Эрнан Картэс

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Картэс.

Ферна́нда Картэ́с дэ Манро́й і Піса́ра Альтаміра́на (ісп.: Fernando Cortés de Monroy y Pizarro Altamirano), больш вядомы як Ферна́нда, Эрна́нда, Ферна́н ці Эрна́н Картэ́с (ісп.: Hernán Cortés, 1485 — 2 снежня 1547) — іспанскі канкістадор, які заваяваў Мексіку і знішчыў дзяржаўнасць ацтэкаў. Дзякуючы яму ў Еўропе з 1520-х гадоў сталі выкарыстоўваць ваніль  (руск.) і шакалад.

Эрнан Картэс
ісп.: Hernán Cortés y Pizarro
віцэ-кароль Новай Іспаніі^[d] 13 жніўня 1521 — 24 снежня 1521
Пераемнік	Cristóbal de Tapia^[d]
віцэ-кароль Новай Іспаніі^[d] 30 снежня 1521 — 12 кастрычніка 1524
Папярэднік	Cristóbal de Tapia^[d]
Пераемнік	Алонса дэ Эстрада^[d]
Нараджэнне	1485^[…] Медэлін^[d], Каралеўства Кастылія і Леон
Смерць	2 снежня 1547 Кастыльеха-д-ла-Куеста^[d], Каралеўства Кастылія і Леон
Месца пахавання	Мехіка
Імя пры нараджэнні	ісп.: Hernán Cortés y Pizarro
Бацька	Martín Cortés de Monroy^[d]
Маці	Catalina Pizarro Altamirano^[d]
Жонка	Каталіна Хуарэз^[d] і Juana Ramírez de Arellano y Zúñiga^[d]
Дзеці	Марцін Картэс^[d], Леанор Картэс Мантэсума^[d], Martín Cortés, 2nd Marquis of the Valley of Oaxaca^[d], Doña Juana Cortés de Zuñiga^[d] і Doña Maria Cortés y Ramirez de Arellano^[d]
Дзейнасць	канкістадор
Аўтограф
Прыналежнасць	Іспанія
Род войскаў	Сухапутныя войскі Іспаніі^[d]
Званне	генерал
Бітвы	Spanish conquest of the Aztec Empire^[d]
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Паходзіў з сям’і небагатых, але знатных ідальга  (руск.) . Два гады вучыўся ва ўніверсітэце Саламанкі, аднак аддаў перавагу ваеннай кар’еры . У 1504 годзе пераехаў на Эспаньёлу, у 1510—1514 гадах удзельнічаў у экспедыцыі па заваяванні Кубы пад кіраўніцтвам Дыега дэ Веласкеса . У 1519—1521 гадах па ўласнай ініцыятыве распачаў заваяванне Мексікі  (ням.) . У 1522—1526 гадах займаў пасаду генерал-капітана  (руск.) зноў утворанай калоніі Новая Іспанія, праводзячы незалежную палітыку, але з-за жорсткай барацьбы за ўладу ў 1528 годзе ён вярнуўся ў Еўропу . Кароль Карл V дараваў яму ў 1529 годзе тытул маркіза Аахакі (ісп.: Marqués del Valle de Oaxaca). У 1530 Картэс вярнуўся ў Мексіку ў званні ваеннага губернатара, але ўжо не меў рэальнай улады . У 1540 годзе назаўсёды вярнуўся ў Еўропу, удзельнічаў у няўдалым паходзе на Алжыр 1541 года  (руск.) . Памёр і пахаваны ў Іспаніі, у 1566 годзе прах быў перанесены ў Мексіку . У 1560-я гады яго нашчадкі паспрабавалі захапіць уладу ў Мексіцы, але пераварот завяршыўся правалам .

Пра жыццё заваёўніка захавалася мала крыніц, якія часта супярэчаць адна адной, таму гісторыкі моцна разыходзяцца ў ацэнках яго асобы і спадчыны. Працы Барталаме дэ лас Касаса  (англ.) зрабілі яго адным з ключавых персанажаў «Чорнай легенды  (руск.)» .

Паходжанне

Картэс належаў да роду як мінімум у двух пакаленнях. Прыжыццёвы біёграф Картэса — яго духоўнік  (бел. (тар.)) Франсіска Лопес дэ Гамара  (руск.), пісаў, што сем’і Картэсаў, Манрояў, Пісара і Альтамірана — старажытныя рады Эстрэмадуры, «са старых хрысціян». Сервантес дэ Салазар ў прысвячэнні Картэсу 1546 года нават узвёў яго генеалогію да роду ламбардскіх каралёў, якія пераехалі ў Іспанію. Насупраць, дамініканец , які ніколі не хаваў непрыязнасці да Картэса, пісаў, што канкістадор быў «сынам дробнага дваранчыка, якога я ведаў асабіста, вельмі беднага і вельмі сціплага, але добрага хрысціяніна і, як сцвярджала пагалоска, ідальга».

Дыега Альтамірана, дзед Эрнана па матчынай лініі, жанаты з Леанорай Санчэс Пісара, быў мажардомам  (руск.) Беатрысы Пачэка, графіні Медэльінскай. Ён уваходзіў у лік гарадскіх саветнікаў і стаў алькальдам. Марцін Картэс дэ Манро (1449—1528), бацька Эрнана, на працягу ўсяго жыцця займаў розныя дзяржаўныя пасады, у прыватнасці, быў рэхідорам, затым генеральным пракурорам гарадскога савета Медэльіна  (руск.). У сярэдневяковай Іспаніі гэтыя пасады маглі займаць толькі ідальга. Марцін Картэс ўдзельнічаў у грамадзянскай вайне 1475—1479 гадоў на баку праціўнікаў каралевы Ізабелы ў чыне капітана кавалерыі.

Па бацькавай лініі Картэс быў далёкім сваяком Нікаласа дэ Аванда  (руск.) — першага губернатара Эспаньёлы. З матчынага боку Картэс быў траюрадным братам Франсіска Пісара — заваёўніка Перу; іншы яго сваяк, таксама Франсіска Пісара, суправаджаў Картэса ў заваяванні Мексікі.

Картэс сам расказваў Гамары, што стан яго сям’і быў сціплым. У 1948 годзе лекар-афтальмолаг з Медэльіна Селясціна Вега апублікаваў кнігу, у якой ацэньваў рэнтабельнасць уласнасці Марціна Картэса, і заявіў, што даходы сям’і былі невялікія. Падыход С. Вега падвяргаўся крытыцы, паколькі ён разглядаў дакументальныя сведчанні ў кантэксце рэканструяванага ўзроўню цэн мяжы XV—XVI стагоддзяў. У 2008 годзе новае даследаванне прадставіў мексіканскі вучоны Эстэбан Міра Кабаёс, які прыйшоў да вываду, што сямейства Картэсаў не было багатым, але ўзровень яго дабрабыту быў сувымерны з сацыяльным статусам.

Ранняя біяграфія. Іспанія

За́мак у Медэльіне.

Дата нараджэння Картэса з’яўляецца прадметам спрэчак, паколькі ён яе паводле невядомых прычын хаваў. Гамара са слоў самога Картэса паказваў на 1485 год, але без удакладнення. Толькі ў адной ананімнай біяграфіі (абрываецца на 1519 годзе) гаворыцца, што ён нарадзіўся «у канцы ліпеня месяца», але больш гэтыя звесткі нідзе не пацвярджаюцца. Францысканскі гісторыкі Хероніма дэ Мендэта і Хуан дэ Таркемада прыводзілі для нараджэння Картэса дату 1483 год — год нараджэння Лютэра. Так пад заваяванне Мексікі падводзілася ідэалагічная база: Картэс з’явіўся на зямлю Новай Іспаніі дзеля звароту ў праўдзівую царкву індзейцаў і папаўнення імі шэрагаў каталікоў, парадзелай пасля Рэфармацыі.

Па дакументах Эрна Картэс дэ Манрой быў адзіным сынам Марціна Картэса дэ Манрой і Каталін Пісара Альтамірана. Пры хрышчэнні ў царкве Св. Марціна ў Медэльіне ён атрымаў імя дзеда па бацькоўскай лініі. Фернанда, Эрнанда і Эрнан былі ў той час адным і тым жа імем, для якога ў арфаграфіі таго часу існавала тры розныя напісанні (Fernando, Hernando і Hernán), таму яны ў роўнай ступені выкарыстоўваліся сучаснікамі.

З маці ў Картэса цёплых адносін не было, Гамара са слоў сына характарызаваў яе як «суровую і скнарлівую» асобу. У 1530 годзе ён перавёз маці ў Мексіку, дзе яна памерла праз некалькі месяцаў. Значна больш блізкія адносіны звязвалі бацькі і сына. Адзіны законны сын сваіх бацькоў, Эрна па звычаю таго часу рос пад наглядам карміцелькі, а ў падлеткавым узросце паступіў пад пачатак гувернёра  (руск.) і настаўнікі фехтавання. Гамара апісваў яго як слабое, хваравітае дзіця, што, верагодна, не адпавядала рэчаіснасці. На думку К. Дзювержэ, гэта было часткай створанай вакол асобы заваёўніка міфалогіі, «паводле якой кволае стварэнне стала выбраннікам Божым, а таму атрымала абарону і заступніцтва, каб магло здзейсніць наканаванае».

Від універсітэта Саламанкі.

Да 14-гадовага ўзросту Картэс выхоўваўся ў родным Медэльіне, а далей яго вызначылі ва Універсітэт Саламанкі. У горадзе ён жыў у доме прафесара-юрыста Франсіска Нуньеса дэ Валера, жанатага з цёткай Эрнана — зводнай сястрой Марціна Картэса. У далейшым Франсіска Нуньес выконваў ролю афіцыйнага юрыста Картэса ў Іспаніі. Навучанне ва ўніверсітэце падоўжылася ўсяго два гады: узімку 1501 года ён вярнуўся ў Медэльін. Гамара пісаў: «Бацькі сустрэлі яго няласкава, паколькі яны ўскладалі ўсе надзеі на свайго адзінага сына і марылі, што ён прысвяціць сябе вывучэнню права, навукі паўсюль у вялікім гонары і павазе».

Картэс быў добра адукаваным па мерках XVI стагоддзя чалавекам, што прызнавалі і яго праціўнікі, у тым ліку лас Касас. Ён валодаў лацінскай мовай, у яго дакладах і лістах шмат лацінскіх цытат; па апісанні Марынеа Сікула — першага свайго біёграфа — умеў складаць вершы і рытмічную прозу. Берналь Дыяс дэль Касціла  (руск.) і лас Касас называлі яго «бакалаўрам права». Амерыканскі гісторык XIX стагоддзя Уільям Прэскат  (англ.) выказаў здагадку, што гэтую ступень універсітэт прысвоіў Картэсу постфактум.

Галоўнай прычынай таго, што Картэс кінуў універсітэт, сучасныя біёграфы называюць жаданне ўдзельнічаць у каланізацыі Санта-Дамінга: далёкі сваяк бацькі Картэса — , быў прызначаны губернатарам Эспаньёлы. Пра яго жаданні з’ехаць у Новы Свет пісаў Гамара. Аднак у 1502 годзе флот Аванда адплыў без Картэса. Адзіную прычыну са слоў заваёўніка апісваў Гамара: Картэс падчас начнога візіту да замужняй дамы, нібыта, быў заўважаны яе мужам, і ратуючыся ўцёкамі па даху, сарваўся, пашкодзіўшы нагу. Наступныя два гады жыцця Картэса апісваліся біёграфамі супярэчліва: паводле Гамары, паправіўшыся, Картэс збіраўся адправіцца ў Італію пад камандаваннем Гансала Эрнандэса дэ Кордавы  (руск.). Наадварот, у біяграфіі Хуана Суарэс дэ Перальта (1589) сцвярджаецца, што Картэс правёў год у Вальядалідзе, дзе працаваў у натарыяльнай канторы.

Эспаньёла і Куба

У канцы 1503 года Картэс угаварыў бацькоў аплаціць яго пераезд у Новы Свет, і правёў некалькі месяцаў у Севільі, чакаючы аказіі да Санта-Дамінга. Ён прыбыў туды 6 красавіка 1504 года — за дзень да Вялікадня. Калонія знаходзілася тады ў стане цяжкага крызісу, і першы час Эрнан думаў адправіцца ў экспедыцыю на Жамчужны бераг (цяперашняя Венесуэла). Аднак неўзабаве з інспекцыі вярнуўся губернатар дэ Аванда, які цёпла прыняў сваяка і зарэгістраваў яго як vecino — паўнапраўнага каланіста, які бясплатна атрымаў зямлі з індзейцамі, якія апрацоўвалі іх (репартым’ента  (англ.)) і права на пабудову дома ў горадзе; наўзамен Картэс абавязваўся праслужыць на Эспаньёле не менш за 5 гадоў.

20-гадовы Картэс стаў прыкметнай фігурай у калоніі пасля ўдзелу ў шэрагу карных паходаў у глыбінныя раёны вострава. Пасля адміністрацыйнай рэформы 1506 года Картэс быў прызначаны натарыусам (ісп.: escribano, так называўся намеснік) у індзейскім селішчы Асуан на захад ад Санта-Дамінга, і вельмі паправіў сваё матэрыяльнае становішча. Ён атрымаў репартым’ента ў правінцыі Даяга; не выключана, што ён спрабаваў разводзіць цукровы трыснёг, завезеных з Канарскіх астравоў. Аднак жыццё памешчыка здавалася Картэсу прэсным, і ён вярнуўся ў Санта-Дамінга. У 1507 годзе ён пабудаваў дом на скрыжаванні вуліц Эль-Кондэ і Лас-Дамас, прама насупраць рэзідэнцыі губернатара — адзін з першых, якія захаваліся ў Новым Свеце. З 2001 года ў адрэстаўрыраваным доме размяшчаецца пасольства Францыі.

Дом Картэса ў Санта-Дамінга. Фота 2005 года.

У 1509 годзе губернатар Авандо быў адкліканы ў сувязі з прызначэннем вялікім камандорам Ордэна Алькантара, на змену яму быў дасланы дон Дыега Калумб  (руск.) — сын першаадкрывальніка Амерыкі. Калумб памяняў стратэгію развіцця калоніі, зрабіўшы стаўку на марскія экспедыцыі. У асяроддзе новага губернатара Картэс не ўпісваўся, а паколькі пяцігадовы кантракт з Аванда мінуў, ён мог уладкавацца ў якую-небудзь з захопніцкіх экспедыцый. Тым не менш, Картэс застаўся на Эспаньёле, як сцвярджаў Сервантес дэ Салазар, заразіўшыся сіфілісам ад адной з індзейскіх наложніц.

У 1510 годзе губернатар Калумб задумаў заваяванне Кубы, на чале паходу быў пастаўлены дон Дыега Веласкес дэ Куэльяр, які ўпершыню трапіў у Новы Свет ў 1493 годзе ў экспедыцыі Барталамеа Калумба  (руск.) — брата першаадкрывальніка. Картэсу атрымалася атрымаць пасаду афіцыйнага скарбніка (ісп.: contador del rey) арміі Веласкеса, якая налічвала каля 300 чалавек.

У лістападзе 1511 года Веласкес выйшаў з порта Сальвацьера-дэ-ла-Сабана на заходнім узбярэжжы Эспаньёлы. Экспедыцыя была старанна падрыхтавана: яшчэ па даручэнні Аванда ў 1509 годзе капітан Себасцьян дэ Акампа абышоў на караблі вакол Кубы, нанёсшы на карту ўсё зручныя бухты і якарныя стаянкі. Высадка прайшла ў заліве Баракоа, аднак Веласкес дзейнічаў асцярожна. 4 снежня 1512 года быў закладзены горад , які стаў арэнай змоў і разладаў, паколькі Веласкес імкнуўся весці палітыку, незалежную ад Дыега Калумба. Неўзабаве стала вядома пра змову супраць Веласкеса, прычым мяцежнікі вырашылі таемна паведаміць у Санта-Дамінга пра ціск з боку іх начальніка і абралі Картэса сваім паўнамоцным прадстаўніком. Картэс быў схоплены, калі збіраўся таемна адплыць на Эспаньёлу з тэкстам даносу, і неадкладна арыштаваны. Тым не менш, яму ўдалося сустрэцца з губернатарам сам-насам, і выйсці на волю. Саступіўшы пасаду скарбніка Амадору дэ Ларэсу, Картэс станавіўся алькальдам Сант’яга-дэ-Куба — тагачаснай сталіцы, а таксама абавязваўся ажаніцца са сваячкай (ісп.: cuñada) Веласкеса — Каталінай Хуарэс Маркайда (ісп.: Catalina Xuarez Marcaida). Картэс не жадаў ажаніцца, паколькі жыў тады з індзейскай наложніцай, якую хрысціў пад імем Леаноры, а сваёй дачцэ-метысцы даў імя і прозвішча маці — Каталін Пісара; яе хросным бацькам быў губернатар Веласкес.

Крэпасць Мора ў Санцьяга-дэ-Куба.

Пасля канчатковага «прымірэння» Кубы ў 1514 годзе, губернатар Веласкес не меў права здзяйсняць якую-небудзь дзейнасць за межамі вострава. Толькі ў 1517 годзе Веласкес атрымаў права rescate, г. зн. гандлю з суседнімі астравамі. Пад гэтым тэрмінам хаваліся пірацкія набегі на суседнія астравы і мацярык, з мэтай захопу золата і індзейскіх рабоў — карэннае насельніцтва Кубы імкліва вымірала. У лютым 1517 года адправілася ў шлях экспедыцыя Франсіска Эрнандэса дэ Кордаба, збірайся ў глыбокай таямніцы. Яе вынікам было адкрыццё Юкатана, паводле вынікаў якога Веласкес запатрабаваў для сябе звання адэлантада  (англ.), і стаў рыхтавацца да заваявання мацерыковых дзяржаў. У 1518 годзе была адпраўлена экспедыцыя пляменніка Веласкеса — Хуана Грыхальвы, у якой праславіліся многія будучыя паплечнікі Картэса — Альварада, Франсіска дэ Мантэха  (руск.) і . Сам Картэс не ўдзельнічаў у гэтых экспедыцыях, якія рыхтаваліся на асабістыя сродкі губернатара.

