў спаслацца на хваробу і занятасць, і гэты абавязак была ўскладзены на А. Н. Нікалаева, які прывозіў у Кобрын загад аб ссылцы Суворава і арыштаваў афіцэраў, якія прыехалі з Суворавым у Кобрын.

Карэспандэнцыя Суворава перлюстрыравалася, яму не дазволена было выязджаць далей 10 км ад сяла, пра ўсіх яго наведвальнікаў дакладвалася. Як піша Петрушэўскі:

«З данясення бачна хатняе жыццё Суворава. Ён уставаў за 2 гадзіны да світання, піў гарбату, абліваўся вадою, досвіткам ішоў у царкву, дзе стаяў ютрань і абедню, прычым сам чытаў і спяваў. Абед падаваўся а 7-й гадзіне, пасля абеду Сувораў спаў, потым абмываўся, у свой час ішоў да вячэрні, пасля таго абмываўся разы тры і клаўся спаць. Скаромнага ён не еў, быў увесь дзень адзін і размаўляў толькі са сваімі людзьмі, некалькімі адстаўнымі салдатамі. Насіў ён звычайна каніфасны камзольчик, адна нага ў боце, іншая (параненая) у туфлі; па нядзелях і іншых святах апранаў егерскую куртку і каску; у высокаўрачыстыя дні куртку замяняў фельдмаршальскім мундзірам без швіва, але з ордэнамі. Свой просты штодзённы гарнітур Сувораў зрэшты яшчэ спрашчаў да мінімуму: хадзіў без кашулі, у адной ніжняй бялізне, як рабіў звычайна ў лагерны час»

. Партрэт А. В. Суворава. 1818 г. Гравюра з партрэта 1800 года.

У пачатку верасня 1798 года да Суворава прыехаў стары калега генерал-маёр Прэва дэ Люміна, адпраўлены Паўлам I пазнаць меркаванне Суворава аб тым, як весці вайну з французамі ў сучасных умовах (перамогі Напалеона выклікалі занепакоенасць рускага двара). Сувораў прадыктаваў дзевяць правіл вядзенні вайны, якія адлюстроўвалі наступальную стратэгію палкаводца.

12 лютага 1798 года князь атрымаў загад ехаць да Суворава і паведаміць ад імя Паўла, што фельдмаршал можа вярнуцца ў Пецярбург. Аднак Сувораў працягваў выклікаць незадаволенасць Паўла, па-ранейшаму стала паджартоўваючы і высмейваючы новыя ваенныя парадкі. Неўзабаве Сувораў выявіў жаданне вярнуцца назад у Канчанскае; ранейшы нагляд быў з яго сняць, перапіска не кантраляваліся. У сяле здароўе Суворава пагоршылася, узмацнілася нудота і раздражняльнасць, і Сувораў прыняў рашэнне выдаліцца ў манастыр і напісаў прашэнне Паўлу I. Адказу не было, а 6 (17) лютага ў Канчанскае прыехаў флігель-ад’ютант Талбухін і прывёз Сувораву пісьмо імператара: «Граф Аляксандр Васільевіч! Зараз нам не час разлічвацца. Вінаватага Бог прабачыць. Рымскі імператар патрабуе вас у начальнікі свайго войска і ўручае вам лёс Аўстрыі і Італіі…»

Італьянскі паход 1799 года

У 1798 г. Расія ўступіла ў 2-ю антыфранцузскую кааліцыю (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Турцыя, Каралеўства Абедзвюх Сіцылій). Было створана аб’яднанае руска-аўстрыйскае войска для паходу ў паўночную Італію, захопленую войскамі . Першапачаткова на чале арміі планавалася паставіць эрцгерцага Іосіфа. Але па патрабаванні Англіі Аўстрыя звярнулася з просьбай да Паўла I прызначыць камандуючым Суворава. Выкліканы з ссылкі палкаводзец прыбыў у Вену 14 (25) сакавіка, дзе імператар Франц I прысвоіў Сувораву званне аўстрыйскага фельдмаршала. 4 (15) красавіка палкаводзец прыбывае да рускіх войск у Верону, а на наступны дзень перайшоў з войскамі ў Валеджа.