Увосень 1518 года Картэс пачаў барацьбу за вяршэнства ў паходзе для заваёвы Мексікі. Для пачатку ён дамогся ад урада Санта-Дамінга дазволу арганізаваць экспедыцыю. 23 кастрычніка 1518 года Веласкес падпісаў кантракт і інструкцыі для Картэса, прычым і Юкатан і Мексіка называліся ў ім «астравамі». Паводле кантракту губернатар Кубы рыхтаваў 3 караблі, сродкі для астатніх давалі Картэс і казначэй калоніі Амадор дэ Ларэс (планавалася падрыхтаваць 10 судоў). Усе выдаткі па змесце арміі і забеспячэнню яе харчаваннем нёс толькі Картэс. На рыштунак экспедыцыі Картэс выдаткаваў увесь стан, заклаў усе маёнткі і прадаў рабоў, а таксама залез у даўгі.

Заваяванне Мексікі

Асноўны артыкул:

Агульная схема паходу Картэса 1519 года. Марская частка выдзелена чырвоным. Адміністрацыйныя межы Мексікі — сучасныя.

Высадка ў Мексіцы

Да лістапада 1518 года адносіны паміж Картэсам і Веласкесам пагоршыліся, у дадатак, з’явіліся і іншыя прэтэндэнты на пасаду галоўнакамандуючага. Пасля прыбыцця экспедыцыі Грыхальвы, Картэс накіраваў на яго эскадру Педра дэ Альварада, каб сагітаваць яго людзей прыняць удзел у паходзе. Гэта прывяло да таго, што Веласкес часова адмовіўся ад скасавання кантракту з Картэсам. У ноч з 17 на 18 лістапада 1518 года эскадра Картэса пакінула кубінскую сталіцу.

Армія Картэса ўключала толькі 350 чалавек, таму ён пераклаў сваю эскадру ў Вілья-дэ-ла-Сантысіма-Трынідад, дзе знаходзіўся Грыхальва. яго каманда — каля 200 чалавек — пайшла пад камандаванне Картэса. Адпраўленне зацягвалася, паколькі Картэс інтэнсіўна скупляў харчовыя запасы. Паводле К. Дзювержэ — біёграфа — Картэс адразу паказаў, што плануе не рабаўніцкі набег, а каланізацыйную экспедыцыю. Гэта даказваецца і тым, што сцяг Картэса нёс лацінскі дэвіз in hoc signo vinces («Пад гэтым сцягам пераможам»), запазычаны ў лабарума  (руск.) імператара Канстанціна.

Канчаткова армія Картэса ўключала 508 пехацінцаў, 16 конных рыцараў (некалькі з якіх у складчыну валодалі адным канём, як той жа Альварада), 13 аркебузіраў, 32 арбалетчыкі, 100 матросаў і 200 рабоў — кубінскіх індзейцаў і неграў з энкамьенд Картэса, у якасці слуг і насільшчыкаў. Рыштунак ўключала 16 коней (11 жарабцоў і 5 кабыл, пералічаных пайменна), 10 гармат і 4 фальканеты. Сярод афіцэраў атрада Картэса вылучаліся будучыя заваёўнікі Цэнтральнай Амерыкі: Алонса Эрнандэс Портакарэра (яму першапачаткова дасталася Малінчэ  (руск.)), Алонса Давіла, , , Хуан Веласкес дэ Леон (сваяк кубінскага губернатара), Крыстабаль дэ Алід  (руск.), Гансала дэ Сандаваль  (руск.) і Педра дэ Альварада. Многія з іх былі дасведчанымі салдатамі, ваярамі ў Італіі і на Антыльскіх астравах. Каманда і армія размясцілася на 11 караблях. Галоўным стырнікам быў Антон дэ Аламінас (удзельнік трэцяй экспедыцыі Калумба і экспедыцыі Понсэ дэ Леона, Франсіска дэ Кордабы і Хуана дэ Грыхальва). Акрамя пералічаных асоб, у экспедыцыі ўдзельнічалі тры натарыусы і два святары.

10 лютага 1519 года экспедыцыя адправілася да ўзбярэжжа Юкатана. Першы кантакт з высокай цывілізацыяй Амерыкі адбыўся на востраве Касумель, дзе ў той час было княства мая Экаб, цэнтр шанавання багіні ўрадлівасці Іш-Чэль. Іспанцы паспрабавалі разбурыць святыню, прыйшоўшы ў жах ад абраду ахвярапрынашэння. У якасці перакладчыка першы час служыў індзейскі юнак-раб, ад якога былі атрыманы звесткі аб Хероніма дэ Агільяры  (руск.), іспанскім святары, што патрапіў у палон да мая і вывучыў іх мову. Ён стаў галоўным перакладчыкам экспедыцыі . У сакавіку 1519 года Картэс фармальна далучыў Юкатан да іспанскіх валадарстваў (фактычна гэта адбылося толькі ў 1535 годзе). Далей экспедыцыя пайшла ўздоўж ўзбярэжжа, 14 сакавіка было дасягнута вусце ракі Табаска, якую іспанцы называлі Грыхальвай. Канкістадоры напалі на індзейскае паселішча, але золата не знайшлі. У Табаска 19 сакавіка Картэс атрымаў ад мясцовых кіраўнікоў падарункі: шмат золата і 20 жанчын, сярод якіх была , якая стала афіцыйнай перакладчыцай і наложніцай Картэса. Яна адразу ж была хрышчоная, іспанцы называлі яе «донна Марына».

Заснаванне Веракруса

Карта паходу 1519—1521 гадоў. Паказаны таксама межы штатаў сучаснай Мексікі.

У Вялікі чацвер  (руск.) 1519 года экспедыцыя Картэса высадзілася ў гавані Сан-Хуан-дэ-Улуа, адкрытай Грыхальвай. На Вялікдзень прыбыў намеснік дадзенай вобласці (кальпішкі) — Тэндыль. Іспанцы адслужылі перад ім ўрачыстую імшу, пасля чаго Картэс выказаў жаданне сустрэцца з Мантэсумам — кіраўніком ацтэкаў. Просьба была падмацавана ваенным парадам, на якім лейтэнант Альварада паказаў мастацтва вольтыжыроўкі  (руск.), а таксама быў дадзены артылерыйскі салют. Сярод дароў, адпраўленых іспанцамі Мантэсуме, быў іспанскі шлем з пазалотай. Берналь Дыяс і іншыя іспанскія храністы сцвярджалі, што індзейцы знайшлі яго падобным на галаўны ўбор бога вайны Уіцылапочтлі  (руск.). Паводле іспанскіх паведамленняў, Мантэсума, убачыўшы шлем, пераканаўся, што іспанцы з’яўляюцца пасланцамі бога Кецалькаатля, якія павінны прыйсці з мора і авалодаць краінай. Сучасныя даследчыкі мяркуюць, што гэты міф быў складзеная самімі іспанцамі ўжо пасля заваявання Мексікі для ідэалагічнага абгрунтавання заваяванняў.

Тэндыль прыбыў праз тыдзень, прывезлі вялікая колькасць у адказ дароў, у іх ліку выявы сонца і месяца з золата і срэбра, вайсковы рыштунак, ўборы шляхты і інш. Дары суправаджаліся катэгарычнай адмовай прыняць правадыра еўрапейцаў. Салдаты ледзь не паднялі бунт, паколькі лічылі, што мэта паходу выканана, і можна вяртацца на Кубу: іспанцы моцна пакутавалі ад спёкі, маскітаў і дрэннай ежы. Паводле Берналя Дыяса да таго моманту ад недаядання і хвароб памерла ўжо 35 чалавек.

Руіны Семпаалы. Фота 1993 года.

Праз два дні пасля ад’езду Тэндыля да Картэсу прыбыло пасольства татанакаў з Семпаалы, якое прапанавала саюз супраць ацтэкаў. Картэс тым самым атрымліваў законную падставу застацца ў Мексіцы і нават пачаць паход у сталіцу Мантэсумы. Першым актам стала стварэнне тылавой базы — быў заснаваны порт Вілья-Рыка-дэ-ла-Веракрус, які размяшчаўся тады ў 70 км на поўнач ад сучаснага горада. Былі праведзены выбары муніцыпальнага савета, кіраўніком якога стаў натарыус Дыега дэ Гадой з Медэльіна, а алькальдамі — сябар Картэса Портакарэра і апазіцыянер Франсіска дэ Мантэха. Сам Картэс агульным галасаваннем быў абраны галоўнакамандуючым і вярхоўным суддзёй, пасля чаго неадкладна арыштаваў лідараў апазіцыі, якія выступалі за вяртанне.

У Семпаалу Картэс увайшоў без бою. На сходзе правадыроў народа была абвешчаная вайна ацтэкам. Большую частку арміі Картэса цяпер склалі саюзныя плямёны татанакаў. Касік паднёс іспанцам шмат золата і падарыў васьмярых дзяўчат — усе яны былі сваячкамі правадыроў татанакаў, у іх ліку была і пляменніца кіраўніка, якую Картэс узяў сабе.

Неўзабаве прыбыла каравела з Кубы (ёю камандаваў Франсіска дэ Сауседа, пакінуты назіральнікам), якая прынесла трывожныя весткі: кароль Карл V дараваў Веласкесу права заваяваных зямель з правам заснавання гарадоў і пажыццёвага генерал-капітана, а таксама пакрыццё ваенных выдаткаў у 1/70 ад атрыманага прыбытку. Пры гэтым капітуляцыі былі датаваныя 13 лістапад 1518 года, што адмяняла дамову з Картэсам ад 18 лістапада. Зрэшты, каравела прывезла і падмацаванне: 70 пехацінцаў, каня і кабылу. Картэс на тыдзень адасобіўся ў сваёй каюце, а 10 ліпеня склікаў муніцыпальны савет Веракруса і прымусіў алькальдаў і рэхідораў падпісаць сваё першае данясенне пра заваёву Мексікі, адрасаваны непасрэдна каралю. У пасланні Картэс сваёй галоўнай мэтай назваў «далучэнне мясцовых жыхароў да святой каталіцкай царквы». Ад імя муніцыпальнага савета ў караля прасілі прызначыць Картэса і «не давяраць гэтыя землі Дыега Веласкесу, якім бы тытулам той ні быў падараваны, няхай гэта будзе адэлантада, пажыццёвы губернатар ці іншы тытул або чын». Пасланне суправаджалася велізарнай пасылкай каштоўнасцей, якая склала амаль усё, што іспанцы паспелі захапіць у Табаска і на зямлі татанакаў. Берналь Дыяс пісаў, што «для ўзору» ў Іспанію адправілі і чацвярых мексіканскіх індзейцаў, якіх вызвалілі ад ахвяравання ў Семпаале. Суправаджаць дары быў адпраўлены лідар апазіцыі — Франсіска дэ Мантэха, які паведаміў Веласкесу праз матроса аб велічыні здабычы, але не стаў здаваць яе.

Каралеўская здабыча была адпраўлена 26 ліпеня 1519 года; у тую ж ноч Картэс, дамовіўшыся са шкіперам, што ўсе экіпажы становяцца пехацінцамі, распарадзіўся затапіць караблі ў гавані Веракруса. Гэты акт суправаджаўся судом над астатнімі апазіцыянерамі, прычым двое прыхільнікаў Веласкеса былі павешаныя, некаторыя былі падвергнуты пакаранням або лупцоўцы, а іншыя атрымалі прабачэнне. Пакінуўшы ў Веракрусе 150 салдат, 2 рыцараў, 2 прылады і 50 кубінскіх індзейцаў, Картэс стаў рыхтавацца да паходу ўглыб краіны. Падрыхтоўка ішла ў Семпаале, якую іспанцы пакінулі 16 жніўня 1519.

Першы паход на Тэначтытлан

Разня ў Чолуле. Тласкаланскі малюнак XVI стагоддзя.

Першай мэтай Картэса стала горнае княства Тласкала  (руск.), якое ваявала з дзяржавамі Траістага саюза (уласна ацтэкамі). Картэс меў 300 пехацінцаў, 15 рыцараў і каля 1300 татанакскіх воінаў і насільшчыкаў — іспанцы ішлі ўлегцы. На зямлі Тласкалы прыйшлося вытрымаць бой з першабытнікамі, прычым тласкаланцы забілі двух коней. Неўзабаве правадыры тласкаланцаў дамовіліся паміж сабой, і 3 кастрычніка Картэс быў урачыста прыняты ў горадзе. Ішоў 24-ы дзень паходу. Вярхоўны правадыр тласкаланцаў Шыкаценкатль і іншыя кіраўнікі падарылі іспанцам сваіх дачок, каб «зліцца са гэтак харобрымі і добрымі людзьмі». Картэс звязаў гэты акт з хрысціянізацыяй, пасля чаго адна з пірамід Тласкалы была ачышчана ад «ідалаў», асвечана, і тласкаланкі прынялі там хрышчэнне. Дачка Шыкаценкатля была прыслоўях Луіс дэ Тласкала, і Картэс асабіста ўручыў яе Педра дэ Альварадзе, назваўшы яго сваім малодшым братам. Тласкаланкі дасталіся таксама Хуану Веласкес дэ Лявону, Гансала дэ Сандовалю і іншым. Храністы таксама сцвярджалі, што Картэсу ўдалося ахрысціць чацвярых правадыроў Тласкалы, але ва ўласных яго пасланнях аб гэтым не згадваецца.

Яшчэ ў перыяд баявых дзеянняў у Тласкалу прыбыло пасольства Мантэсумы, устрывожанага альянсам Картэса з мяцежнымі княствамі. Іспанцам прадпісвалася ісці ў Чалулу  (руск.) — другі па велічыні горад-дзяржаву Цэнтральнай Мексікі, святы цэнтр мясцовай рэлігіі. Гэта адпавядала планам Картэса, а тласкаланцы далі з ім дзесяцітысячнае войска.

12 кастрычніка Картэс увайшоў у Чалулу, прычым жыхары наладзілі вялікае свята з ахвярапрынашэннямі. Храністы і сам Картэс пісалі, што супраць іспанцаў была складзена змова: паслы Мантэсумы абяцалі даць насільшчыкаў, якія апынуліся замаскіраванымі ваярамі, іх павінны былі падтрымаць жыхары Чалула. У выніку 18 кастрычніка Картэс правёў вялікую разню, якая доўжылася каля пяці гадзін, прычым быў дадзены загад спаліць грамадскія будынкі і храмы. Найбольшая колькасць ахвяр палічыў Гамара — каля 6000 чалавек. Пасля гэтага Картэс падпісаў з кіраўнікамі Чалулы мірны дагавор, завераны іспанскім натарыусам.

Па шляху да сталіцы ацтэкаў іспанцы ўбачылі вулкан Папакатэпетль. Афіцэр Картэса — Дыега дэ Ордас адважыўся скарыць вяршыню вулкана з двума збраяносцамі. Пазней кароль Карл V дазволіў уключыць малюнак вулкана ў герб Ордас.

Сустрэча Картэса і Мантэсумы. Ззаду Картэса яго перакладчыца Малінчэ. Тласкаланскі малюнак XVI стагоддзя.

У Тэначтытлан іспанцы ўвайшлі 8 лістапада 1519 года і былі ласкава сустрэтыя кіраўнікамі васальных гарадоў на . На галоўнай гарадской плошчы адбылася сустрэча Картэса з тлатаані ацтэкаў — Мантэсумам II. Гэта падзея была запісана ў мясцовым піктаграфічным кодэксе наступнымі словамі:

[Чатырнаццаты месяц]… Наступае 11 лістапада… Свята сыходжання Мікітла[н]цекотлі і Сантэмок[і], і астатніх, і таму яго малююць з ваеннымі ўпрыгожваннямі, таму што яна [вайна] прыводзіць яго [свята] ў свет… У гэты месяц быў першы прыход, які ажыццявіў Эрнанда Картэс, маркіз, які прыйшоў з Даліны ў Меш[ы]ка.

Сустрэча Картэса і Мантэсумы. Невядомы мастак, другая палова XVII стагоддзя.

Мантэсума ўзнагародзіў Картэса мноствам залатых упрыгожванняў, якія толькі ўзмацнілі жаданне іспанцаў завалодаць гэтай краінай. Заваёўнікі былі размешчаны ў палацы Ашаякатля  (руск.) — аднаго з ранейшых кіраўнікоў. Гэтыя падзеі былі адлюстраваны і ў крыніцах, складзеных на аснове індзейскіх звестак, у прыватнасці, у Кодэксе Тэлерыяна-Рэменсіс  (руск.):

У год 1 Трыснёг (1519) ворагі. Сустрэў іспанцаў Матэкусома у дзень 1 Ээкатль [павінна быць: 8 Ээкатль]. Вайна з Какамацынам (?). Іспанцы размясціліся ў палацы ў Ценочтытлане. Гэта адбывалася ў месяцы Кечолі, Панкецалістлі, Атэмастлі, Ціцітль, Іскалі і Атлькауала.

Зроблены ў свой час гісторыкам А. Касо аналіз адпаведнікаў ацтэкскіх і еўрапейскіх дат паказаў, што дата першага ўступлення Картэса ў Тэначтытлан — 9 лістапада 1519 года і адпавядае ацтэкскай даце 8 Ээкатль 9 Кечолі года 1 Акатль.

Першы тыдзень у Тэначтытлане прайшла спакойна; іспанцы захапляліся прыгажосцямі і выгодамі мексіканскай сталіцы, аднак Картэс аддаў распараджэнне салдатам і афіцэрам хадзіць узброенымі і днём і ноччу. Калі Мантэсума не дазволіў асвяціць цэнтральны храм Тэначтытлана і спыніць крывавыя ахвярапрынашэнні, Картэс папрасіў дазволу пабудаваць хрысціянскую капліцу ў іспанскай рэзідэнцыі. У ходзе рамонтных работ быў знойдзены шырокі залаты скарб. Неўзабаве тласкаланскі ганец прывёз ліст з Веракруса аб нападзе ацтэкскага гарнізона, падчас якога быў забіты камендант і старэйшы альгвасіл  (руск.), а таксама мноства саюзных татанакаў. Картэс у гэтых умовах захапіў у закладнікі кіраўніка ацтэкаў Мантэсуму, які першапачаткова прапаноўваў у закладнікі сваіх сыноў. Вонкава становішча кіраўніка не змянілася: у рэзідэнцыі іспанцаў ён быў акружаны пашанай, падтрымліваўся і звычайны цырыманіял.