Ужо 8 (19) красавіка пачалося выступленне з Валеджа да ракі Ада саюзных руска-аўстрыйскіх войск колькасцю каля 80 тысяч чалавек пад камандаваннем Суворава. Перад паходам ён выступіў з зваротам да італьянскага народа. Першым сутыкненнем сувораўскіх войск з французамі на захопленай імі італьянскай тэрыторыі, з’явілася ўзяцце 10 (22) красавіка горада-крэпасці Брэшыя (у гэтым баі вызначыўся генерал-маёр князь Баграціён). Узяцце Брэшыі дало магчымасць пачаць блакаду варожых крэпасцей Мантуя і (на што было дадзена 20 тысяч чалавек) і пачаць рух асноўнай часткі арміі да Мілана, куды для яго абароны адыходзілі часткі французскай арміі, якія замацаваліся на процілеглым беразе ракі Ада. 15 (26) красавіка быў узяты горад Лека, 16 (27) красавіка пачалася асноўная частка : рускія войскі пераправіліся праз раку нанеслі паражэнне французскай арміі пад кіраўніцтвам вядомага палкаводца Жана Маро. Французы страцілі каля 3 тысяч забітымі і каля 2 тысяч палоннымі. Заключным этапам бітвы на рацэ Адда стала бітву пры Вердэрыа, вынікам якой стала здача французскай дывізіі генерала Серур’е.

У выніку бітвы французскае войска адступіла і 17 (28) красавіка саюзныя войскі ўступілі ў Мілан. 20 красавіка (1 мая) яны выступілі да ракі По. У гэтым паходзе былі ўзяты крэпасці Пяск’ера, Тартона, Піцігетоне, у кожнай з якіх Сувораў пакідаў гарнізон з ліку аўстрыйцаў, таму яго войска паступова скарачалася. У пачатку мая Сувораў пачаў рух на Турын. 5 (16) мая французскі атрад генерала Маро каля Марэнга напаў на аўстрыйскі дывізіён, але з дапамогай атрада Баграціёна быў адкінуты. Французскія войскі вымушаны былі адступіць, пакінуўшы без бою крэпасці Казале і Валенцу і адкрыўшы дарогу на Турын, які быў узяты без бою (дзякуючы падтрымцы мясцовых жыхароў і П’емонцкай нацыянальнай гвардыі) 15 (26) мая. У выніку практычна ўся паўночная Італія была ачышчана ад французскіх войск.

У сярэдзіне мая ў Фларэнцыю прыбыла армія генерала Макдональда і зрушылася да Генуі на злучэнні з Маро. 6 (17) чэрвеня на рацэ пачалася паміж руска-аўстрыйскімі войскамі Суворава і французскай арміяй Макдональда. Яна доўжылася трое сутак і скончылася паражэннем французаў, якія страцілі забітымі і ўзятымі ў палон палову свайго войска.

У ліпені 1799 года здаліся крэпасці Алесандрыя і Мантуя. Пасля падзення апошняй Сувораў быў узведзены ў княжую годнасць і стаў князем Італьянскім, а сардзінскі кароль Фердынанд IV узвёў яго ў ранг гранда Каралеўства Абедзвюх Сіцылій з нашчадкавым тытулам прынца і кузена караля. Паміж тым, новы галоўнакамандуючы французскіх войск у Італіі генерал аб’яднаў усі французскія атрады і выступіў да П’емонта. 3 (14) жніўня французы занялі Нові. Да Нові падышла і армія саюзнікаў, і 4 (15) жніўня пачалося . Падчас 18-гадзіннай бітвы французскае італьянскае войска было цалкам разгромлена, страціўшы забітымі 7 тыс. чалавек (уключаючы і яе камандуючага Жубера), 4,5 тысяч палонных, 5 тысяч параненых і 4 тыс. дэзерціраў. Бітва пры Нові стала апошняй буйнай бітвай падчас Італьянскага паходу. Пасля яго імператар Павел I загадаў, каб Сувораву аказваліся такія жа ўшанаванні, якія да гэтага аказваліся толькі імператару.

Вынікам італьянскага паходу стала вызваленне ў кароткі тэрмін Паўночнай Італіі ад французскага панавання. Перамогі саюзнікаў былі абумоўлены, галоўным чынам, высокімі маральна-баявымі якасцямі рускіх войск і выбітным палкаводчым мастацтвам Суворава.

Карціна В. І. Сурыкава «Пераход Суворава праз Альпы ў 1799 годзе»

Швейцарскі паход

Пасля вызвалення Паўночнай Італіі Сувораў меркаваў разгарнуць наступ на Францыю, наносячы галоўны ўдар у кірунку Грэнобль—Ліён—Парыж. Але гэты план быў сарваны саюзнікамі, якія не жадалі ўзмацнення ўплыву Расіі ў раёне Міжземнага мора і Італіі. Вялікабрытанія і Аўстрыя вырашылі выдаліць рускае войска з Паўночнай Італіі. Сувораву было загадана, пакінуўшы ў Італіі аўстрыйскія войскі, на чале рускіх войск накіравацца ў Швейцарыю, злучыцца з корпусам , які дзейнічаў там і адтуль наступаць супраць Францыі.