Праз паўгода нявызначанасці, з Веракруса прыйшлі весткі аб высадцы Панфіла дэ Нарваэса  (руск.), накіраванага кубінскім адэлантада Веласкеса для заваявання Мексікі і ўціхамірвання Картэса. Яго армада ўключала 18 судоў, 900 салдат, 80 конных рыцараў, 90 арбалетчыкаў, 70 аркебузнікаў і 20 гармат. Галоўнай памылкай Нарваэса было тое, што ён павёў сябе ў адносінах да людзей Картэса і саюзных індзейцаў як заваёўнік, у выніку яго людзі адправілі скаргу ва ўрад Санта-Дамінга, у апазіцыі да якога знаходзіўся Веласкес. Картэс накіраваў у Веракрус індзейскіх шпіёнаў, а паколькі большасць членаў экспедыцыі Нарваэса ён ведаў асабіста, то пачаў таемную дастаўку лістоў з прапановай далучыцца да ўласнага паходу. Картэс звярнуўся і наўпрост да Нарваэса, паслаўшы веснікам святара Барталамеа дэ Альмеда. Вырашыўшы пакінуць Мехіка (як называлі Тэначтытлан іспанцы), Картэс прызначыў камендантам сталіцы Альварада, даўшы яму 80 іспанцаў і вялікую частку тласкаланцаў. У Картэса заставалася не больш за 70 іспанцаў.

Прыбыўшы ў Семпоалу, Картэс арганізаваў вярбоўку членаў атрада Нарваэса, а 28 мая 1520 года была праведзена баявая аперацыя. Нарваэс быў захоплены Гансала дэ Сандавалем — выгнаным ім губернатарам Веракруса. Упаўнаважаны Веласкеса і некалькі яго бліжэйшых паплечнікаў былі кінутыя ў турму ў Веракрусе, а ўся яго армія дасталася Картэсу. Заваёўнік Мексікі на гэты раз не стаў знішчаць флот, але загадаў зняць з караблёў ветразную аснастку, стырно і компасы. Тут жа Картэс, верагодна, упершыню задумаўся аб умацаванні свайго ўплыву па-за Мехіка-Тэначтытлана, накіраваўшы Хуана Веласкеса дэ Леона абследаваць паўночныя вобласці, а Дыега дэ Ордаса — на поўдзень, вылучыўшы кожнаму па 200 салдат. Акрамя таго, галоўнакамандуючы адправіў два караблі на Ямайку, каб завезці ў Мексіку племянную жывёлу. У разгар падрыхтовак прыбылі ганцы-тласкаланцы з Мехіка з паведамленнямі, што сталіца ацтэкаў ўзбунтавалася, а страты гарнізона Альварада склалі ўжо 7 чалавек забітымі.

«Ноч смутку»

Асноўны артыкул:

Штурм іспанскай рэзідэнцыі і смерць Мантэсумы. Карціна невядомага мастака, другая палова XVII стагоддзя.

Адначасова з пасланцамі Альварада, у Семпаалу прыбылі ацтэкскія паслы са скаргай на каменданта Мехіка. Паводле Берналя Дыяса, Альварада перабіў мноства жрацоў і індзейскай шляхты падчас святкавання ахвярапрынашэнняў і Тэскатліпоцы  (руск.). Практычна ўсе храністы, не выключаючы Гамары, пісалі, што галоўнай прычынай было жаданне Альварада абрабаваць індзейцаў; паводле лас Касаса было забіта да 2000 чалавек. Напад на бяззбройных людзей абурыў мексіканцаў, іспанцы і тласкаланцы апынуліся абложаныя ў сваёй рэзідэнцыі, прыкрываючыся закладнікам — Мантэсумам. Картэс паспяшаўся ў Тласкалу, дзе быў праведзены агляд войска: у яго было 1300 пехацінцаў, 96 конных рыцараў, 80 арбалетчыкаў і 80 аркебузнікаў, а таксама 2000 тласкаланцаў. 24 чэрвеня 1520 года іспанцы ў другі раз увайшлі ў Тэначтытлан.

Да таго часу індзейцы актыўна рыхтаваліся да вайны, і абралі новага тлатаані — Куітлауака  (руск.); Мантэсума як закладнік страціў усякую каштоўнасць. Па ўласным паведамленні Картэса, 25 чэрвеня ён распачаў апошнюю спробу дамовіцца і загадаў вывесці кіраўніка на дах палаца Ашаякатля ў надзеі, што ён уціхамірыць натоўп. У выніку Мантэсума быў закіданы камянямі, атрымаўшы цяжкія раненні, ён памёр 28 чэрвеня. Індзейскія храністы сцвярджалі, што ён быў забіты самімі іспанцамі.

«Ноч смутку». Карціна невядомага мастака, другая палова XVII стагоддзя.

Становішча іспанцаў ускладнялася тым, што Тэначтытлан XVI стагоддзя размяшчаўся на востраве, злучаным дамбамі з мацерыком, прычым ацтэкі прыбралі масты, злучалі пратокі і каналы; Картэс выбраў для руху Тлакапанскую дамбу, якая мела даўжыню каля 3 км. Крывавае адступленне іспанцаў у ноч на 1 ліпеня атрымала назву «Ноч смутку  (руск.)» (індзейская дата — 9 Алін 19 Тэкумльуітонтлі года 2 Тэкпатль). Была страчана ўся артылерыя, усё золата, нарабаванае ў Тэначтытлане; непараненых не засталося наогул. Дакладны маштаб страт усталяваць цяжка: максімальныя лічбы прыводзіў Берналь Дыяс — загінула каля 1000 іспанцаў, паводле Картэса — не больш за 150 чалавек. Картэс вельмі мала піша пра «Ноч смутку» у сваёй справаздачы: ствараецца ўражанне, што яму было непрыемна ўспамінаць гэтыя падзеі. Асаблівы гераізм праявіў лейтэнант Альварада — камандзір ар'ергарда  (руск.).

Змучаным іспанцам удалося выстаяць у бітве пры Атумбе  (руск.) 7 ліпеня 1520 года, калі ацтэкі паспрабавалі перахапіць Картэса па шляху ў Тласкалу. Іспанцам на чале з генерал-капітанам, атрымалася забіць камандуючага — сіуакаатля (намесніка тлатаані), пасля чаго індзейцы разбегліся. У Тласкалу прыбылі 440 пехацінцаў, 20 рыцараў, 12 арбалетчыкаў і 7 аркебузнікаў, з імі былі індзейскія наложніцы Картэса і Альварада — Малінчэ і Луіса дэ Тласкала. Тласкаланцы і татанакі засталіся верныя іспанскім заваёўнікам, так што ў Картэса былі рэсурсы для канчатковага захопу ацтэкскай дзяржавы. Як сімвал гэтага, Картэс заснаваў на месцы індзейскага горада Тэпеяк крэпасць Сегура-дэ-ла-Франтэра (ісп.: Надзейны горад на мяжы).

Карта-схема Мехіка-Тэначтытлана з лацінскага выдання «Рэляцый» Картэса (Нюрнберг, 1524). Размаляваная ад рукі.

Картэс, будучы юрыстам, склаў у Тласкале пратакол аб страце каралеўскай пяціны (20 % усёй здабычы, належнай каралю), а таксама склаў абвінаваўчы акт супраць Веласкеса і Нарваэса, усклаўшы на іх адказнасць за паўстанне ў Тэначтытлане. Карлу V быў накіравана калектыўны ліст усёй арміі (было пастаўлена 544 подпісы), у якім паведамлялася аб легітымнасці абрання Картэса генерал-капітанам і вярхоўным суддзёй і ўтрымлівалася прашэнне зацвердзіць яго ў гэтых пасадах афіцыйна. Да гэтага ліста Картэс дадаў асабістае пасланне свайму бацьку Марціну, свайму іспанскаму юрысту — кузену Франсіска Нуньесу і шматлікім знаёмым пры двары і ў кулуарах улады. У Сегура-дэ-ла-Франтэра была напісана другая рэляцыя Карлу V, якая дэманструе як літаратурны, так і палітычны дар Картэса. У 1522 годзе яна была надрукаваная ў Севільі, у 1523 годзе перавыдадзеная ў Сарагосе, а ў 1524 годзе была перакладзеная на лацінскую мову і выдадзена ў Нюрнбергу, стаўшы падзеяй агульнаеўрапейскай значнасці.

У сваёй рэляцыі Картэс аб’яўляў імператару Карлу, што збіраецца ахрысціць свае заваяванні «Новай Іспаніяй». Паводле К. Дзювержэ, гэта вельмі шматзначная дэталь: «…У 1520 годзе Іспанія была яшчэ не больш чым канцэпцыяй, ідэяй адзінства і аднастайнасці старадаўніх тэрыторый, якія складалі каралеўства Кастыліі і Арагона. Гэтая палітычная канцэпцыя апярэджвала рэальнае становішча рэчаў, паколькі ў пачатку XVI стагоддзя Іспанія была яшчэ далёкая ад адзінай дзяржавы. Ужыўшы тэрмін „Новая Іспанія“, Картэс адначасова прадэманстраваў перадавы вобраз думкі і пэўнае тактычнае чуццё: з аднаго боку, ён дапамагаў Карлу V садзіць ідэю вялікай, моцнай і адзінай і непадзельнай Іспаніі; з другога — у зародку перарываў усе магчымыя намеры да падзелу яго заваёў, якія не прымусілі б сябе чакаць, калі б апетыты не былі стрыманы цвёрдай рукой адзінай улады. Ён аказаў палітычную падтрымку імператару, прызнаўшы існаванне Іспаніі адбыўся фактам і гарантаваў сябе ад расцягвання набытых мексіканскіх уладанняў». Рэляцыі даставілі: у Іспанію — Дыега дэ Ордас, у Санта-Дамінга — Алонса Давіла. На Кубу быў адпраўлены былы сакратар Веласкеса Андрэс дэ Дуэра, з ім Картэс перадаў лісты і золата для сваёй законнай жонкі Каталін і індзейскай наложніцы Леаноры.

Падзенне Тэначтытлана

Аблозе Тэначтытлана папярэднічала эпідэмія воспы, якую завёз у Мексіку чарнаскуры раб Нарваэса, які памёр у Семпаале. У выніку эпідэміі памёр імператар ацтэкаў , які кіраваў усяго 80 дзён, і новым тлатаані быў абраны .

Картэс вырашыў арганізаваць штурм Мехіка-Тэначтытлана з вады, і пачаў пабудову флоту ў Тласкале. Будоўляй кіраваў карабельны цясляр Марцін Лопес, які заклаў 13 дэсантных брыганцін, якія мелі вёслы і маленькія гарматы на носе. Іх пабудавалі з матэрыялаў, дасланых з Веракруса (уключаючы цвікі і ліны), а затым разабралі і перанеслі ў даліну Мехіка на плячах індзейскіх рабоў; гэтая праца заняла ўвесь сакавік і красавік 1521 года. Тласкаланцы далі 10000-ю армію, якой камандаваў касік Чычымекатекутлі, акрамя таго 8000 рабоў пераносілі разабраныя караблі, 2000 рабоў — правіянт, і 8000 тласкаланцаў іх канваіравалі. Атрымалася атрымаць саюзніка і тылавую базу ў даліне Мехіка — гэта быў горад-дзяржава Тэскока  (руск.), дзе былі ўзведзены сухі док і гавань для іспанскіх брыганцін. Пакуль ішло будаўніцтва, войскі Картэса занялі амаль усю ўсходнюю частку даліны Мехіка, аднак за гарады Аскапацалька  (руск.) і Тлакапан  (руск.) ішлі выключна разлютаваныя баі. У Веракрус тады ўпершыню прыйшоў карабель непасрэдна з Іспаніі, на якім прыбыў каралеўскі казначэй Хуліан дэ Алдэрэтэ, а таксама манах- Педра Мелгарэха, які прывёз індульгенцыі для канкістадораў, з імі былі яшчэ 200 салдат і 80 коней.

Бітва за Тэначтытлан. Карціна невядомага мастака, другая палова XVII стагоддзя.

Узяцце ў палон Куаутэмока. Карціна невядомага мастака, другая палова XVII стагоддзя.

28 красавіка 1521 года Картэс правёў генеральны агляд арміі, якая налічвала крыху больш за 700 іспанскіх салдат пры 85 конях, 110 арбалет і аркебузы, 3 цяжкіх гарматах і 15 лёгкіх палявых спарудах. Індзейцы, аднак, складалі пераважную большасць войскаў Картэса, прычым толькі прыазёрныя гараыа-дзяржавы падалі каля 150 000 чалавек і 6000 пірог  (руск.) для іх дастаўкі. Адначасова Картэс раскрыў два змовы ў іспанскай і індзейскім лагеры. Антоніа дэ Вільяфанья — сябар кубінскага губернатара Веласкеса — пасля суда быў павешаны ў Тэскоцы, будучы абвінавачаны ў спробе захопу ўлады. У сувязях з Куаутэмокам быў абвінавачаны тласкаланскі правадыр Шыкаценкатль-малодшы, якога таксама павесілі. Картэс пасля гэтага не з’яўляўся на людзях без целаахоўнікаў. У сярэдзіне красавіка прайшлі няўдалыя перамовы з кіраўніком ацтэкаў аб здачы горада.

Штурм горада пачаўся 30 мая 1521 года, прычым Картэс размясціў свае войскі ў трох пунктах, дзе дамбы злучаліся з мацерыком; акрамя таго, у гэты дзень быў перакрыты акведук, які дастаўляе ў Мехіка ваду. За месяц баёў войскам Картэса тройчы ўдавалася ўварвацца ў Тэначтытлан і дайсці да цэнтральнай плошчы, аднойчы нават атрымалася падняцца на вяршыню галоўнага храма  (руск.) і скінуць адтуль «ідалаў», але замацавацца так і не ўдавалася. Цяжкае паражэнне іспанцы пацярпелі 30 чэрвеня пры штурме Тлатэлолька  (руск.): былі забітыя 60 канкістадораў, а галоўнакамандуючы быў цяжка паранены. Пацярпеўшы няўдачу, Картэс вырашыў узяць Мехіка зморам — у канцы ліпеня горад быў адрэзаны ад дамбаў. 13 жніўня (1 Каатль 2 Шокатльуэці года 3 Кале) Куаутэмок паспрабаваў бегчы на пірозе, але быў перахоплены Гарсіяй Ольгінан — сябрам і збраяносцам Гансала дэ Сандаваля.

Пытка Куаутэмока. Карціна Леандра Ісагірэ, 1893 год.

Куаутэмок быў сустрэты Картэсам з належаць ўшанаваннямі, але па легендзе, ён выхапіў у камандзіра іспанцаў кінжал, і паспрабаваў закалоць (Берналь Дыяс, наадварот, сцвярджаў, што кіраўнік ацтэкаў сам прасіў забіць яго). Картэс адразу загадаў яму ачысціць горад ад астанкаў забітых, а таксама аднавіць водаправод, дамбы і пабудовы ў двухмесячны тэрмін. Аднак вельмі хутка высветлілася, што золата, зніклае ў «», знікла бясследна. Франсіска Лопес дэ Гамара пісаў, што ўжо праз тыдзень пасля падзення Тэначтытлана канкістадоры аддалі на катаванне агнём Куаутэмока і яго кузена — кіраўніка Тлакапана Цетлепанкецаля, роўна і некалькіх вышэйшых чыноўнікаў ацтэкаў, змушаючы сказаць, дзе схавана золата. Цетлепанкецаль не вытрымаў пакут і гучна закрычаў, тады Куаутэмок падбадзёрыў яго фразай: «Трымайся! Бо і я не аддаюся задавальненням, знаходзячыся ў сваёй купальні». Крыстабаля дэ Ахеда сведчыў, што Картэс асабіста прымаў удзел у катаванні; у рэляцыях заваёўніка аб гэтым эпізодзе наогул не згадваецца.

У студзені 1522 года бацька заваёўніка — дон Марцін Картэс, з трыма кузенамі, быў па рэкамендацыі герцага Бехарскага прыняты намеснікам Карла V у Іспаніі — кардыналам-арцыбіскупам Адрыянам Утрэхцкім, абраным за некалькі дзён да таго Папам Рымскім. Гутарка вялася на латыні, і фактычны кіраўнік Іспаніі стаў на бок Эрнан Картэса. У жніўні 1522 года ў Іспанію вярнуўся кароль Карл V, якому мелася ўсталяваць статус Мексікі ў шэрагу сваіх уладанняў. Кароль загадаў стварыць камісію для прымірэння Картэса і Веласкеса. Тады ж у Іспанію прыйшла трэцяя рэляцыя Картэса, датаваная 15 мая 1522 года, у якой падрабязна апісваліся «Ноч смутку» і ўзяцце Тэначтытлана. Да ліста прыкладалася каралеўская пяціна і багатыя дары манастырам Кастыліі і ўплывовым асобам каралеўства.

15 кастрычніка 1522 года Карл V падпісаў указ аб прызначэнні Эрнана Картэса «губернатарам, генерал-капітанам і вярхоўным судовым выканаўцам па грамадзянскіх і крымінальных справах на ўсёй тэрыторыі і ва ўсіх правінцыях Новай Іспаніі».

Кіраўнік Мексікі

Герб Картэса

Герб Картэса.

Адной з узнагарод Карла V за заваяванне Новай Іспаніі было падараванне Картэсу правы на асаблівы адметны герб «звыш таго, што атрымаў у спадчыну ад продкаў па сваім паходжанні». Паводле тагачаснага звычаю Эрнан павінен быў выказаць свае пажаданні да зместу герба. 7 сакавіка 1525 года датаваны ліст, накіраванае каралеўскім сакратаром Франсіска дэ лос Кобас, дзе апісваецца геральдычная кампазіцыя:

Нам заўгодна, каб вы маглі насіць як ваш асабісты адметны герб шырокі шчыт з двухгаловым чорным арлом, што ёсць імперыі нашай герб, на белым полі ў верхняй частцы левага боку і залатым ільвом на чорным [чырвоным] полі пад ім у памяць аб знаходлівасці і сіле, праяўленых вамі ў бітвах, і з трыма каронамі ў верхняй частцы правага боку на пясчаным [чорным] поле, адна будзе вышэй іншых, у памяць аб трох Васпана вялікага горада Ценусцітана [Тэначтытлана]… якіх вы перамаглі, першаму імя Мутэсзума [Мантэсума], забіты індзейцамі, калі ў вас у палоне знаходзіўся, другому імя Куэтааацын [Куітлауак], брат яго, атрымлiваць у спадчыну яму… і трэцяму імя Гуауктемуцын [Куаутемок], яго пераемнік, з’яўляўся непакорлівасьць, пакуль не быў вамі пераможаны; і ў нізе правага боку вы можаце змясціць горад Ценусцітан, які ўзвышаецца над вадой, у памяць пра яго палону мячом вашым і ўключэнні ў каралеўства наша; і ўкруг азначанага шчыта на амарыльным [жоўтым] полі — сем пераможаных вамі капітанаў або васпаноў сямі правінцый заліва, раз сустрэнецца звязаны будуць ланцугом, замкнёнай на канцы шчыта вісячым замком. Арыгінальны тэкст (ісп.)   ...Traher por vuestras armas propias y conocidas un escudo que en el medio del a la mano derecha en la parte de arriba aya una aguila negra de doss cabezas en campo blanco que son las armas de nuestro ymperio y en la otra meitad del dicho medio escudo a la parte de abaxo un leon dorado en campo colorado en memoria que vos el dicho hernando cortes y por vuestra yndustria y esfuerzo truxistes las cosas al esta­do arriba dicho y en la meytad del otro medio escudo de la mano yzquierda a la parte de arriba tress coronas de oro en campo negro launa sobre las dos en memoria de tress Señores de la gran ciudad de tenustitan y sus provincias que vos vencistes que fue el primero muteccuma que fue muerto por los yn­dios temendole vos preso y cuetaoacin su hermano que sucedio en el señorio y se rrevelo contra nos y os echo de la dicha cibdad y el otro que sucedio en el dicho señorio guauctemncin y sostubo la dicha rrevelion hasta que vos le vencistes y prendistes y en la otra meytad del dicho medio escudo de la mano yzquierda a la parte de abaxo podais traher la cib­dad de tenustitan armada sobre agua en memoria que por fuerza de armas la ganastes y sujetastes a nuestro señorio y por orla del dicho escudo en campo amarillo siete capitanes y señores de siete provincias y poblaciones que estan en laguna y en torno della que se rrevelaron contra nos y los enastes y prendistes en la dicha cibdad de tenustitan apresionados y atados con una cadena que se venga a cerrar con un candado debaxo del dicho escudo y encima del un yelmo cerrado con su tinble en un escudo atal...

Прафесар Хаўер Лопес Медэліна дае больш падрабязную расшыфроўку геральдычнай сімволікі. Двухгаловы арол Габсбургаў, змешчаны ў верхняй левай частцы шчыта, адначасова сімвалізуе буйныя дасягненні імперскага маштабу і паказвае на сувязь паміж сюзерэнам і васалам. Тры кароны ў правай верхняй частцы шчыта сімвалізуюць трох ацтэкскіх кіраўнікоў, зрынутых Картэсам, гэта Мантэсума, і Куаўтэмак. Залаты леў у ніжняй левай частцы шчыта сімвалізуе гераічнае дзеянне. Нарэшце, у правай ніжняй частцы шчыта змешчана выява пірамід Тэначтытлана, перад якімі намаляваны манастыры і саборы новага горада — Мехіка, якія адлюстроўваюцца ў водах возера Тэскока. Блазон абрамлены ланцугом, якая злучае 7 галоў індзейцаў, якія сімвалізуюць васальныя гарады-дзяржавы даліны Мехіка, заваяваныя Картэсам: , , Істапалапа  (руск.), , Чалька  (руск.), Сачымілька  (руск.), . Паколькі бацька Картэса належаў да роду Манрояў, яго герб змешчаны ў самым цэнтры блазона. Хоць дэвіз не быў уключаны ў каралеўскае падараванне, але Картэс увёў і яго, дадаўшы таксама крылатага льва. Лацінскі тэкст дэвізу абвяшчаў: Judicium Domini aprehendit eos et fortitudo ejus corroboravit brachium meum — «Правасуддзе Гасподняе наступіла іх, і сіла Яго ўмацавала руку маю».

Згодна з К. Дюверже, герб Картэса мог мець другое прачытанне, укаранёныя ў дакалумбавай мексіканскай культуры, яго можна ўспрымаць як ацтэкскую піктаграфію  (руск.). Арол Габсбургаў і леў левага поля адпавядалі сімвалам сонца і вайны — арла і ягуара — асноў рэлігіі науа  (руск.). Арол (куаутлі) — сімвал дня і неба, і ягуар (ацэлотль, іспанцы называлі яго львом) — сімвал ночы і падземнага царства, ўяўлялі сабой два ўвасабленні Сонца. У ацтэкскай рэлігіі энергія сонца няспынна вычэрпваецца, і толькі чалавек вайной і ахвярапрынашэннямі можа яе перыядычна адраджаць. Уключыўшы арла і ягуара ў свой герб, Картэс выкарыстаў канцэпцыю індзейскай святой вайны. Правая частка герба змяшчае сімвалы вады і агню. Вада (атль) ясна выказана ў выглядзе возера Тэскока, а агонь (тлачынолі) сімвалізуе каронай, адпаведнай ідэаграфічнае знаку агню ў ацтэкаў. Каб пазбегнуць двухсэнсоўнасці Картэс выкарыстаў тры кароны, якія ўтвараюць трохвугольнік, паколькі лічба «3» таксама звязана з канцэпцыяй агню. Нарэшце, сем чалавечых галоў, звязаных ланцугом уздоўж усяго шчыта, адсылаюць да даіспанскага знака пячор Чыкамастока  (руск.) — міфічнага месцы паходжання сямі плямёнаў науа; іспанскі ланцуг адпавядае індзейскай вяроўцы (мекатль), якая ў ацтэкскай іканаграфіі заўсёды пазначала захоп палоннага, прызначанага ў ахвяру.

Энкамьенда. Палітыка ў адносінах да індзейцаў

Картэс і Малінчэ ў горадзе . Тласкаланскі малюнак XVI стагоддзя.

Адразу пасля заваёвы Мексікі Картэс стаў паводзіць сябе як незалежны кіраўнік. Гэта палягчалася тым, што да 1521 года не былі ўстаноўленыя межы Новай Іспаніі, а ў каралеўскай грамаце не ўсталёўваліся тэрытарыяльныя межы ўлады Картэса, хоць яшчэ з часоў першых адкрыццяў ў Новым Свеце новыя тэрыторыі лічыліся ўладаннямі Кастыльскай кароны. У той жа час Картэс, будучы сведкам дэмаграфічнай катастрофы на Эспаньёле і на Кубе, імкнуўся цалкам захаваць туземны сацыяльныя структуры, па сутнасці, замяніўшы ацтэкскіх кальпішкі на сваіх паплечнікаў па канкісце, якія падпарадкоўваліся асабіста яму. Рэалізацыяй гэтых прынцыпаў і была сістэма энкам’енды, якая мае аналагі як у індзейскіх таварыствах, так і ў сістэме духоўна-рыцарскіх ордэнаў Іспаніі.

З красавіка 1522 года генерал-капітан Новай Іспаніі прысвоіў сабе права размяркоўваць усе землі паміж іспанскімі уладальнікамі па сваім меркаванні, прычым зямлі маглі атрымаць толькі непасрэдна тыя, хто ўдзельнічалі ў канкісце. Для новапрыбылых ўсталёўваўся цэнз знаходжання ў 8 гадоў, што перавышала тэрмін, калісьці усталяваны Аванда для Санта-Дамінга. У сувязі з тым, што індзейскае сельская гаспадарка была прымітыўным у параўнанні з іспанскім, і ацтэкі не ведалі мноства харчовых культур, Картэс увёў квоты на абавязковае вытворчасць шэрагу прадуктаў, як прывазных — вінаграда і пшаніцы, так і мясцовых культур — маіса, таматаў, перцу, бататаў і інш. Указы Картэса аб выводзінах мясцовых парод рагатай жывёлы і коней сведчаць, што ён імкнуўся да поўнай эканамічнай самадастатковасці.

У энкамьендах ажыццяўлялася сістэма нарміравання і дзяржаўнага рэгулявання: Картэс забараніў працу жанчын і дзяцей ва ўзросце да 12 гадоў, забараняліся начныя працы (працоўнай дзень павінен быў заканчвацца за гадзіну да заходу сонца), быў уведзены абедзенны перапынак, рэгуляваўся таксама рацыён рабочых — «фунт  (руск.) праснакоў  (руск.) з соллю і перцам», нядзеля абвяшчалася выхадных днём. Паколькі праца супольнікаў-індзейцаў не аплачвалася, па ўказе Картэса пасля 20-дзённай адпрацоўкі на энкамьендэйра, усталёўваўся 30-дзённы перыяд, у які індзейцы працавалі на сябе.

Характэрнай асаблівасцю палітыкі Картэса ў першыя гады пасля заваёвы стала ўвядзенне сегрэгацыі (traza). Іспанскае насельніцтва магло размяшчацца толькі ў гарадах (пад якімі разумелася любое паселішча з адміністрацыйнай арганізацыяй), прычым у Мехіка іспанцам вылучаліся зямлі пад жылыя кварталы, за перыметрам якіх — уласна traza — пражываць забаранялася. Гэта пераследвала асабліва палітычныя мэты: Картэс хацеў прадухіліць магчымасць ўзнікнення «дзікіх» калоній, па-за ўсякім кантролю з яго боку. Іспанцам таксама забаранялася гандаль з мясцовым насельніцтвам. Індзейцам ў месцах іх суцэльнага пражывання давалася самакіраванне, а іспанская прысутнасць абмяжоўвалася прадстаўнікамі ўлады.

У задумах Картэса асаблівае месца займалі ордэны жабрацтва — асабліва францысканцы. Хоць уладальнік энкамьенды павінен быў клапаціцца аб звароце ў хрысціянства сваіх падапечных, але галоўную ролю ў гэтым працэсе павінны былі згуляць служыцелі царквы. Акрамя таго, францысканцы павінны былі наглядаць за іспанскімі адміністратарамі і памешчыкамі, засцерагаючы карэннае насельніцтва ад самавольства.

Хрысціянізацыя Мексікі

Хрышчэнне ацтэкскіх арыстакратаў. Карціна невядомага мастака XVI ці XVII стагоддзя.

Адной з найважнейшых мэт Картэса быў зварот індзейцаў ў хрысціянства. Аднак першы час у Мексіцы практычна не вялося хмаравага будаўніцтва, а замест гэтага старыя паганскія капішчы пераабсталяваць і асвячаліся. Картэс быў вельмі ліберальным хрысціянінам па мерках XVI стагоддзя, на думку К. Дюверже ён мог належаць да апазіцыйнага плыні ў іспанскай каталіцызме, цэнтрам якога была Эстрэмадура, і носьбітамі якога былі францысканцы з царкоўнай правінцыі (Кустодзіеў) Сан-Габрыэль. Па хадайніцтве Картэса булай «Exponi nobis fecisti» ад 9 мая 1522 года тата Адрыян VI прадаставіў ім самыя шырокія паўнамоцтвы ў справе звароту Новай Іспаніі.

Першая місія, адпраўляюць у Мексіку, па прынцыпе «пераймання Хрыста  (руск.)» складалася з 12 манахаў — апосталаў Мексікі — пад кіраўніцтвам брата Марціна з Валенсіі, былога настаяцеля манастыра Сан-Франсіска ў Белвісе — феодзе Манрояў, якія і заснавалі гэты манастыр. У лістападзе 1523 года 12 місіянераў адправіліся ў Севілью, адплыўшы з Санлукара  (руск.) 25 студзеня 1524 года. У Санта-Дамінга францысканцы сутыкнуліся з паўстаннем у Баарука  (руск.), якім кіраваў сын касіка, які навучаўся ў іспанскіх святароў. Бачачы, што індзейцы адмаўляюць палітыку іспанізацыі, мексіканскія місіянеры прыйшлі да высновы, што яны павінны прапаведаваць індзейцам на іх роднай мове. 13 мая 1524 года місія высадзілася ў Сан-Хуан-дэ-Улуа і пешшу рушыла ў Мехіка. Адным з манахаў быў Тарыбіа дэ Бенавентэ  (руск.), які атрымаў ад індзейцаў Тласкалы мянушку Моталінія («Ён бедны»). Картэс зладзіў місіі ўрачыстую сустрэчу і адправіў эскорт. У канцы чэрвеня Картэс арганізаваў першы тэалагічны дыспут у Новым Свеце, на якім сам старшыняваў. Абмен думкамі паміж першымі дванаццаццю францысканцамі і правадырамі Мехіка-Тэначтытлана быў апісаны Бернардына дэ Саагунам  (руск.).

Картэс і Іспанія

Закадаваны ліст Картэса з выкарыстаннем камбінаванага шыфру з падстаноўкі амафонаў і метаду nomenclator.

Адносіны Картэса з іспанскімі ўладамі з самага пачатку былі вельмі супярэчлівымі, бо праводзіцца ім палітыка супярэчыла уласна каланіяльным спосабу кіравання, а апора на мясцовыя сацыяльныя структуры выклікала здзіўленне і непрыманне нават у яго паплечнікаў. У чацвёртай рэляцыі Карлу V Картэс пісаў:

Калі ў нас завядуцца біскупы і іншыя прэлаты, яны не замарудзяць перанесці да нас благія звычкі, уласцівыя ім сёння. Яны скарыстаюцца царкоўным маёмасцю, каб змарнатравіць яго на раскоша і іншыя заганы; яны завітаюць маяраты сваім дзецям і сваім сваякам. І горш за ўсё: карэнныя жыхары гэтых месцаў ведалі ў ранейшыя часы святароў, якія адпраўляюць культ і службы, і асобы гэтыя былі сумленнасці і бескарыслівасці бездакорнага… Што падумаюць яны, бачачы маёмасць царквы і службу Госпаду ў руках канонікаў або іншых святых, якія павядуць жыццё невукаў і здрадзяць свабодна заганам, як гэта ўвайшло ў іх у звычку сёння ў нашых каралеўствах? Тым пераменшыць б нашу веру і ўчынілі б ёй вялікую насмешку.

Такія погляды тлумачыліся і тым, што Мексіка нашмат пераўзыходзіла Іспанію па насельніцтву і памерах, а таксама багацця і прыродных рэсурсаў. Картэс адразу паставіў перад сабой задачу асваення Паўднёвых мораў з мексіканскага ўзбярэжжа, пра што апавяшчаў караля ў рэляцыі ад 15 мая 1522 года. Гэта пагражала яшчэ больш аддзяліць Новую Іспанію ад Старога Свету, пасля чаго кароль прыняў меры: на рубяжы 1523 і 1524 гадоў Картэс атрымаў шэраг указанняў, датаваных яшчэ 26 чэрвеня 1523 года. Яны супярэчылі ўсёй палітыцы Картэса, паколькі кароль патрабаваў свабоднага перамяшчэння іспанцаў па любой тэрыторыі, забароны змешаных шлюбаў, ўвядзення свабоды гандлю і інш. Улада рэзка асудзіла энкомьенды і запатрабавала скасаваць маёнтка. Для рэалізацыі каралеўскіх планаў ім была накіравана ў Веракрус Каралеўская аудыенсія  (руск.) пад пачаткам Алонса дэ Эстрада, якая мела галоўнай мэтай абмежаванне ўлады Картэса і павелічэння памераў прыбытку. У гэтых умовах рашэнне Картэса пакінуць Мехіка выклікала здзіўленне ў ўсіх сучаснікаў і гісторыкаў.

Справа Аліда і Гарая

У кастрычніку 1524 года Картэс, валодаючы ўсёй паўнатой улады, адважыўся пакінуць Мехіка. Паход на землі мая шматлікім біёграфам здаваўся ірацыянальным: да моманту пачатку вайны Картэс кантраляваў усю тэрыторыю былой імперыі ацтэкаў, на паўночным усходзе Сандаваль здолеў утаймаваць уастэкаў, Франсіска дэ Араска пакарыў Аахака, а Крыстабаль дэ Алід — Мічаакан, гэта значыць зямлі, ацтэкам ніколі не падпарадкоўваліся. Валодання Картэса дасягнулі паўночнага ўзбярэжжа Тэуантэпека  (руск.), былі знойдзеныя багатыя паклады срэбра і заснаваны порт Акапулька.

Яшчэ ў 1523 года Картэс адправіў два атрады — марскі і сухапутны. Крыстабаль дэ Алід ўзначаліў марскі атрад з 6 караблямі і 370 салдатамі, які павінен быў зайсці ў Гавану для рыштунку, а далей накіравацца ў Гандурас. Сухапутны атрад ішоў пад камандай Пэдра дэ Альварадо, які мае пад пачаткам 135 конных рыцараў, 120 аркебузнікаў, 4 гарматы, 200 тласкаланцаў і 100 ацтэкаў. У рэляцыі Карлу V сцвярджалася, што асноўнай іх мэтай быў пошук праходу з Атлантычнага акіяна ў Ціхі, але ў рэчаіснасці Картэс хацеў падпарадкаваць сабе ўсю тэрыторыю Цэнтральнай Амерыкі. Аднак шэраг гісторыкаў звязвалі паход Картэса з «справай Гарая».

Пошукі праліва, які злучае два акіяна, з 1519 года ажыццяўляў губернатар Ямайкі — Франсіска дэ Гарай  (руск.), сваяк Хрыстафора Калумба, адзін з піянераў асваення Амерыкі. Ён спрабаваў аспрэчваць правы Картэса на Новую Іспанію, у чым яго падтрымлівалі адэлантада Кубы Веласкес і біскуп Фансека — галоўны праціўнік Эрнан ў Іспаніі. 25 ліпеня 1523 года Гарай і Хуан дэ Грыхальва высадзіліся ў Панука, маючы каля 1000 чалавек. Гэта прывяло да вайны Картэса і Гарая, бо генерал-капітан Мексікі размяшчаў граматай Карла V ад 24 красавіка, прадпісвае Франсіска дэ Гараю не ўмешвацца ў мексіканскія справы. Узброеныя сутыкненні скончыліся ў Мехіка, куды Картэс запрасіў Гарая, каб абмеркаваць шлюб іх дзяцей. На Каляды 1523 года Гарай раптоўна памёр, пасля чаго Картэса абвінавацілі ў яго атручванні.