. «Фельдмаршал Сувораў на вяршыні Сен-Гатарда 13 верасня 1799 года»

Рускія войскі за шэсць сутак прайшлі 150 км ад Алесандрыі да . Па прыбыцці ў Таверна, выявілася, што аўстрыйцы ў парушэнні дасягнутых дамоўленасцей даставіць туды 1429 мулаў, неабходных для перавозкі правіянту і артылерыі, не зрабілі гэтага. Паміж тым, сваю артылерыю і абозы рускае войска адправіла іншым шляхам. Мулы былі дастаўлены толькі праз 4 дня і ўсяго 650 штук. Аўстрыйскія афіцэры далі таксама няправільныя звесткі аб колькасці французскага войска (амаль на траціну яе пераменшыўшы) і аб тапаграфіі маршруту (сцвярджаючы, што ўздоўж Люцэрнскага возера ідзе пешаходная сцяжынка, якой насамрэч не было.

31 жніўня (11 верасня) рускія войскі, нарэшце, выступілі. Пачаўся гераічны Швейцарскі паход Суворава 1799 года, які стаў буйным дасягненнем ваеннага мастацтва. Першым буйным сутыкненнем з французамі стаў штурм перавалу , які адкрываў шлях у Швейцарыю. Узяўшы вёскі Урзерн і Госпіталь, рускія войскі пачалі штурм раніцай 13 (24) верасня. З вялікай цяжкасцю з трэцяга прыступу перавал быў узяты. 14 (25) верасня рускія войскі, злучыўшыся ў адзін атрад зрушыліся да Швіца, дзе на шляху ізноў неабходна было штурмаваць французскія ўмацаванні ў выключна цяжкіх умовах: у раёне Чортава моста, які быў перакінуты праз цясніну, па якой цякла рака Рэйс. Да моста выходзіў вузкі тунэль, прабіты ў вялізных практычна стромых уцёсах.

Пераход Суворава праз Чортаў мост. Мастак

Абышоўшы па дне цясніны французаў, рускія войскі здолелі адкінуць іх ад выхаду з тунэлю і бой завязаўся ўжо за сам . З цяжкасцю яго атрымалася ўзяць, не дапусціўшы разбурэння. З баямі і цяжкай барацьбой з неспрыяльнымі прыроднымі ўмовамі войска рушыла далей. Найбольш цяжкім выпрабаваннем на Сен-Гатардскай дарозе быў пераход праз найбольш высокую і стромкую заснежаную гару Бінтнерберг, супраць і пасярэдзіне вадаспаду. Пры пераходзе загінула мноства рускіх салдат. Нарэшце, перайшоўшы праз гару і ўступіўшы ў Альтдорф Сувораў выявіў адсутнасць дарогі ўздоўж Люцернскага возара, аб якой яму гаварылі аўстрыйцы, што рабіла немагчымым ісці на Швіц.

Паміж тым пачаў канчацца правіянт, ля Фірвальштэдскага возера канцэнтраваліся французскія войскі, і Сувораў прыняў рашэнне накіраваць сваю армію праз магутны горны хрыбет Расшток і, перайшоўшы праз яго, выйсці ў Мутэнскую даліну, а адтуль ісці на Швіц. Падчас гэтага найцяжкага пераходу Сувораў (якому ўжо было больш за 70 гадоў) цяжка захварэў. Пераход праз Расшток заняў 12 гадзін. Спусціўшыся да вёскі Мутэн, якая была занята французамі, рускія пачалі яе штурм, што стала поўнай нечаканасцю для французаў. Да вечара 19 (30) верасня ўсе сувораўскія войскі засяродзіліся ў Мутэнскай даліне і тут даведаліся аб поўным разгроме корпуса Рымскага-Корсакова, на дапамогу якому яны спяшаліся. Сувораўскія войскі апынуліся блакіраванымі французамі.

Рускае войска здолела прадзерціся праз французскія пазіцыі і з баямі рушыла наперад праз заснежаныя горы і перавалы. Ужо практычна не засталося правіянту і патронаў, вопратка і абутак знасілася, шматлікія салдаты і афіцэры былі босы. Пасля таго, як апошняя аўстрыйская брыгада пакінула рускіх (у Гларысе) генералітэт рускага войска прыняў рашэнне прабівацца праз хрыбет Панкіс (Рынгенкопф) у даліну ракі Рэйн на злучэнне з астаткамі корпуса Рымскага-Корсакова. Гэта быў апошні і адзін з найбольш цяжкіх пераходаў. Былі скінутыя ў прорву ўсе гарматы, страчана каля 300 мулаў. Французы напалі на ар’ергард рускага войска, але, нават маючы запас куль і артылерыю, былі адкінуты рускімі ў штыкавой атацы. Апошнім выпрабаваннем быў спуск з гары Панкіс (адлюстраваны на карціне Сурыкава «Пераход Суворава праз Альпы»). У пачатку кастрычніка 1799 года прыбыццём да аўстрыйскага горада Фельдкірхе Швейцарскі паход Суворава завяршыўся.