Тым не менш, у чацвёртай рэляцыі Карлу V, датаванай 15 кастрычніка 1524 года, няма намёкаў на намеры адысці ад улады. Картэс, аднак, скардзіўся на тое, што каралеўскія рэвізоры прынізілі выдаткі на «супакаенне» Мексікі. Гэта заканамерна прывяло яго да заявы, што кароль не разумее асаблівасцей гэтай зямлі, і Картэс не збіраецца выконваць яго ўказанні: «Я рабіў тое, што лічыў дабром для Вашага Вялікасці, і паступіць інакш, значыла б дапусціць спусташэння; я заклікаю Вашу Вялікасць падумаць пра гэта і паведаміць мне Ваша рашэнне». Разам з пасланнем Картэс адправіў у Іспанію і каралеўскую пяціну, якая ўключае золата на суму 80000 песа, каштоўнасці Куаутэмока (Берналь Дыяс пісаў, што там былі жамчужыны велічынёй з арэх), і сімвалічны дар — гармату «Фенікс» з нізкапробнага золата з надпісам:"Ніхто падобнай птушкі не ўгледзеў, ніхто яшчэ слугой Картэса не меў; ніхто, падобна Вам, і светам не валодаў". Пры пераплаўленні яна дала яшчэ 20000 дукатаў прыбытку. Паводле К. Дзювержэ ў падарунку быў выклік: гармату адлілі індзейцы — тараскі з металу, здабытага ў Мічаакане. Гэта паказвала, што не Мексіка мае патрэбу ў багаццях Кастыліі, а зусім наадварот.

Тым часам Крыстабаль дэ Олід заключыў пагадненне з адэлантада Веласкеса і пачаў вайну за аднаасобнае ўладанне Гандурасам — прэтэндэнтаў да таго часу было ўжо чацвёра: Франсіска Эрнандэс, адпраўлены з Панамы, самаабвешчаны губернатар Гансалес дэ Авіла і Педра дэ Альварада. Картэс адправіў на ўціхамірванне бунту свайго кузена Франсіска дэ лас Касаса, які пакараў смерцю Оліда.

Паход 1524—1526 гадоў

Ідэалізаваны партрэт Картэса. Ілюстрацыя М. Коксхэд, 1909 год.

Картэс выступіў у паход з велізарнай світай, якая ўключала пажаў, слуг, лекараў, сакальнічых, музыкаў, жанглёры. За ім ішлі практычна ўсе кіраўнікі ацтэкаў, уключаючы экс-імператара Куаутемока, узяў з сабой Картэс і ўсіх сваіх наложніц. Войска ўключала больш за 300 іспанцаў і 3000 ацтэкаў.

У Арысабе  (руск.) Картэс нечакана выдаў замуж сваю наложніцу і перакладчыцу Малінчэ — яна дасталася Хуану Харамільі. У далейшым паводзіны заваёўніка станавілася ўсё больш невытлумачальным: ён адправіў узятых з сабой чыноўнікаў Аудыенсіі назад у Мехіка, што зводзіла на нішто яго ўладу ў сталіцы, а потым рушыў армію праз мангравыя балоты Табаска. Дасягнуўшы ракі Усумасінта, Картэс абвінаваціў Куаутемока ў змове, і 28 лютага 1525 года павесіў. Пасля цяжкага пераходу праз джунглі, парадзелая армія дасягнула дзяржавы мая Таясаль  (руск.). Пасля адпачынку, у самым пачатку красавіка, Картэс дасягнуў ўзбярэжжа Карыбскага мора, дзе заснаваў некалькі гарадоў. Індзейцамі мая былі складзеныя ўласныя запісы аб паходзе Картэса ў Гандурас:

Выступілі кастыльцы у годзе 1527 [павінна быць: 1525], імя іх капітана — Дон Марцін Картэс [Martin Cortes, так у арыгінале], тады яны ўвайшлі ў Таноц’ык [Tanodzic], яны прайшлі Тачыш [Tachix], і яны прыбылі ў цэнтр краіны Сакчутэ [Çacchutte], і ён прыйшоў, каб размясціцца ў паселішчы Тышакхаа [Tixakhaa]. Менавіта там ён размясціўся са сваімі суправаджаюць, і ён пачаў зваць ўладара Пашбаланача, пра які я ўжо сказаў… Капітан стаў казаць: «Хай прыйдзе ўладыка, каб я яго ўбачыў, я зусім не збіраюся ваяваць, маё жаданне — прайсці і агледзець ўсю краіну. Я зраблю яму шмат дабра, калі ён з дабром прыме нас». Так было сказана гэтым чалавекам аб тым, што ён меў намер у гэтым царстве. І яны прыйшлі і сказалі пра гэта уладыку Пашбаланача там, у паселішчы Іцамк’анак. Калі прыбылі ўсе валадарствам, ён сабраў іх зноў і стаў гаварыць ім: «Вось добра, каб я адправіўся, каб я ўбачыў і пачуў тое, чаго жадаюць прыбылі кастыльцы». Так некалі адправіўся ўладыка Пашбаланача, менавіта так ён ўбачыўся і сустрэўся з капітанам Дэль Валье з вялікай колькасцю дароў: вадкага мёду, індыкоў, маісу, капала і іншага ежы і пладоў. Так было сказана уладыку Пашбаланача: «Вось я прыйшоў сюды ў тваю зямлю, так як я пасланы уладаром зямлі Імператарам, і сядзіш на троне ў Кастыліі, каб я ўбачыў і агледзеў краіну і паселішчы. Я не ваюю, толькі прытрымліваюся цяпер сваёй дарогай, і шукаю дарогу ў Улуа [Uluba], адкуль прыбываюць золата, каштоўныя пёры і какава, як я чуў». І вось такі быў адказ, які ён сказаў яму: «Добра было б, каб ты адправіўся зараз, каб ты прыйшоў спачатку ў маю зямлю, у мой дом, у маё паселішча, там мы абдумаем, што было б добра, а спачатку мы Адпачнем». «Хай будзе так» — сказаў капітан дэль Валье. І так ён адпачыў на працягу 20 дзён.

Каралеўскія чыноўнікі, якія вярнуліся з паходу, у жніўні 1525 года абвясцілі аб гібелі Картэса і пачалі вынішчэнне яго прыхільнікаў, не грэбуючы нават пакараннем смерцю святароў. Картэс, нават атрымаўшы весткі аб хаосе, які пануе ў Мехіка, вагаўся і думаў з Гандураса адправіцца на заваяванне Нікарагуа. Толькі 25 красавіка 1526 года Картэс адправіўся ў Веракрус праз Гавану. Прыбыўшы ў Мексіку 24 мая, у паход на Мехіка Картэс адправіўся толькі 4 чэрвеня, яго паўсюль сустракалі як вызваліцеля. 25 чэрвеня ён абвясціў аб вяртанні да абавязкаў губернатара. Тады ж ён атрымаў ліст караля Карла, падпісанае ў кастрычніку 1525 года, у якім назначалася камісія для расследавання дзейнасці Картэса пад пачаткам суддзі Луіса Понсэ дэ Леона.

Сям’я

У жніўні 1522 года ў Мексіку прыбыла разам са сваімі братамі і сёстрамі жонка Картэса — Каталін Хуарэс Маркайда, памерлая напярэдадні свята ўсіх святых (1 лістапада). Паводле К. Дзювержэ існуе як мінімум дзве версіі абставін яе скону. Паводле першай, жонка Картэса пакутавала цяжкім захворваннем яшчэ на Кубе, а высакагор’е Мехіка пагоршыла яе стан. Паводле іншай версіі, жонка Картэса з’явілася ў Мексіку няпрошана, і стала прэтэндаваць на ролю кіраўніцы, а таксама разагнала тубыльных наложніц мужа. У выніку сваркі, Картэс задушыў яе (на шыі нібыта былі выяўленыя чырвоныя плямы). На думку К. Дзювержэ, уласнаручнае забойства было малаверагодна — Картэс адрозніваўся вялікім самавалоданнем, аднак гвалтоўная смерць Каталін Хуарэс цалкам верагодная. Неўзабаве пасля скону Каталін ў Картэса нарадзіўся сын-метыс ад Малінчэ, ахрышчаны Марцінам. Яшчэ адзін сын — Луіс, нарадзіўся ў 1525 годзе ад Антоніі (або Эльвіры) Эрмасільё, якую ўслед за Гамарам лічаць іспанкай, аднак К. Дзювержэ мяркуе, што яна хутчэй за ўсё таксама была індыянка. У Картэса таксама былі яшчэ дзве дачкі ад ацтэкскіх прынцэс, у тым ліку дачкі Мантэсумы Тэчуішпацын (у хрышчэнні — Ісабель), папскай булай ад 1529 года яны ўсе былі прызнаныя законнымі спадкаемцамі.

Іспанія. Вяртанне ў Мексіку

Барацьба за ўладу

Лістом Карла V ад 4 лістапада 1525 года абвяшчалася расследаванне дзеянняў канкістадораў ў Новай Іспаніі, а таксама гаварылася пра прыслалі «суддзі на пастаяннае жыхарства» (ісп.: juicio de residencia) у асобе Луіса Понсэ дэ Леона — сына першаадкрывальніка Фларыды. Фармулёўкі, зрэшты, былі цалкам дыпламатычнымі: «Як вы самі ўбачыце, згаданы Луіс Понсэ дэ Леон не ведае нічога аб гэтых краях, роўна як і не мае паняцця, што рабіць там належыць… Карысна будзе вам настаўляць яго, як гэтай зямлёй кіраваць найлепшым чынам варта».

23 чэрвеня 1526 года Понсэ дэ Леон прыбыў у Веракрус, Картэс загадаў сустрэць яго з пашанаю і даў эскорт ў парадным уборы, які павінен быў суправаджаць суддзю да самага Мехіка. Афіцыйна Картэс патлумачыў, што суддзя прыбыў пакараць мяцежных чыноўнікаў Аудыенсіі і аднавіць справядлівасць у дачыненні індзейцаў, пацярпелых ад злоўжыванняў. Аднак ужо праз два дні пасля прыбыцця ў Мехіка, 4 ліпеня, Луіс Понсэ дэ Леон адабраў у Картэса посахі вярхоўнага суддзі Новай Іспаніі, і адначасова зняў яго з пасады губернатара, паводле афіцыйнага тлумачэння — «дзеля магчымасці бесперашкодна праводзіць судовае расследаванне спосабаў канкістадораў служыць каралю».

Неўзабаве Понсэ дэ Леон захварэў, Картэс тлумачыў гэта асаблівасцямі мексіканскага высакагор’я; пакутавала і судзейская світа. Неўзабаве сканаў сам Понсэ дэ Леон (20 ліпеня) і амаль усе яго суправаджаюць — больш за 30 чалавек. Паводле завяшчання суддзі, яго паўнамоцтвы пераходзілі нейкаму Маркасу дэ Агіляр, ліцэнцыяту права, якога не прызнаў гарадскі савет Мехіка; муніцыпалітэт звярнуўся да Картэса з просьбай узяць уладу ў свае рукі. Картэс 1 жніўня вярнуўся на пасаду генерал-капітана і губернатара, але пакінуў Агіляр на пасадзе вярхоўнага суддзі, карысць, яго павінен быў зацвердзіць кароль. Картэс пацвердзіў свае ўказы ад 1524 года аб прынцыпах абыходжання з індзейцамі, і зрабіў больш жорсткімі пакарання для іспанцаў за парушэнне недатыкальнасці тубыльных тэрыторый, таксама была абмежаваная свабода перамяшчэння іспанцаў і ўводзілася манаполія на гандаль маіс. Паводле К. Дзювержэ, летам 1526 года ў Картэса быў шанец зрабіць Новую Іспанію незалежнай дзяржавай: Карл V тады вёў цяжкую вайну са Святым прастолам і Францыяй з-за прызнання сябе імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі, і не меў сродкаў на вайну з Картэсам. Канкістадораў нават абвінавачвалі ў таемных перамовах з Францыяй па пытанні аддзялення.

3 верасня 1526 года Картэс завяршыў пятую рэляцыю, у якой апісаў паход у Гандурас, вяртанне ў Мехіка і скон Понсэ дэ Леона. Картэс шмат скардзіўся на несправядлівыя абвінавачванні, патрабаваў прызнання сваіх заслуг і адабрэння палітыкі, якая праводзіцца, нагадваючы, якую колькасць золата даслаў для патрэб кароны, а таксама заяўляў, што вяртае сабе паўнамоцтвы генерал-капітана і губернатара аж да асаблівых распараджэнняў. Ён разумеў хісткасць свайго становішча, і 26 верасня пісаў бацьку: «Я сягоння нібы ў чысцец, і нішто не перашкодзіла б таму, каб адкрыліся вароты пекла, калі б у мяне не было надзеі вырвацца з яго». 1 сакавіка 1527 года Агіляр памёр; Картэса абвінавацілі ў яго атручванні, як і Понсэ дэ Леона паўгоддзе раней.

Няўдалая экспедыцыя да Астравоў прыпраў

Пасля часовай стабілізацыі становішча, Картэс вярнуўся да дзейнасці першапраходцы, задумаўшы знайсці з Мексікі прамы шлях да Астравоў прыпраў, валоданне якімі аспрэчвалі тады Іспанія і Партугалія. Гэта таксама давала Картэсу дадатковыя рэсурсы ў барацьбе за ўладу ў Новай Іспаніі. У Сакатуле ў маі 1527 года пачалося рыштунак трох караблёў, атрадам павінен быў камандаваць стрыечны брат Картэса — Альвара дэ Сааведра Серон. Картэс пасылаў даверчыя граматы кіраўнікам Себу  (руск.) і Цідорэ  (руск.), напісаных на лацінскай і іспанскай мовах. На выпадак, калі каманда дабярэцца да Кітая, Картэс напісаў ліст для кіраўніка і гэтай краіны, прычым пачаў яго цытатай з «Метафізікі  (руск.)» Арыстоцеля.

31 кастрычніка 1527 года тры карабля адплылі з заліва Сіуатанеха, на борце было 110 чалавек каманды. Да канца студзеня 1528 года Сааведра, захаваўшы адзін карабель, атрымалася дабрацца да Мінданаа на Філіпінах. У сакавіку ён дасягнуў Цідорэ, і адправіўся ў зваротны шлях 3 чэрвеня, маючы на ​​борце 60 т . Дзве спробы вярнуцца ў Мексіку не ўвянчаліся поспехам, камандзір памёр, не вытрымаўшы нягод падарожжа. У снежні 1529 года каманда паспрабавала дабрацца да Малака, дзе ўсе былі арыштаваныя партугальцамі; толькі ў 1534 года пяцярым або шасцярым ацалелым членам каманды ўдалося вярнуцца ў Іспанію.

Іспанія

22 жніўня 1527 года каралеўскі казначэй Алонса дэ Эстрада паспрабаваў здзейсніць у Мехіка пераварот, спасылаючыся на нібы існае завяшчанне Агіляра. Яму ўдалося выгнаць са сталіцы Картэса, які схаваўся ў Тласкале. Эстрада пачаў актыўныя пошукі золата, для чаго нават стаў выкрываць пахаванні індзейскіх кіраўнікоў. У Іспаніі становішча Картэса таксама пахіснулася: красавіцкім указам караля было забаронена выдаваць і распаўсюджваць выдадзеныя рэляцыі Картэса; гэтай забароны дамогся , сцвярджаючы, што канкістадор на яго паклёпнічаў. У гэтых умовах Картэс адважыўся вярнуцца ў Іспанію і асабіста паразумецца з каралём. Паводле Берналя Дыяс, Картэс дзейна рыхтаваўся да ад’езду: набыў два карабля, сабраў запас золата, срэбра і прадметаў мастацтва, падабраў калекцыю птушак, невядомых у Іспаніі, узяў двух ягуараў, нават мексіканскіх жанглёры, карлікаў і вырадкаў. Тады ж ён атрымаў весткі аб смерці бацькі ў Іспаніі.

Амаль адначасова з гэтым, 5 красавіка 1528 года Карл V перадаў кіраванне Новай Іспаніяй ў рукі Каралеўскай Аудыенсіі з 5 чалавек, на чале якой быў пастаўлены Нунья дэ Гусман — , які праславіўся жорсткасцю. У сакрэтных інструкцыях, дадзеных яму, прадпісвалася усе ўладанні Картэса перавесці ў каралеўскую ўласнасць, прычым Картэс павінен быць ухілены: калі не ўдасца забіць яго адразу, варта было арганізаваць паказальны судовы працэс.

15 красавіка 1528 года Картэс выйшаў у мора, які суправаджаецца Андрэсам дэ Тапіа і Гансала дэ Сандавалем. Пасля 42 дзён плавання караван прыбыў у Палас  (руск.), так заваёўнік вярнуўся ў Іспанію пасля 24 гадоў адсутнасці. Адразу пасля прыбыцця памёр Сандаваль, не вытрымаўшы плавання, ён быў пахаваны ў манастыры Ла-Рабіда  (руск.). Картэс па дарозе ў каралеўскую рэзідэнцыю (тады ў Іспаніі не было пастаяннай сталіцы) пабываў у родным Медэльіне і выявіў, што вельмі папулярны ва ўсіх пластах грамадства. Паломніцтва ў манастыр Прачыстай Панны Гуадэлупскай прынесла палітычныя дывідэнды: ён пазнаёміўся з жонкай Франсіска дэ лос Кобаса — гофмайстара караля. Адначасова быў заключаны шлюбны дагавор з Хуанай дэ Арэльяна дэ Суньіга, пляменніцай герцага Бехарскага; гэты саюз быў падрыхтаваны нябожчыкам бацькам — Марцінам Картэсам — за два гады да апісваных падзей. Картэс доўга не згаджаўся на прыезд сваёй нарачоных ў Мексіку, але шлюб даваў яму магутных заступнікаў пры двары.

Непасрэдных сведчанняў аб каралеўскай аўдыенцыі захавалася мала. Відаць, запрашэння да двара прыйшлося чакаць на працягу доўгага часу, аўдыенцыя адбылася ў Таледа летам 1528 года ў прысутнасці герцага Бехарскага, графа Агіляр — будучага сваяка Картэса, і Франсіска дэ лос Кобаса. Заваёўнік быў прыняты міласціва, але прамых вынікаў не было. Картэс, чакаючы другаснай аўдыенцыі, моцна захварэў, яго лічылі паміраючым, тады караля пераканалі наведаць заваёўніка. Аднак і на гэты раз не ўдалося дамагчыся вяртання звання губернатара Новай Іспаніі.

Каралеўскае падараванне

Валоданні Картэса ў Мексіцы. Лічбамі пазначаны: 1) Тэскока, 2) Атумба, 3)   Уэштацынка, 4) Чалька, 5) Аахака (з Куілапанам і Этлай), 6) Тутутэпек, 7) Тэуантэпек і Халапа, 8) Сакануска, 9) Тлапа, 10) Сакатула, 11) Куэрнавака, 12) Каяакан, 13) Талука, 14) Чапупутан і Ашытыпан, 15) Тушпан і Сікаяк, 16) Каташтла, Тустла, Тэпека, Ішкальпан, 17) Чынантла

1 красавіка 1529 года Картэсу быў падараваны тытул маркіза і права ўласнасці на ўсю захопленую падчас заваявання нерухомую маёмасць, яму таксама скардзіўся тытул губернатара. Акрамя таго, ён атрымліваў сяброўства ў Ордэне Сант'яга дэ Кампастэла  (бел. (тар.)). Тады ж заваёўнік абвянчаўся з Хуанай дэ Суньіга, вяселле апісвалася Гамарам і Берналем Дыясам як «самае пышнае ў Іспаніі», а каштоўнасці, падораныя нявесце, пераўзыходзілі па прыгажосці і кошту падарункі Картэса каралеве. Атрымаўшы тытул маркіза, Картэс адправіў пасла да Папы Рымскага Клімента VII, якому асабліва спадабаліся індзейцы-акрабаты. Пантыфік прызнаў законнымі трох дзяцей-метысаў заваёўніка і блаславіў стварэнне ў Мехіка індзейскага шпіталя Беззаганнага зачацця і Ісуса Назарэйскага (ісп.: Hospital de la Purísima Concepcíon y de Jesús Nazareno) на месцы першай сустрэчы Картеса і Мантесумы. Для гэтай мэты Картэс атрымліваў права збору дзесяціны  (руск.) са сваіх уладанняў для ўтрымання шпіталя і яго будаўніцтва.

6 ліпеня 1529 года кароль падпісаў у Барселоне ўказы, якія прадстаўляюць Картэсу ўсе абяцаныя ў красавіку міласці, за выключэннем губернатарства Новай Іспаніі. Наўзамен стваралася маркграфства, а Картэс станавіўся маркізам даліны Аахака. Зямлі Картэса ў суме склалі каля 7 000 000 гектараў, будучы геаграфічна падзеленыя на 7 частак. Ён атрымліваў велізарныя ўладанні ў даліне Мехіка, у тым ліку Койоакан, а таксама некалькі кварталаў у Мехіка, у тым ліку Галоўную плошчу і ўвесь раён паміж акведук Чапультепека і Тлакопанской дамбай. У петыцыі Картэс прасіў пакінуць за ім Тескока, Отумбу, Уэшоцинко і Чалько, але кароль адмовіў яму. У 100 км ад Мехіка Картэс атрымліваў ўсю даліну Талука і горад Куэрнавака — таксама ў 100 км на поўдзень ад Мехіка, і гэтак далей, аж да даліны Оахака, якая давала імя ўсім яго гаспадарку. Сам Картэс аддаваў перавагу называцца Маркіз дэль Валье (marques del Valle). На сваіх землях ён атрымліваў права трымаць 23000 васалаў, над якімі меў права грамадзянскага і крымінальнага суда. К. Дзювержэ пісаў: «Гэтыя лічбы былі атрыманы… адвольна, так як у Старой Іспаніі мала хто ўяўляў праўдзівыя памеры Мексікі. Каралеўскія дарадцы не аддавалі сабе справаздачы, якую бязмежную тэрыторыю яны падарылі Картэсу». 27 кастрычніка 1529 года ён дадаткова атрымаў права на даследаванне Ціхага акіяна з мексіканскага ўзбярэжжа.

Адначасова з Картэсам ў Таледа знаходзіўся Франсіска Пісара — будучы заваёўнік Перу, якому, аднак, так і не ўдалося атрымаць аўдыенцыі, і ўсе дакументы, якія афармлялі яго правы на даследаванні і заваёвы, ён атрымаў ад Савета Індый за подпісам каралевы. Дакументальныя сведчанні зносін двух канкістадораў ставяцца да студзеня 1530 года, калі яны абодва адпраўляліся з Севіллі ў Новы Свет.

Вяртанне ў Мексіку

Пакуль Картэс знаходзіўся ў Іспаніі, туды прасочваліся сведчанні злоўжыванняў членаў Каралеўскай Аудыенсіі. Адным з іх быў ліст Франсіска дэ Тэрасаса, мажардома Картэса. Непрымірымую пазіцыю да каланізатарам заняў першы біскуп Мексікі Хуан дэ Сумарага  (руск.), які меў таксама тытул «абаронцы індзейцаў»; у яго дакладзе ад 27 жніўня 1529 года падрабязна апісваўся хаос, запанавала ў Новай Іспаніі пасля ад’езду Картэса. Гэта давала самому Картэсу падстава зноў патрабаваць сабе паўнамоцтвы губернатара і генерал-капітана. З дакладу Сумарага вынікала, што Нунья дэ Гусман — кіраўнік Аудыенсіі, пачаў у шырокіх маштабах вывозіць рабоў-мексіканцаў, каб папоўніць змяншэнне рабочай сілы на Кубе і Эспаньёла; за два гады больш за 10 000 рабоў былі затаўраваў і вывезены на астравы.

Кароль Карл ў ліпені 1529 года адбыў у Італію, дзе ішла вайна  (руск.); рэгентам Іспаніі засталася каралева Ізабела, якая замацавалася ў Мадрыдзе. Там жа пасяліўся і Картэс. Пад Каляды з’явіліся весткі, што Нунья дэ Гусман пакінуў Мехіка, і адправіўся ў Халіска, дзе разлічваў знайсці шмат золата. У студзені 1530 года кароль прызначыў у Мексіку другую Аудыенсію, на чале якой ўстаў біскуп Санта-Дамінга Себасцьян дэ Фуэнлеаль  (руск.).

У пачатку 1530 года Картэс адбыў у Севілью са світай, якая налічвала больш за 400 чалавек, уключаючы жонку і маці. Пасля марскога пераходу ён правёў некаторы час у Санта-Дамінга. Тут заваёўнік шмат меў зносіны з новым кіраўніком Мексікі — біскупам Фуэнлеалем, які не спяшаўся пераязджаць у Мехіка. 15 ліпеня 1530 года Картэс высадзіўся ў Веракрусе.

Другое знаходжанне ў Мексіцы

Другая Аудыенсія

Замак Картэса ў Куэрнаваке. Цэнтральны ўваход. Фота 2006 года.

У Веракрусе Картэс атрымаў каралеўскі ліст, датаваны 22 сакавіка 1530 года: яму прадпісвалася не ўступаць у Мехіка да прыбыцця туды другой Аудыенсіі; акрамя таго, ён не мог набліжацца да сталіцы бліжэй, чым на 10 ліг, парушэнне каралася штрафам у 10 000 . Акрамя таго, у Картэса адбіралі рэзідэнцыю, пабудаваную на месцы палаца Мантэсумы; там павінны былі размясціцца члены Аудыенсіі.

У адсутнасць Картэса Нунья дэ Гусман пачаў абвінаваўчы працэс супраць яго. Паколькі ў Картэса знайшліся прыхільнікі, яны падвергліся фізічнай расправе, пасля чаго біскуп Сумарага наклаў на членаў першай Аудыенсіі інтэрдыкт  (руск.). Картэс ў 1530 годзе, па сутнасці, паўтарыў свой паход 11-гадовай даўніны: пасля перадышкі ў Тласкале ён прыбыў у Тэскоцы, дзе сустрэўся з лаяльнымі яму францысканцамі і індзейскімі правадырамі, прапанавалі заснаваць там новую сталіцу. У Тэскоцы памерла маці Картэса і першынец ў шлюбе ад Хуаны — сын Луіс, які пражыў толькі некалькі тыдняў. Іх пахавалі ў францысканскім манастыры ў Тэскоцы.

9 студзеня 1531 адбылася афіцыйная перадача паўнамоцтваў другой Аудыенсіі. Акрамя Фуэнлеаля ў яе склад уваходзілі: Васка дэ Кірога  (руск.), , , . Картэс не змог вярнуць усёй паўнаты ўлады, больш за тое, зноў падвергся судоваму пераследу. У выніку ён пакінуў Мехіка і пасяліўся з жонкай у маёнтку ў Куэрнавацы, дзе для яго быў пабудаваны замак на ўзор палаца Дыега Калумба ў Санта-Дамінга.

Члены Аудыенсіі пачалі рэвізію уладанняў Картэса і ўлік яго васалаў, падараваных каралём. Пры стварэнні маркізата ў рэестр былі ўнесены дваццаць два індзейскія гарады — пуэбла, да кожнага з якіх прыпісвалася тысяча «васалаў». Разам з Мехіка, да якога надавалася дадатковая тысяча васалаў, атрымлівалася лік у дваццаць тры тысячы. Фактычна ж пад юрысдыкцыю Картэса пераходзіла не менш за два мільёны чалавек, паколькі Картэс пад «васалам» разумеў кіраўніка сямейства, якое плаціла падаткі. У выніку разглядаў, Картэс пазбавіўся даліны Толука і паўднёвай часткі даліны Мехіка, а ў цэнтры Оахака быў заснаваны каланіяльны горад Антекера, але Картэс выгандляваў сабе чатыры індзейскія гарады — Куілапу, Аахака, Этлу і Тлапакою. У сакавіку 1532 года было аспрэчана папскае рашэнне перадаць Картэсу царкоўную дзесяціну, кароль запатрабаваў вярнуць арыгінал булы і ўсе яе копіі.

Сам Картэс ў гэты перыяд паспяхова займаўся сельскай гаспадаркай, развядучы пад Куэрнавакай і ў Веракрусам цукровы трыснёг, эксперыментаваў з вырошчваннем вінаграду, у Аахаке разгарнулася вытворчасць шоўку, цікавіўся ён і бавоўнай. Маркіз таксама займаўся развядзеннем буйной рагатай жывёлы, вытворчасцю воўны і лесараспрацоўкай. Ён таксама ацаніў камерцыйныя магчымасці мясцовых прадуктаў — какава, тытунь і ванілі з Веракруса. Улады ўсяляк спрабавалі ўмешвацца ў жыццё шырокіх маёнткаў Картэса. Біскуп Фуэнлеаль забараніў маркізу дэль Валле выкарыстоўваць індзейцаў-насільшчыкаў для дастаўкі на верфі ў Акапулька неабходных матэрыялаў. 1 сакавіка 1535 года кароль Карл V у аднабаковым парадку змяніў кантракт з Картэсам. У выпадку адкрыцця новых зямель падатак на рухомую маёмасць (rescate) павышаўся да адной траціны, а з нерухомай маёмасці — да 60 %.

У кастрычніку 1532 года нарадзілася трэцяе дзіця Картэса ад Хуаны — сын Марцін. (Дачка — Каталін памерла ў маленстве ў 1531 годзе). Сваім дзецям ад Хуаны Картэс даваў тыя ж імёны, што і дзецям-метысам. Толькі шосты і апошні дзіця — дачка, якая нарадзілася каля 1537 года, — атрымала імя маці, Хуана.

Даследаванне Каліфорніі

Карта Каліфорніі XVII стагоддзя. Тэрыторыя намаляваная як востраў.

У перыяд з 1532 па 1535 год Картэс падрыхтаваў тры экспедыцыі ў Ціхі акіян. Галоўнай прычынай гэтых экспедыцый, было, верагодна, імкненне спыніць экспансію Нунья дэ Гусмана, які, захапіўшы зямлі Халіска, Наярыта і Сіналоа, каралеўскім указам быў прызначаны адэлантада Новай Галісіі . У 1532 годзе другі кузэн Картэса — Дыега Уртада дэ Мендоса даследаваў ўзбярэжжа Мічаакана, Калімы, Халіска і Наярыта, аднак яго каманда ўзбунтавалася з-за недахопу харчавання. Экспедыцыя завяршылася поўным правалам: камандзір прапаў без вестак, астатнія члены каманды былі перабітыя індзейцамі, вярнуліся толькі трое.

Праз месяц пасля нараджэння сына, Картэс пераехаў у Теуантепек, дзе асабіста сачыў за будаўніцтвам караблёў для дапамогі Уртада. 20 кастрычніка 1533 года экспедыцыя адправілася ў шлях, прычым два карабля, якія ўваходзяць у яе, атрымалі розныя загады: Эрнанда дэ Грыхальва павінен быў плыць на захад, дзе нібыта знаходзіліся жамчужныя астравы, а Дыега Бесера дэ Мендоса (сваяк жонкі Картэса) павінен быў шукаць Уртада. Грыхальва, нягледзячы на снежаньскія штормы, дасягнуў астравоў Рэвілья-Хіхеда, у 600 км ад узбярэжжа Мексікі. Затым ён перасек Цэнтральную Палінезія і Меланезіі, але здолеў шчасна вярнуцца. Бесера быў забіты збунтаванай камандай, у Халіска былі высаджаны на бераг францысканцы, якія падтрымлівалі нябожчыка камандзіра. Гэтая каманда і дасягнула Каліфорніі, якую прыняла за шуканы жамчужны востраў, высадзіўшыся ў бухце Ла-Пас  (руск.). Назва «Каліфорнія» было дадзена штурманам бунтаўнікоў Артунья Хіменэс, запазычылі яго з папулярнага рыцарскага рамана «Амадзіс Гальскі  (руск.)». Хіменэс з большай часткай каманды быў забіты мясцовымі індзейцамі; ацалелыя члены каманды набралі крыху жэмчугу і паспрабавалі вярнуцца назад. На зваротным шляху яны былі схоплены Нунья дэ Гусманам.

У красавіку 1535 года Картэс асабіста ўзначаліў трэцюю экспедыцыю, у яе склад уваходзілі 3 карабля і каля 300 чалавек. Акрамя пошукаў жэмчугу, канкістадор хацеў заснаваць новую калонію. Картэс жа склаў першую карту ўсходняга ўзбярэжжа Каліфорніі ад заліва Ла-Пас, і назваў новую зямлю «востравам Санта-Крус». Картэс ні разу не ўжыў назвы «Каліфорнія», хоць яно актыўна выкарыстоўвалася ўжо Гамара. Калонію заснаваць не атрымалася: мясцовыя індзейцы былі ваяўнічым, ніяк не ўдавалася наладзіць забеспячэнне харчаваннем, але, як пісаў Берналь Дыяс, Картэс «вярнуцца… у Новую Іспанію ні за што не згаджаўся, так як баяўся насмешак і здзекаў з прычыны безвыніковасць экспедыцыі».

Гэты паход завяршыўся па патрабаванні жонкі Картэса, якая таксама паведамляла, што ў Мехіка 14 лістапада 1535 года прыбыў новапрызначаны віцэ-кароль Антоніа дэ Мендоса  (руск.), які патрабуе Картэса да сябе. Картэс аддаў калонію пад апеку Франсіска дэ Ульоа, і ў красавіку 1536 года вярнуўся ў гавань Тэуантепека.

Картэс і Антоніа дэ Мендоса

Антоніа дэ Мендоса — першы віцэ-кароль Новай Іспаніі.

Пасля стварэння віцэ-каралеўства, яго кіраўніку —  — былі дадзены каралеўскія інструкцыі па абыходжанні з Картэсам. Яму даручалася правесці новы падлік васалаў, пакінуўшы афіцыйныя дваццаць тры тысячы, і прадпісвалася пазбавіць Картэса пасады генерал-капітана, «калі ён палічыць гэта карысным». Пачаўся і наступ на францысканцаў: адмянялася права кляштарнага прытулку, папская пошта павінна была выкрывацца, забаранялася падстава новых манастыроў без каралеўскага дазволу.

Адносіны Картэса і Мендоса спачатку складваліся паспяхова: род Мендоса быў саюзнікам сямейства Суньіга, многія яго прадстаўнікі ўдзельнічалі ў паўстанні камунерас, таму Картэс захаваў усе ўладанні і аўтарытэт. Падзел паўнамоцтваў выявілася нават у цырыманіяле: па сведчанні Хуана Суарэс дэ Перальта, у сваім палацы — былым доме Картэса — Мендоса ніколі не займаў старшынёўскага крэсла, віцэ-кароль і генерал-капітан садзіліся побач, але затое ў доме Картэса Мендоса заўсёды займаў месца на чале стала; яны сумесна ўдзельнічалі ў публічных цырымоніях і сапернічалі адзін з адным у прыладзе святаў і тэатральных уяўленняў.

Мендоса распачаў меры супраць Нунья дэ Гусмана: у сакавіку 1536 года ў Новую Галісію быў накіраваны новы губернатар — Дыега Перэс дэ ла Торэ. Гусмана атрымалася прывабіць у Мехіка, дзе ён і быў арыштаваны. Пасля яго зрыньвання інтарэсы Картэса пераключыліся на Перу: паводле сведчання Гамара, ён аказаў дапамогу Франсіска Пісара і нават паспрабаваў наладзіць камерцыйную навігацыю паміж узбярэжжам Аахака і Кальяа. З 1537 года гэтым маршрутам праходзіла 2-3 караблі ў год, а ў партах дзейнічалі пастаянныя гандлёвыя агенты. У 1539 годзе Картэс ў апошні раз паспрабаваў адправіць Франсіска дэ Ульёа на даследаванне Каліфорніі, у выніку той адкрыў раку Каларада.

У 1538 годзе адносіны Картэса і Мендоса разладзілісь. Непасрэднымі нагодамі стала манетарная палітыка віцэ-караля, а таксама тое, што ён адправіў губернатара Новай Галісіі Франсіска Васкеса дэ Каранада  (руск.) на пошукі легендарнага залатога царства Сібола  (руск.), што парушала манаполію генерал-капітана на ваенныя дзеянні. У жніўні 1539 года віцэ-кароль Мендоса устанавіў манаполію на марскія паведамленні і канфіскаваў верфі Картэса ў Тэуантепеке. Адпраўка эмісараў да каралеўскага двара нічога не дала, і ў лістападзе 1539 года Картэс прыняў рашэнне вярнуцца ў Іспанію і разабрацца з каралём. Акрамя таго, 30 лістапада 1539 года быў спалены па прыгаворы інквізіцыйных трыбунала дон Карлас Аметачцын, касік Тескока, які выхоўваўся ў доме Картэса; яго абвінавачвалі ў ідалапаклонстве і мнагажонстве. Пакінуўшы жонку ў Мексіцы, у снежні Картэс адплыў у Еўропу ў суправаджэнні сыноў-метысаў Луіса і Марціна.

Вяртанне ў Еўропу. Апошнія гады жыцця

Партрэт Картэса ў капліцы Сан-Марцін на галоўнай плошчы Саламанкі.