За гэты беспрэцэндэнтны па цяжкасцях і гераічнасці паход Сувораў быў удастоены вышэйшага воінскага звання генералісімуса, стаўшы чацвёртым генералісімусам у Расіі.

Вяртанне ў Расію. Смерць

29 кастрычніка (9 лістапада) 1799 года Сувораў атрымаў ад Паўла I два рэскрыпты, у якіх паведамлялася пра разрыў саюза з Аўстрыяй і загадвалася рыхтаваць рускае войска да вяртання ў Расію. У другой палове лістапада рускае войска пачало вяртацца. У Багеміі і Паўночнай Аўстрыі яно размясцілася на адпачынак (сам Сувораў спыніўся ў Празе) у чаканні магчымага аднаўлення вайны з Французскай рэспублікай. Аднак яго не адбылося і 14 (25) студзеня 1800 года рускае войска канчаткова рушыла на Радзіму.

Магіла Суворава ў Аляксандра-Неўскай лаўры

У Кракаве Сувораў здаў камандаванне Розенбергу і накіраваўся ў Санкт-Пецярбург. У дарозе ён захварэў і спыніўся ў сваім маёнтку ў Кобрыне. Накіраваны імператарам да Суворава лейб-медык І. І. Вейкарт змог дамагчыся паляпшэння стану Суворава, генералісімус змог працягнуць шлях. У Пецярбургу яму рыхтавалася ўрачыстая сустрэча. Аднак, нечакана ў гэты час Сувораў ізноў трапляе ў няміласць. Афіцыйнай падставай да яе было тое, што ў Італьянскім і Швейцарскім паходах Сувораў трымаў пры сабе дзяжурнага генерала, што належала мець толькі манарху. Адносна сапраўдных прычын няміласці высоўваюцца самыя розныя версіі.

Хвароба Суворава абвастрылася. Урачыстая сустрэча была скасавана. Па прыездзе ў Пецярбург Сувораў спыніўся дома ў мужа сваёй пляменніцы . Павел I адмовіўся прыняць палкаводца. Па адной версіі, перад смерцю Сувораў сказаў фаварыту імператара графу , які прыехаў запатрабаваць справаздачы пра яго дзеянні: «Я рыхтуюся аддаць справаздачу Богу, а пра гаспадара я зараз і думаць не жадаю…».

Таксама паводле адной з версій, да паміраючага Суворава прыехаў граф Хвастоў. Сувораў сказаў яму, развітваючыся: «Міця, бо ты добры чалавек, не пішы вершаў. А ўжо калі не можаш не пісаць, то, напрамілую Бог, не друкуй».

Хвароба Суворава прагрэсавала, пачалася гангрэна, і а другой гадзіне дня 6 (18) мая Аляксандр Васільевіч Сувораў памёр. Сувораў быў пахаваны ў Ніжняй Благавешчанскай царкве Аляксандра-Неўскай лаўры пры вялізнай колькасці народа. На надмагільнай пліце высечаны кароткі надпіс: «Тут ляжыць Сувораў».

Унёсак Суворава ў ваенную навуку

Сувораў увайшоў у сусветную гісторыю як геніяльны палкаводзец і ваенны мысляр. Гэта быў адзін з найбольш адукаваных людзей свайго часу, які валодаў шырокімі ведамі не толькі ў ваенных навуках, але і ў іншых абласцях ведаў. Сувораў пакінуў вялізную ваенна-тэарэтычную і практычную спадчыну, узбагаціў усе вобласці ваеннай справы новымі высновамі і становішчамі. Адкінуўшы састарэлыя прынцыпы кардоннай стратэгіі і лінейнай тактыкі, Сувораў распрацаваў і ўжыў у палкаводніцкай практыцы больш дасканалыя формы і спосабы вядзення ўзброенай барацьбы, якія нашмат апярэдзілі сваю эпоху і забяспечылі рускаму ваеннаму мастацтву вядучае месца. Ён даў больш 60 бітв і баёў і ўсе іх выйграў.