Франсіска Лопес дэ Гамара пісаў, што Картэс вярнуўся «багатым і са світай, але сціплей, чым у мінулы раз». Ён быў уведзены ў Савет Індый, старшынёй якога быў кардынал Сігуэнса, меў ласку яму і каралеўскі гофмайстар Франсіска дэ лос Кобас; канкістадору далі належны яго статусу дом у Севільі. Картэс склаў скаргу, у якой выклаў усе прэтэнзіі да віцэ-каралю Мендоса, асабліва — аб канфіскацыі верфі і порта ў Тэуантэпеку, але справа зацягвалася. Аб стаўленні караля да канкістадораў сведчыць анекдот, прыводны Вальтэрам: Картэс прарваўся і ўскочыў на падножку каралеўскай карэты. На абуранае пытанне караля: «Што гэта за чалавек, і чаго ён хоча?», Картэс адказаў: «Гэта той самы чалавек, які падарыў Вам больш зямель, чым Вашы продкі пакінулі Вам гарадоў!».

У верасні 1541 года Карл V вырашыў паўтарыць поспех захопу Туніса (1535)  (руск.) і . На Балеарскіх астравах была сабрана армада з больш чым 500 судоў, на якіх знаходзіліся 12 000 маракоў і 24 000 салдат — пераважна немцаў, італьянцаў і іспанцаў. Адмірал Кастыліі дон Энрыке Энрыкес — сваяк жонкі і заступнік, у хаце якога заваёўнік жыў, — прапанаваў Картэсу ўдзельнічаць у паходзе. Магчыма, ён разлічваў новымі воінскімі подзвігамі вярнуць размяшчэнне караля . Удзел Картэса ў экспедыцыі апісаў яго духоўнік дэ Гамара, таксама былы ў паходзе.

Нягледзячы на ​​дрэннае надвор’е, армада выйшла ў мора 21 кастрычніка 1541 года і трапіла ў двухдзённы шторм. Толькі 24 кастрычніка армія змагла высадзіцца і ўзяць горад у аблогу, гэта адбывалася ва ўмовах бесперапынных ліўняў. 26 кастрычніка рушыла ўслед контратака з боку Барбаросы, пасля чаго кароль вырашыў адступаць, тым больш, што бурай на рэйдзе было пацеплена каля 150 судоў. Картэс прасіў дазволу ўзначаліць іспанскі атрад і ўзяць горад, але дэмаралізаваны манарх нават не запрасіў яго на ваенны савет. Вынікам няўдалага паходу стала тое, што канкістадор падчас эвакуацыі-ўцёкаў страціў смарагды коштам больш за 100 000 дукатаў. Зрэшты, у гонар заслуг Картэса быў уладкаваны прыём у Мансоне, на якім прысутнічаў і кароль (пра гэта пісаў лас Касас).

У 1543 годзе Карл V пакінуў Іспанію, перадаўшы рэгенцтва 16-гадоваму спадчынніку Філіпу. Да яго ад’езду Картэс паспеў падаць некалькі скаргаў, якія тычыліся кампенсацыі ад Мендосы і яго адстаўкі, аднаўлення правоў на мексіканскія валоданні, а таксама спынення судовага працэсу, пачатага яшчэ Нунья дэ Гусманам. У выніку кароль пагадзіўся адправіць у Новую Іспанію інспектара Франсіска Тэлья дэ Сандаваля са спісам з 39 абвінавачванняў, складзеных Картэсам. Расследаванне доўжылася да 1547 года, аднак пытанне аб маярат Картэса так і не было вырашана. Няўдачы працягвалі пераследваць Картэса: знерваваўся шлюб яго старэйшай дачкі Марыі з Альвара Перэсам Асорыя — сынам маркіза дэ Асторга, хоць, як пісаў Берналь Дыяс, Эрна Картэс даваў у пасаг 100 000 дукатаў. Тым не менш, пасля ад’езду Карла V Картэс яшчэ год правёў пры двары і быў запрошаны на вяселле рэгента Філіпа.

3 лютага 1544 года датаваны ліст Картэса каралю, які так ніколі і не быў яму перададзены. Яно з’яўляецца свайго роду вынікам жыцця і дзей канкістадораў.

Я жыў, не выпускаючы з мячом, я падвяргаў жыццё маё тысячы небяспекі, я аддаў стан маё і жыццё маю служэнню Госпаду, каб прывесці ў кашары авечак, якія не ведаюць Святога Пісання удалечыні ад нашага паўшар’я. Я прасцёр імя майго караля, павялічыў яго валоданне, прывёўшы пад скіпетр яго шырокія каралеўства чужаземных народаў, заваяваных мною, маімі намаганнямі і на мае сродкі, без чыёй-небудзь дапамогі. Наадварот, вымушаны быў я пераадольваць перашкоды і перашкоды, якія ўзводзяцца зайздроснікамі, якія смакталі кроў маю, пакуль ix не разарве, падобна п’яўцы. За дні і ночы служэння Богу я атрымаў спаўна, бо Ён выбраў мяне для здзяйсненні Яго волі…

Палац Картэса ў Каякане. Фота зроблена паміж 1880 і 1897 гадамі.

Улетку 1547 года Картэс вырашыў вярнуцца ў Мексіку, якую ў лісце каралю прама назваў сваім домам. За гады судовых працэсаў і секвестра маярату ён залез у даўгі, прыйшлося закласці частку рухомай маёмасці. У жніўні заваёўнік выехаў з Мадрыда ў Севілью, але з-за гарадскога шуму і мноства візіцёраў перабраўся ў Кастыльеха-дэ-ла-Куэста  (руск.) ў дом далёкага сваяка Хуана Алонса Радрыгеса дэ Медына. У кастрычніку яго адначасова пабілі ліхаманка і дызентэрыя. 11 і 12 кастрычніка ён складаў завяшчанне пры дапамозе Севільскага натарыуса. Картэс запатрабаваў, каб яго пахавалі ў асабістым фальварку ў Каяакане, у Новай Іспаніі, куды трэба было перанесці прах яго маці і сына Луіса, пахаваных у Тэскоцы, і дочкі Каталін, пахаванай у Куаунауаке. Ад спадчынніка маярату — Марціна Картэса, трэба было забяспечыць пасагам сваіх братоў і сясцёр, а таксама адпусціць на волю рабоў. Шмат месца займала ў тэстаменце будаўніцтва шпіталя Беззаганнага зачацця і Ісуса Назарэя, а акрамя таго, Картэс завяшчаў заснаваць універсітэт, «у якім бы вывучалі тэалогію, кананічнае права і права грамадзянскае, каб Новая Іспанія мела ўласных мужоў навукоўцаў».

У ноч на пятніцу 2 снежня 1547 года Картэс спакойна сканаў ва ўзросце прыблізна 62 гадоў. Праз 10 гадоў у адным з індзейскіх кодэксаў была пакінутая такі запіс іспанскім манахам:

У годзе V^CXLVII [1547], 4 снежня памёр дон Эрнанда Картэс, маркіз дэль Валье, у Кастыльехе дэ Ла К(уэста) [castilleja de la c(uesta)], той, які быў правадыром [fue cabeser^o] .

У агульнай складанасці ён правёў у Іспаніі 28 гадоў і 34 гады ў Новым Свеце: 15 гадоў на Эспаньёле і Кубе, і 19 ў Мексіцы.

Пахаванне

Надмагілле Картэса ў алтары галоўнай царквы шпіталя Ісуса Назарэя ў Мехіка. Фота Хаўера Лопеса Медэльіна.

Картэс завяшчаў пахаваць сябе ў Мексіцы. Усяго рэшткі яго перапахоўваліся не менш за 8 разоў. У нядзелю 4 снежня 1547 года ён быў пахаваны ў склепе герцагаў Медына-Сідонія  (руск.) ў Севільі ў манастыры Сан-Ісідара, пры чым прысутнічала мноства прадстаўнікоў шляхты. Перад памяшканнем у маўзалей труну быў адкрыты, каб прысутныя апазналі асобу маркіза. Ужо ў 1550 годзе астанкі былі перамешчаныя ў прыбудоўку Санта-Катарына ў тым жа манастыры, бо ў маўзалеі не хапала месца.

У 1566 годзе астанкі Картэса былі перавезены ў Новую Іспанію, але не ў Каяакан, як належала па завяшчанні, а ў Тэскока, дзе яны былі пахаваныя разам з яго маці і дачкой Каталін ў манастыры Сан-Франсіска. Там астанкі былі пахаваныя 63 гады. У 1629 годзе памёр чацвёрты маркіз дэль Валье — дон Педра Картэс, на якім абарвалася прамая мужчынская лінія роду Картэса. Было вырашана пахаваць яго ў манастыры Сан-Франсіска ў Мехіка, прычым тагачасныя віцэ-кароль і арцыбіскуп вырашылі перанесці заадно і парэшткі Эрнанда Картэса. Яго труна на працягу 9 дзён была выстаўлена ў губернатарскай палацы, а затым змешчаны ў нішы ў сцяне капліцы галоўнай манастырскай царквы, дзе знаходзіўся наступныя 87 гадоў. У 1716 годзе парэшткі перанеслі ў алтарную частку царквы, дзе яны знаходзіліся да 1794 года. 8 лістапада 1794 года труну з вялікай помпай перанеслі ў шпіталь Ісуса Назарэя, заснаваны Картэсам, там быў збудаваны спецыяльны маўзалей. У той жа дзень перад маўзалеем быў усталяваны бюст Картэса, выкананы Мануэлем Толса.

У 1823 годзе, пасля заваёвы Мексікай незалежнасці, была разгорнута кампанія за знішчэнне парэшткаў Картэса, меркавалася ўрачыста спаліць іх на плошчы Сан-Лазара. У гэтай абстаноўцы міністр Лукас Аламан  (руск.) і капелан шпіталя, доктар Хаакін Каналес, у ноч на 15 верасня 1823 года вынялі астанкі Картэса з маўзалея, і схавалі іх пад падлогай галоўнага алтара. Бюст Картэса і яго зброю, якія захоўвалася ў надмагіллі, былі дэмантаваныя і адпраўленыя ў Палерма герцагу дэ Тэранова — далёкага нашчадку заваёўніка.

У 1836 годзе астанкі Картэса вынялі з-пад алтара, і змясцілі ў сцянную нішу ў тым жа месцы, дзе стаяў бюст заваёўніка. Лукас Аламана склаў таемны мемарандум, які пераслаў ў амбасаду Іспаніі; на працягу 110 гадоў месца пахавання Картэса заставалася таямніцай. У 1946 годзе дакумент быў апублікаваны навукоўцамі Універсітэта Мехіка — Эусебио Уртадо і Даніэлем Рубінам, якія сталі дамагацца выкрыцця пахавання і праверкі яго сапраўднасці. У нядзелю 24 лістапада 1946 года ніша была раскрытая, а 28 лістапада распараджэннем прэзідэнта астанкі былі перададзеныя Нацыянальнаму інстытуту антрапалогіі  (руск.) на даследаванне. Была пацверджана сапраўднасць парэшткаў, пры даследаванні якіх было атрымана шмат інфармацыі. Аказалася, што Картэс быў чалавекам ніжэй сярэдняга росту, але моцнага складу. Зубы яго былі моцна паражаныя, асабліва разцы і верхнія іклы, сляды паталагічных змен насілі косткі правай нагі, верагодна, ён таксама пакутаваў ад сіфіліса. 9 ліпеня 1947 года астанкі Картэса вярнулі ў сцянную нішу. Яго пахаванне адзначана латуневай пласцінай памерам 1,26 × 0,85 м з гербам Картэса, яго імем і датамі жыцця.

Пасля смерці

Царква шпіталя Ісуса Назарэя ў Мехіка. Фота 2009 года.

Новы кароль Філіп II быў апалагетам іспанізацыі Новага Свету, у выніку ў пачатку 1560-х гадоў сваякі і прыхільнікі Картэса ўсталі ў апазіцыю палітыцы, якая праводзіцца віцэ-каралём Луісам дэ Веласка. Ён быў прыхільнікам так званых «Новых законаў» (Nuevas Leyes), і на гэтай глебе пасварыўся з усімі нашчадкамі першых канкістадораў і францысканцамі, якія адстойвалі аўтаномію індзейцаў пад патранатам царквы, а не свецкай улады. Палітычны крызіс пагоршыўся рашэннем караля, што Новай Іспаніяй віцэ-кароль і члены Аудыенсіі будуць кіраваць сумесна. Выканаўчая ўлада была паралізаваная.

Паводле К. Дзюверже як раз да гэтага перыяду адносіцца канструяванне міфа аб Кецалькоатль францысканскі місіянерамі, якія глыбока праніклі ў індзейскую культуру і зрабілі тоеснымі свае інтарэсы з інтарэсамі карэнных мексіканцаў. Абагаўленне Картэса стала магчымым у сувязі з канцом чарговага каляндарнага цыклу (апошні даіспанскі цыкл скончыўся ў 1502 годзе, новы пачынаўся у 1559-м). Уяўленне аб Картэсе як увасабленні бога, які прыйшоў вярнуць свае ўладанні, азначала і легітымацыі палажэнні першага пакалення мексіканскіх канкістадораў. Перапрацаваная версія міфа, у якой асоба Картэса змешвалася з фігурай Кецалькаатля, і ў ХХ стагоддзі прысутнічала ў народнай мексіканскай культуры.

Усе тры сыны Картэса з 1540-х гадоў жылі ў Іспаніі, аднак у жніўні 1562 года яны вярнуліся ў Новы Свет. Галоўным іх саюзнікам быў Хероніма дэ Вальдэрама — кантралёр-візітадор, які павінен быў займацца нядоімкамі, дапушчанымі віцэ-каралём Веласка. Дон Марцін Картэс — другі маркіз дэль Валье, перад ад’ездам аддаў распараджэнне аб перавозцы астанкаў свайго бацькі ў Мексіку. У кастрычніку браты Картэс прыбылі ў Кампечэ  (руск.), дзе былі прынятыя адэлантада Юкатана Франсіска дэ Мантэха — сынам заваёўніка. У Мексіку маркіз дэль Валье прыбыў 17 студзеня 1563 года.

Прыбыццё Марціна Картэса ў Мексіку фактычна прывяло да грамадзянскай вайны: віцэ-кароль запатрабаваў ад маркіза здачы сваёй афіцыйнай пячаткі, у адказ той з’явіўся на сустрэчу кантралёра Вальдэрамы са штандарам свайго бацькі, які віцэ-кароль паспрабаваў адабраць, спасылаючыся на тое, што ніхто не смее падмяніць герб і сцяг караля. У выніку віцэ-кароль быў адхілены ад улады, і памёр у 1564 годзе. Улада часова была перададзена Аудыенсіі, пасля чаго муніцыпалітэт Мехіка ў лісце каралю ад 31 жніўня прапанаваў скасаваць пасаду віцэ-караля і замяніць яе дваістай структурай з губернатара і генерал-капітана. На пасаду губернатара і вярхоўнага суддзі прапаноўвалася кандыдатура Вальдэрамы, а генерал-капітана — дона Марціна Картэса.

Марцін Картэс заняў у гэтай абстаноўцы чакальную пазіцыю, і ўсё скончылася водгукам кантралёра Вальдэрамы ў 1566 годзе. 5 красавіка 1566 года сын Веласко пісьмова выкрыў змову, але Аудыенсія павяла сябе нерашуча. 16 ліпеня 1566 года Марцін быў арыштаваны Сейносам — старшынёй Аудыенсіі, у той жа дзень былі арыштаваныя браты-метысы — Луіс і Марцін Картэсы, а з імі каля 60 іх прыхільнікаў. 3 жніўня сыны Картэса былі прысуджаныя да смяротнага пакарання праз абезгалоўліванне.

17 верасня 1566 года ў Веракрус высадзіўся новы віцэ-кароль Гастон дэ Перальта  (руск.), які апынуўся прыхільнікам Картэса. Ён распусціў войскі Аудыенсіі і спыніў судовыя працэсы, адмяніў смяротныя прысуды. Маркіза дэль Валье выслалі ў Іспанію. У лістападзе 1567 года ў Мехіка прыбыў новы рэвізор — Алонса Муньяс, які аднавіў працэс, і падвергнуў катаванням першынца-метыса Марціна Картэса, маёмасць яго было канфіскавана, а сам ён высланы ў Іспанію. Савет па справах Індый прыняў рашэнне ліквідаваць мексіканскі феод Картэса (з захаваннем тытула) і прысудзіў маркіза да штрафу ў 150 000 дукатаў.

Памяць

Геаграфічныя аб’екты

Імем Картэса названы перавал  (ісп.)) паміж вулканамі Папакатэпетль і Істаксіўатль  (руск.). Дагэтуль у Мексіцы Каліфарнійскі заліў называюць Морам Картэса.

Гістарыяграфія

Іспанская банкнота ў 1000 песет з партрэтам Картэса. Выпушчаная да святкавання 500-годдзя адкрыцця Амерыкі, 12 кастрычніка 1992 года.

Першая аб’ёмная біяграфія Картэса была напісана пасля яго скону асабістым духоўнікам  — гэта была «Гісторыя заваявання Мексікі», якая выйшла ў Сарагосе ў 1552 годзе, тры яе выдання разышліся за год. 17 лістапада 1553 года рэгент Філіп забараніў распаўсюд кнігі, забарона пратрымалася да 1808 года. У 1560-я гады, як рэакцыя на папулярны праца Гамара, былі напісаныя гісторыі заваёвы Мексікі Франсіска Сервантэса дэ Салазара (Мехіка, 1566), Суарэс Перальта і . Гэтыя працы, аднак, былі надрукаваныя нашмат пазней. Да XIX стагоддзя заставаліся неапублікаванымі працы францысканскіх гісторыкаў (Моталінія) і , якія адлюстроўваюць індзейскі пункт гледжання на падзеі, якія адбыліся. Пры гэтым варта ўлічваць, што францысканскія храністы цалкам апраўдвалі дзеянні Картэса, і больш за тое — давалі ім Божым Провідам інтэрпрэтацыю. Толькі ў 1749 Андрэс Гансалес дэ Барсія  (руск.) адважыўся апублікаваць другую, трэцюю і чацвёртыя рэляцыі Картэса ў зборніку «Першапачатковыя гістарыяграфіі Усходніх Індый».