Алегарычны помнік Сувораву ў Пецярбургу, Міхаіл Казлоўскі, 1801

Стратэгія Суворава адрознівалася выключнай актыўнасцю і рашучасцю. Галоўнай мэтай ваенных дзеянняў ставілася знішчэнне войска суперніка ў адкрытых палявых бітвах. Асноўным спосабам стратэгічных дзеянняў лічыўся наступ. «Праўдзівае правіла ваеннага мастацтва, — вучыў Сувораў, — прама напасці на суперніка з самога адчувальнага для яго боку, а не схадзіцца, нясмела прабіраючыся вакольнымі дарогамі… справа можа быць вырашана толькі прамым адважным наступам». Аддаючы перавагу наступу, Сувораў лічыў магчымым у асобных выпадках звяртацца да абароны і нават да ў інтарэсах захавання войскаў ад удару суперніка, які перавышае колькасцю. Вялікае значэнне Сувораў надаваў канцэнтрацыі сіл і сродкаў на найважнейшых кірунках.

Сувораў быў не толькі буйнейшым стратэгам, але і найдасканалым тактыкам. Асобай заслугай Суворава было ўдасканаленне тактыцы калон у спалучэнні з рассыпным ладам — спосаб бою, створаны на Захадзе толькі падчас войнаў Французскай рэвалюцыі канца XVIII стагоддзя і развіты затым Напалеонам. У тактыцы Суворава правільна спалучаліся агонь і штыкавы ўдар. Надаючы вялікае значэнне агню для дасягнення перамогі, ён падняў на небывалую да яго вышыню і мастацтва зруйнавальнага штыкавога ўдару. Сувораўская тактыка засноўвалася на дбайным уліку становішча, быстрыні, раптоўнасці дзеянняў.

Сувораў стварыў перадавую сістэму выхавання і навучанні войск. У яе аснове ляжала перакананне, што чалавек з’яўляецца вырашальным фактарам перамогі. Ён быў ворагам бязмэтнай і бессэнсоўнай муштры, імкнуўся абудзіць у салдатах пачуццё нацыянальнай самасвядомасці і каханне да радзімы, прызвычаіць іх да адважных, ініцыятыўных і майстэрскіх дзеянняў у самых разнастайных умовах баявога становішча. Галоўная ўвага звярталася на навучанне войск таму, што трэба на вайне. Сувораў патрабаваў ад падпарадкаваных яснага разумення сутнасці задач, якія стаяць перад імі.

Выяўляючы нястомны клопат аб салдатах, іх побыце і патрэбах і падзяляючы з імі ўсе нягоды паходнага жыцця, Сувораў заваяваў бязмежны давер і каханне войска.

Палкаводніцкая дзейнасць Суворава пакінула глыбокі след у гісторыі рускага войска. Паслядоўнік Пятра I і вучань П. А. Румянцава, Сувораў выхаваў плеяду выдатных рускіх палкаводцаў і военачальнікаў, сярод якіх найбольш выбітнымі былі М. І. Кутузаў і П. І. Баграціён. На ідэях Суворава былі выхаваныя Д. А. Мілюцін, М. І. Драгаміраў, А. А. Брусілаў і іншыя вядомыя рускія ваенныя дзеячы. Сувораў аказаў значны ўплыў і на замежную ваенную думку. Рускі ваенны гісторык Ф. Н. Глінка ў «Кароткім напісанні Вайскоўца часопіса» (1877) пісаў: «Зараз ужо ясна і адкрыта, што шматлікія правілы ваеннага мастацтва заняў Напалеон у нашага Сувораў. Гэтага не аспрэчваюць самі французы; у гэтым прызнаецца і сам Напалеон; у лістах з Егіпта, перахопленых англічанамі, ён відавочна гаворыць Дырэкторыі, што Суворава датуль не спыняць на шляхі перамог, пакуль не спасцігнуць асаблівага яго мастацтва ваяваць і не супрацьпаставяць яму яго ўласных правіл».

Выказванні сучаснікаў:

Маро называў марш Суворава да Трэбіі (стратэгічны манеўр) вяршыняй ваеннага мастацтва.
«Я быў вельмі малады падчас бітвы пры Трэбіі; гэтая няўдача магла бы мець згубны ўплыў на маю кар’еру; мяне выратавала толькі тое, што пераможцам маім быў Сувораў» — маршал Макдональд
Таленавіты генерал Масена гаварыў, што аддаў бы ўсе свае перамогі за адзін Швейцарскі паход Суворава

Узнагароды

(09.11.1787) — за бітву пад Кінбурнам; дыямантавыя знакі да ордэну (1789) — за бітву пры Рымніке;
А. В. Суворов з’яўляецца адным з 3-х Георгіеўскіх кавалераў за ўсю гісторыю ордэна, якія ўзнагароджаны з 3-й па 1-ю ступень
- Ордэн Святога Георгія 1-га кл. (18.10.1789, № 7) — «цудоўнае мастацтва і выдатная мужнасць ва ўсякім разе, найбольш жа пры атацы шматлікіх турэцкіх сіл, вярхоўным візірам узначаленых у 11 дзень верасня на рацэ Рымніке»;
- Ордэн Святога Георгія 2-га кл. (30.07.1773, № 8) — «За ажыццяўлённую адважную і мужную справа з даручаным яго кіраўніцтву дэташаментам пры атацы на Туртукай»;
- Ордэн Святога Георгія 3-га кл. (19.08.1771, № 34) — «За адвагу і мужныя подзвігі, аказаныя 770 і 771 гадоў з даручаным яму дэташаментам супраць польскіх падбухторшчыкаў, калі ён разважлівымі распараджэннямі ў адбыўшыхся бітвах, дзівячы ўсюду іх партыі, атрымаў над імі перамогі»;
і лаўрамі (10.07.1775) — у гонар перамогі над туркамі; другая шпага з дыяментамі і лаўровымі вянкамі за перамогу пры Рымніке (1789);
Ордэн Святога Уладзіміра 1-й ст. (28.07.1783) — за перамогі над нагайскімі татарамі ў Крыму;
Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (20.12.1771) — за перамогу над польскімі канфедэратамі;
(09.1770) — за баі з польскімі канфедэратамі ;
Кавалер вялікага крыжа ;
Аўстрыйскі Ваенны 1-й кл. ;
Прускі 1-й ст.;
Прускі ;
Прускі «За ваенныя заслугі» ;
Польскі ордэн Белага Арла;
Польскі ордэн Св. Станіслава;
Сардзінскі — ;
(Сардзінія);
Каралеўствы абедзвюх Сіцылій — Св. Януарыя;
баварскі — Св. Губерта і Залатога льва;
французскі — Кармельской багародзіцы і Св. Лазара

У памяць аб Сувораве

Сувораў быў першым чалавекам, у гонар якога ў Расіі быў заснаваны . У Расіі і іншых краінах ёсць ; у яго гонар узведзены помнікі; імем Суворава названыя атолы, населеныя пункты, вуліцы і іншыя аб’екты ў шматлікіх гарадах. Пабудаваны ў 1904 годзе атрымаў імя «Князь Сувораў», імя палкаводца атрымаў і шэраг іншых ваенных і грамадзянскіх судоў.

У перыяд Вялікай Айчыннай вайны 29 ліпеня 1942 года Указам Прэзідыўма Вярхоўнага Савета СССР заснаваны ваенны Ордэн Суворава трох ступеняў. Адбылося звыш сямі тысяч узнагароджанняў гэтым ордэнам. Дзясяткі партызанскіх атрадаў, брыгад і злучэнняў, якія дзейнічалі на акупаванай тэрыторыі, насілі імя Суворава.

Пастановай СНК СССР і ЦК УКП(б) 21 жніўня 1943 год створаны сувораўскія ваенныя вучылішча, адно з якіх дзейнічае і ў Мінску.

Выява Суворава прысутнічае на банкнотах Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі — прыднястроўскіх рублях, а таксама на Расіі.

У Швейцарыі і Ліхтэнштэйне выпушчаныя маркі з выявай палкаводца

У 1986 годзе ў рамках серыі «» былі выдадзеныя лісты Суворава, у аглядзе ад выдаўца напісана: «Лісты Суворава з’яўляюцца важнейшым гістарычным помнікам другой паловы XVIII стагоддзя — эпохі, на якую прыходзіцца вырашэнне вялікіх гістарычных задач, якія стаялі перад Расіяй на працягу некалькіх стагоддзяў».

Беларускія гісторыкі У. Арлоў і Г. Сагановіч, характарызуючы асобу А. Суворава, сцвярджаюць аднак, што на працягу ўсёй сваёй кар’еры ён аддана служыў жандарскай палітыцы царызму і, дарэчы, не ўдзельнічаў ні ў адной абарончай вайне і што, хоць для Расіі ён сапраўды выдатны палкаводзец, для Беларусі — найперш камандзір акупантаў.

З іншага боку, дырэктар музея імя А. В. Суворава Я. Бабенка гаворыць аб русафобскай кампаніі па дыскрэдытаціі палкаводца ў Беларусі і аспрэчвае недарэчныя і галаслоўныя, паводле яго меркавання, абвінавачванні, якія распаўсюджваюцца праз не названыя ёй газетныя і інтэрнэт-артыкулы. У прыватнасці, аспрэчваюцца абвінавачванні ў тым што мясцовае насельніцтва падвяргалася масавым забойствам, што Сувораў быў жорсткі і помслівы, што ён імкнуўся задушыць народнае паўстанне, што менавіта ён прынёс прыгоннае права ў Беларусь.. Таксама рад аўтараў лічыць, што абарончай для Расіі была, напрыклад, руска-турэцкая вайна 1787—1791/1792 гг., якую пачала Турцыя.

Зноскі

Суворов, Александр Васильевич // Русский биографический словарь — СПб.: 1912. — Т. 20. — С. 7–89.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q25859114"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175490"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551"></a>
Suvorov, Alexandr Vasiljevič, 1729-1800 // https://tritius.kmol.cz/authority/864402 Праверана 26 верасня 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q130368343"></a>
Суворов, Александр Васильевич // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIа. — С. 896–898.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892969"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24474888"></a>
Suvorov, Alexandr Vasiljevič, 1729-1800 // https://tritius.kmol.cz/authority/864402 Праверана 25 верасня 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q130368343"></a>
Pas L. v. Genealogics — 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a>
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонка 639
Д. Н. Бантыш-Каменский, Биографии генерал-фельдмаршалов Архівавана 21 мая 2007. (руск.)
Сергей Эдуардович Цветков. Армянские корни Суворова — правда или миф? (руск.) (14 кастрычніка 2019).
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонкі 623—624
Вторая Польская война 1794 года (Восстание Костюшко) // Керсновский «История русской армии»(недаступная спасылка)
По даных Бантыш-Каменскага
Воспоминания Ф. В. Булгарина, ч.6, гл.3 — Булгарын перадае расказ фон Клуге, які быў у падпарадкаванні Сувораву пры штурме Прагі
У. Арлоў, Г. Сагановіч. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн., 1997.
Юрий Квасников. К 150-летию филателистической «Россики»// Независимая газета от 24 сентября 2004 года
У. Арлоў, Г. Сагановіч, Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн., 1997
http://mnsvu.org/index2.php?option=content&task=view&id=141&pop=1 Архівавана 27 ліпеня 2011. Е. Бабенко. Историческое мифотворчество
БСЭ(недаступная спасылка)

Літаратура

Александр Васильевич Суворов: К 250-летию со дня рождения / Отв. ред. Л. Г. Бескровный. — М.: Наука, 1980. — 280 с.
Александр Васильевич Суворов: Библиографическое пособие / Сост. К. Н. Шапошникова. Белгород, 1999.
Александр Васильевич Суворов глазами современников / Сост. Э. И. Юрченко. М., 1999.
Алексеев С. Рассказы о Суворове и русских солдатах. — М.: Детская литература, 1968. — 127 с.
Анисимов Е. В., Каменский А. Б. Россия в XVIII — первой половине XIX вв. — М., 1994.
Биография Александра Васильевича Суворова, им самим писанная в 1786 году // Время и судьбы: Воен.-мемуар. сб. Вып. 1. — М.: Воениздат, 1991. — С. 143—157.
Бескровный Л. Г. Итальянский и швейцарский походы А. В. Суворова // Военно-исторический журнал. — 1974. —№ 8. —С. 98—103.
Генералиссимус Суворов. Жизнь его в своих вотчинах. М.: Патриот, 1993. — 128 с.
Григорьев С. Т. Александр Суворов: Ист. повесть. — М.: Мысль 1990. — 319 с.
Грусланов В. Н., Лободин М. П. Шпага Суворова. — Л.: Детская литература, 1990. — 239 с.
Драгунов Г. П. Чёртов мост. По следам Суворова в Швейцарии. — М.: Мысль, 1995. — 238 с.
Заичкин И. А., Почкаев И. Н. Екатерининские орлы. М.: Мысль, 1996. — 350 с.
Золотарев В. А., Межевич М. Н., Скородумов Д. Е. Во славу Отечества Российского. (Развитие военной мысли и военного искусства в России во второй половине XVIII века.) — М., 1984.
Лебедянский М. С. Памятник А. В. Суворову. Биография московского памятника. М.: Московский Рабочий, 1989. — 32 с.
Лопатин B.C. Потёмкин и Суворов. — М.: Наука, 1992. — 288 с.
Суворов в Петербурге. — Л.: Лениздат, 1978. — 304 с.
Михайлов О. Н. Суворов. — Ростов-на-Дону: Изд-во «Феникс», 1997. — 640 с. — ISBN 5-85880-439-X.
Осипов К. Александр Васильевич Суворов. — М.: Воениздат, 1950. — 384 с.
П. А. Румянцев, А. В. Суворов, М. И. Кутузов: документы и материалы. — Киев: Наукова думка, 1974. — 87 с.
Петров А. Суворов и Домбровский: встреча на Треббии [1799] // Родина. — 1994. № 12.- С. 84-88.
Помарнацкий А. В. Портреты А. В. Суворова. — Л.:Эрмитаж, 1963. — 180 с
Раковский Л. Генералиссимус Суворов. — Л.: Лениздат, 1975. — 527 с.
Рогулин Н. Г. «Полковое учреждение» А. В. Суворова и пехотные инструкции екатерининского времени. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2005. — 248 с.
Ростунов И. И. Генералиссимус Александр Васильевич Суворов. — М.: Воениздат, 1989.
Семанов С. Н. Александр Васильевич Суворов. Суворов в воспоминаниях современников. — М.: Русский мир, 2000. — 560 с.
Соловьев В. А. Суворов на Кубани, 1778—1793. — Краснодар: Кн. изд-во, 1986. — 190 с.
Советская военная энциклопедия, М., 1978.
Суворов А. В. — М.: Наука, 1980. — 278 с.
Суворов А. В.: Великий сын России. — М.: Тиада-Х, 2000. — 320 с.
Суворов А. В. Сборник документов. —T. 1. — М., 1949.
Суворов А. В. Наука побеждать. — М.: Воениздат, 1987. — 39 с.
Суворов А. В. Письма / Изд. подгот. B.C. Лопатин; Отв. ред. А. М. Самсонов. — М.: Наука, 1986. — 807 с.
Суворовский сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1951. — 280 с.
Цветков С. Э. Александр Суворов. 1730—1800. — М.: Центрполиграф, 2005. — 495 с.
Шишов А. В. Генералиссимус великой империи. — М.: Олма, 2005. — 480 с.

Спасылкі

У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме Аляксандр Сувораў

Гісторыя пад знакам Пагоні. Сувораў і Беларусь на YouTube
Біяграфія и спадчына Суворова на сайце Сувораўскага ваенного вучылішча (руск.)
Сувораў А. В. Аўтабіяграфія (руск.) Архівавана 6 лютага 2010.
http://www.suvorovmuseum.spb.ru/ Архівавана 14 верасня 2017.
А. Петрушевский. «Генералиссимус князь Суворов» (руск.) Архівавана 29 кастрычніка 2013.
Сувораў Аляксандр Васільевіч: сборнік матэрыялаў аб вялікім палкаводцы (руск.) Архівавана 4 верасня 2010.
http://monar.ru/index.php?map/holop/Suvorov Архівавана 4 жніўня 2008.
У. Арлоў, Г. Сагановіч. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Мн., 1997. Архівавана 25 верасня 2009.

[_bc73136ce8af73c3-1] Суворов, Александр Васильевич // Русский биографический словарь — СПб.: 1912. — Т. 20. — С. 7–89.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q25859114"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21175490"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1960551"></a>

[_5caa8edca11d438d-2] Suvorov, Alexandr Vasiljevič, 1729-1800 // https://tritius.kmol.cz/authority/864402 Праверана 26 верасня 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q130368343"></a>

[_97dae072883cfecb-3] Суворов, Александр Васильевич // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIа. — С. 896–898.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892969"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24474888"></a>

[_657c67970603699c-4] Suvorov, Alexandr Vasiljevič, 1729-1800 // https://tritius.kmol.cz/authority/864402 Праверана 25 верасня 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q130368343"></a>

[_0160966ad6f1c8c8-5] Pas L. v. Genealogics — 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a>

[Энцыклапедыя-6] Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонка 639

[kam-7] Д. Н. Бантыш-Каменский, Биографии генерал-фельдмаршалов Архівавана 21 мая 2007. (руск.)

[8] Сергей Эдуардович Цветков. Армянские корни Суворова — правда или миф? (руск.) (14 кастрычніка 2019).

[9] Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2 : Кадэцкі корпус—Яцкевіч / Рэдкал. : Г.П Пашкоў, (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-ое выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 688с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонкі 623—624

[10] Вторая Польская война 1794 года (Восстание Костюшко) // Керсновский «История русской армии»(недаступная спасылка)

[11] По даных Бантыш-Каменскага

[12] Воспоминания Ф. В. Булгарина, ч.6, гл.3 — Булгарын перадае расказ фон Клуге, які быў у падпарадкаванні Сувораву пры штурме Прагі

[13] У. Арлоў, Г. Сагановіч. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн., 1997.

[14] Юрий Квасников. К 150-летию филателистической «Россики»// Независимая газета от 24 сентября 2004 года

[15] У. Арлоў, Г. Сагановіч, Дзесяць вякоў беларускай гісторыі, Мн., 1997

[16] ttp://mnsvu.org/index2.php?option=content&task=view&id=141&pop=1 Архівавана 27 ліпеня 2011. Е. Бабенко. Историческое мифотворчество

[17] БСЭ(недаступная спасылка)