Іншае стаўленне да Картэса было закладзена ведаўшым яго асабіста , у чыіх працах заваёўнік паўставаў ці ледзь не як вырадак пекла, але пры гэтым і яго праца не быў надрукаваны ў Іспаніі да пачатку XIX стагоддзя. Негатыўны падыход ўзяў верх у рамках «», створанай у пратэстанцкіх краінах Еўропы. Дваістае стаўленне да Картэсу захоўваецца і да пачатку XXI стагоддзя. У гістарыяграфіі новага часу эталонны стаўленне да асобы Картэса выказаў амерыканскі гісторык . Яго манументальная «Гісторыя заваявання Мексікі» (1843) была напісана з пазіцый пазітывісцкай гістарыяграфіі, гэта значыць павінна была несці маральны ўрок. Атрымлівалася, што еўрапейцы змаглі заваяваць мексіканскіх першабытнікаў па прычыне свайго не толькі тэхнічнага, але і інтэлектуальнага і маральнага перавагі. Картэс апісваўся Прэскатам як эталон белага еўрапейца: жорсткі і калі трэба — бязлітасны, але прагматычны, прамы ўладальнік стратэгічнага розуму, рацыяналіст, здольны прымаць хуткія рашэнні. Адзіным яго недахопам з пункту гледжання амерыканца XIX стагоддзя было каталіцкае веравызнанне.

Наадварот, мексіканскія гісторыкі з пачатку XIX стагоддзя не хавалі негатыўнага стаўлення да Картэса, аж да поўнага адмаўлення дакладнасцi звестак, паведамленых у яго рэляцыях (такі падыход характэрны, напрыклад, для Э. Гусман і многіх іншых). У 2003 годзе французскі амерыканіст Крысціян Дзюверже апублікаваў сваю біяграфію Картэса, у якой спрабаваў прадставіць яго як адукаванага чалавека эпохі Рэнесансу, шчыра размешчанага да культуры карэнных амерыканцаў і вельмі ліберальнага па мерках свайго часу. У 2005 годзе гэтая кніга была апублікавана ў рускім перакладзе ў серыі «Жизнь замечательных людей  (руск.)». У 2013 годзе ён выпусціў новую кнігу «Картэс і яго двайнік: расследаванне адной містыфікацыі» (фр.: Cortès et son double: Enquête sur une mystification), у якой даводзіць, што «Праўдзівая гісторыя заваяванні Новай Іспаніі» Берналя Дыяса на самай справе была напісаная Картэсам.

Выяўленчае мастацтва. Літаратура і музыка.

Бронзавы помнік, які паказвае Картэса, Малінчэ і іх сына-метыса Марціна. Усталяваны ў Каяакане 1982 годзе, цяпер перанесены ў парк Шыкаценкатля ў квартале Сан-Дыега Чурубуска.

Картэс рана стаў літаратурным персанажам, упершыню ў гэтай якасці яго згадаў у другім томе (раздзел VIII) свайго рамана «Хітрамудры ідальга Дон Кіхот Ламанчскі» Мігель Сервантэс:

…Што прымусіла доблесных іспанцаў, правадыром якіх быў абыходлівейшы Картэс, затапіць свае караблі і застацца на пустэльным берагу? Усе гэтыя і іншыя вялікія і разнастайныя подзвігі былі, ёсць і будуць дзеяннямі славы, слава жа ўяўляецца смяротным як свайго роду неўміручасцю…

Картэс і Малінчэ, якія сядзяць на трупах зрынутых ацтэкаў. Дэталь фрэскі Х. Ароска ў палацы Сан-Ільдэфонс. 1926 год.

Лопэ дэ Вэга стварыў п’есы «Заваяванні Картэса» і «Маркіз дэль Валье». У ХХ стагоддзі было створана як мінімум тры п’есы пра Картэса. У XVI—XIX стагоддзях Картэс часта станавіўся прадметам натхнення паэтаў, як мексіканскіх, так і іспанскіх. Сярод многіх, можна згадаць паэмы Франсіска дэ Тэрасаса «Новы Свет і Канкіста», «Індзейскімі пілігрым» Антоніа дэ Сааведра Гусмана (1599), «Меркурый» Арыяса дэ Вілалабоса (1623), «Эрнанда» Франсіска Руіса дэ Леона (1755). У эпоху рамантызму Антоніа Уртада апублікаваў зборнік з 20 вершаў, названы «Балады Эрнана Картэса» (1847). Наадварот, вобраз Картэса ў паэме Генрыха Гейнэ «Віцлі-Пуцлі»(1851) са зборніка «Рамансера» відавочна створаны пад уплывам «».

На думку Мануэля Алькала, з усіх іспанцаў толькі Дон Кіхот і Эль Сід былі больш папулярнымі, чым Картэс, у аўтараў опер і музычных драм і камедый. Нават Антоніа Вівальдзі напісаў оперу «Мантэсума» (яна была пастаўлена ў Венецыі ў 1783 годзе). У сярэднім, музычныя творы, прысвечаныя Картэсу, да сярэдзіны XIX стагоддзя публікаваліся адзін раз за 15-20 гадоў.

Помнікі Картэсу існуюць ў яго родным Медэльіне, у Мадрыдзе, і ў Неапалі, куды з Мексікі быў перанесены яго бюст. У 1981 годзе была зроблена спроба аднавіць помнік Картэсу ў шпіталі Ісуса Назарэя ў Мехіка, але яго прыйшлося хутка прыбраць з-за пратэстаў, тая ж доля спасцігла ў 1982 годзе статую Картэса на цэнтральнай плошчы ў Каяакане, нягледзячы на тое, што заваёўнік быў намаляваны разам з Малінчэ і іх сынам-метысам. Цэнтральная вуліца ў Куэрнаваке, якая ідзе ад замка Картэса, носіць яго імя, але яго конны помнік размешчаны паблізу гандлёвага цэнтра. На думку Леанарда Тарыфенья, конная статуя не асацыюецца з вобразам заваёўніка, яе нават блытаюць з Дон-Кіхотам. У 1935 году помнік Картэсу быў пастаўлены на галоўнай плошчы Лімы, але цяпер яна перайменавана ў гонар Франсіска Пісара. Вобразы Картэса ў манументальнага жывапісу ўвасобілі Дыега Рывера  (бел. (тар.)) (ён у 1920-я гады распісваў і палац Картэса ў Куэрнаваку) і Хасэ Клементэ Ароска  (руск.), але на іх фрэсках заваёўнік паўстае як пачвара.

Кінематограф

Вобраз Картэса (як другараднага персанажа) быў увасоблены ў 1917 годзе ў фільме Сесіла дэ Міля «Жанчына, якая забылася Бога». У ролі Картэса . У 1947 годзе Картэс у выкананні кубінскага акцёра Сесара Рамэры  (руск.) быў выведзены ў фільме «Капітан з Кастыліі» рэжысёра Генры Кінга  (руск.). У дакументальнай серыі BBC «Заваёўнікі» (англ.: Heroes and Villains) выйшаў пастановачны фільм «Картэс» (2008). У ролі Картэса — Браян Мак-Кэрдзі, у ролі Малінчэ — Вініта Рышы.

Заўвагі

1. У даносе нейкага Дыега дэ Окан на намеснікаў Мехіка ў 1526 годзе гаварылася, што яны з’яўляліся зводнымі братамі Картэса. Гэта сведчанне некаторымі гісторыкамі выкарыстоўваецца для доказы, што ў Марціна Картэса былі пазашлюбныя дзеці побач з Эрнанам. Зрэшты, наяўнасць была цалкам звычайнай для дваран таго часу (Documentos cortesianos. — T. I. — P. 400).
2. Разам з тым, даследаванне парэшткаў Картэса, праведзенае ў 1947 годзе, паказала, што ён меў мноства паталагічных адхіленняў, у тым ліку прыроджаных (Берналь Диас дель Кастильо. Правдивая история завоевания Новой Испании / Комментарии А. Р. Захарьяна. — М., 2000. — С. 398.)
3. Да моманту прыбыцця Картэса, з 2500 каланістаў, дастаўленых Аванда ў 1502 годзе, у жывых засталося каля 1000, іншыя загінулі ад малярыі, дызентэрыі і недаядання. У цяжкім трапічным клімаце метады іспанскай агракультуры былі неэфектыўнымі, а еўрапейская жывёлагадоўля знішчыла індзейскія плантацыі маніёка і маіса.
4. Картэс, відавочна, адчуваў прыхільнасць да сваёй наложніцы: даў ёй прозвішча Пісара, а пасля заваявання Мексікі перавёз Леанору з дачкой да сябе. Леанору Картэс выдаў замуж за Хуана дэ Сальседа, які стаў у 1526 годзе рэхідорам Мехіка. У 1529 годзе Картэс выпрасіў ў Папы Рымскага прызнанне законанароджанасці Каталін, і згадаў яе ў завяшчанні нароўні з астатнімі сваімі дзецьмі. (Дюверже К. Кортес. — М., 2005. — С. 69. Папская булла напечатана в Documentos cortesianos. T. I. — P. 40.)
5. Ёсць версія, што іспанцы, якія дрэнна ведаў мову ацтэкаў, блыталі на слых паняцці тэкутлі — «высакародны спадар» з тэотль — «бажаство». З паслання Картэса Карлу V ад 1523 года выразна можна зразумець, што іспанцаў называлі менавіта «тэкутлі» (Documentos cortesianos. — T. I. — P. 267).
6. Адпраўленыя Карлу V дары Мантэсумы выстаўляліся ў Еўропе для ўсеагульнага агляду. 27 жніўня 1520 года на выставе ў Бруселі пабываў Альбрэхт Дзюрэр, які пакінуў наступнае апісанне: «Таксама я бачыў рэчы, прывезеныя каралю з новай залатой краіны: сонца з чыстага золата, шырынёй у цэлую сажань, месяц з чыстага срэбра той жа велічыні, таксама два пакоі, поўныя выключнага рыштунку, як-то: усякага роду зброі, даспехаў, гармат для стральбы, цудоўных шчытоў, рэдкіх вопраткі, пасцельных прыналежнасцей і ўсякага роду незвычайных рэчаў разнастайнага прызначэння, так што гэта проста цуд — бачыць столькі прыгожага. Усё гэта вельмі дарагія рэчы, так што іх ацанілі ў сто тысяч гульдэнаў. І я на працягу ўсяго свайго жыцця не бачыў нічога, што б так парадавала маё сэрца, як гэтыя рэчы. Бо я бачыў сярод іх цудоўныя, самыя дзельныя вырабы і здзіўляўся тонкай адоранасці людзей далёкіх краін. І я не ўмею назваць многіх з тых прадметаў, якія там былі» (Дюрер А. Дневник путешествия в Нидерланды // Трактаты, дневники, письма / Пер. с ранненововерхненемецкого Ц. Нессельштраус. — СПб.: Азбука, 2000. — С. 477—478.).
7. Рамантыкі XVIII стагоддзя перарабілі сюжэт, і фраза Куаутэмока ператварылася ў: «А хіба я ляжу на ружах?» (Jean-Jacques Rousseau. La Pléiade. — T. III. — Paris, 1752. — P. 91).

8. Aquesta ave nacio sin par
   Yo en serviros sin segundo
   Vos sin igual en el mundo.

9. Паводле К. Дзювержэ гэта было сведчаннем іх разрыву (Дюверже К. Кортес. — М., 2005. — С. 235.). Пасля скону Картэса ўдава таксама вярнулася ў Іспанію (Берналь Диас дель Кастильо. Правдивая история завоевания Новой Испании. — М., 2000. — С. 316.).
10. Франсіска Лопес дэ Гамара апісваў знешнасць Картэса так: «Эрнан Картэс быў добрага росту, дужы і шыракагруды, са скурай попельнага колеру, рэдкай бародкай і доўгімі валасамі. Ён быў незвычайна моцны, энергічны і вельмі умельскі ў абыходжанні са зброяй…». Брат першай жонкі Картэса — Хуан Хуарэс дэ Перальта, наадварот, сцвярджаў, што Картэс быў нізкага росту, амаль безвалосы і з рэдкай барадой. Падобнае з Гамарам апісанне пакінуў і Берналь Дыяс (Берналь Диас дель Кастильо. Правдивая история завоевания Новой Испании. — М., 2000. — С. 317, 398.)
11. У каментары В. Узіна адзначана, што вызначэнне «абыходлівейшы» абыгрывае прозвішча, якая азначае: «ветлівы», «пачцівы», «абыходлівы» (Сервантес Сааведра М. Хитроумный идальго Дон Кихот Ламанчский / Пер. с исп. Н. Любимова. — Т. 2. — М.: Правда, 1979. — С. 588).
12. Спіс іншых фільмаў, у якіх так ці інакш з’яўляецца Картэс: Hernando Cortez (Character)

Крыніцы

1. Міжнародны ідэнтыфікатар стандартных найменняў — 2012. Праверана 12 жніўня 2015.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q423048"></a>
2. José Luis Martínez Rodríguez Hernán Cortés — ISBN 968-16-3330-X
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q571"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5941477"></a>
3. Pas L. v. Genealogics — 2003.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a>
4. The Herb Society of Nashville. The Life of Spice (нявызн.). The Herb Society of Nashville (21 мая 2008). Архівавана з першакрыніцы 15 ліпеня 2013. Праверана 23 ліпеня 2008.
5. Colección de documentos para la historia de México, publicada por Joaquín García Icazbalceta Архівавана 24 верасня 2015.. — México, Ed. Porrúa, 1980. — T. I. — P. 310.
6. Daniel Cortés González. Ascendientes y descendientes del abuelo paterno de Hernán Cortés (ісп.). Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2013. Праверана 5 ліпеня 2013.
7. B. de las Casas. Historia de las Indias Архівавана 24 верасня 2015.. — México, Fondo de cultura económica, 1965. — T. II. — Р. 528.
8. Дюверже 2005, с. 17.
9. Дюверже 2005, с. 20.
10. International Encyclopedia of the Social Sciences / 2-nd ed. — N.Y.: MacMillan, 2008. — Vol. 2. — P. 146—149.
11. Celestino Vega. La hacienda de Hernán Cortés en Medellín, Revista de estudios extremeños. — Badajos, 1948.
12. Esteban Mira Caballos. La hacienda de Martín Cortés, padre del conquistador de México (ісп.). Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2013. Праверана 5 ліпеня 2013.
13. Дюверже 2005, с. 15.
14. Дюверже 2005, с. 16.
15. Дюверже 2005, с. 19.
16. Дюверже 2005, с. 43.
17. Дюверже 2005, с. 44.
18. Prescott W. History of the Conquest of Mexico, with a Preliminary View of Ancient Mexican Civilization, and the Life of the Conqueror, Hernando Cortes
19. Дюверже 2005, с. 262.
20. Дюверже 2005, с. 49–50.
21. Documentos cortesianos IV 1993, p. 499.
22. Дюверже 2005, с. 50–51.
23. Дюверже 2005, с. 57.
24. Дюверже 2005, с. 58–59.
25. Дюверже 2005, с. 62–63.
26. Дюверже 2005, с. 64–65.
27. Дюверже 2005, с. 66–67.
28. Дюверже 2005, с. 67–68.
29. Дюверже 2005, с. 69–71.
30. Дюверже 2005, с. 75.
31. Дюверже 2005, с. 75–77.
32. Дюверже 2005, с. 78.
33. Дюверже 2005, с. 81–82.
34. Захарьян 2000, с. 40.
35. Дюверже 2005, с. 87.
36. Захарьян 2000, с. 41.
37. Дюверже 2005, с. 88–89.
38. Захарьян 2000, с. 336.
39. Захарьян 2000, с. 43–51.
40. Дюверже 2005, с. 86.
41. Захарьян 2000, с. 51–54.
42. Захарьян 2000, с. 59–60.
43. Захарьян 2000, с. 61–63.
44. Захарьян 2000, с. 63–64.
45. Гуляев 1976, с. 46–49.
46. Clendinnen 1991, p. 69–70.
47. Захарьян 2000, с. 67.
48. Дюверже 2005, с. 98–99.
49. Дюверже 2005, с. 99–100.
50. Захарьян 2000, с. 73.
51. Дюверже 2005, с. 104–105.
52. Захарьян 2000, с. 75.
53. Дюверже 2005, с. 105–106.
54. Захарьян 2000, с. 76.
55. Захарьян 2000, с. 77–79.
56. Дюверже 2005, с. 108.
57. Захарьян 2000, с. 93.
58. Захарьян 2000, с. 93–94.
59. Захарьян 2000, с. 95.
60. Дюверже 2005, с. 111.
61. Захарьян 2000, с. 98.
62. Дюверже 2005, с. 112–113.
63. Захарьян 2000, с. 96.
64. Теллериано-Ременсис 2013, с. 42.
65. Захарьян 2000, с. 113.
66. Теллериано-Ременсис 2013, с. 247-248.
67. Теллериано-Ременсис 2013, с. 10.
68. Захарьян 2000, с. 122.
69. Захарьян 2000, с. 141.
70. Захарьян 2000, с. 142.
71. Захарьян 2000, с. 144–146.
72. Дюверже 2005, с. 117.
73. Дюверже 2005, с. 118.
74. Дюверже 2005, с. 119–120.
75. Захарьян 2000, с. 188.
76. Захарьян 2000, с. 189.
77. Захарьян 2000, с. 370–371.
78. Захарьян 2000, с. 190.
79. Дюверже 2005, с. 123.
80. Захарьян 2000, с. 372.
81. Дюверже 2005, с. 124–126.
82. Захарьян 2000, с. 372–373.
83. Дюверже 2005, с. 127–128.
84. Захарьян 2000, с. 208.
85. Дюверже 2005, с. 130.
86. Documentos cortesianos I 1993, p. 114–128.
87. Documentos cortesianos I 1993, p. 129–147.
88. Documentos cortesianos I 1993, p. 156–163.
89. Дюверже 2005, с. 131.
90. Второе послание Кортеса Императору Карлу V, писанное в Сегура-де-ла-Фронтера 30 октября 1520 года
91. Дюверже 2005, с. 268.
92. Дюверже 2005, с. 132.
93. Дюверже 2005, с. 133.
94. Дюверже 2005, с. 134–135.
95. Захарьян 2000, с. 212.
96. Дюверже 2005, с. 136.
97. Захарьян 2000, с. 216.
98. Захарьян 2000, с. 220.
99. Дюверже 2005, с. 137.
100. Захарьян 2000, с. 223.
101. Дюверже 2005, с. 138.
102. Захарьян 2000, с. 378–379.
103. Захарьян 2000, с. 228.
104. Дюверже 2005, с. 138–139.
105. Дюверже 2005, с. 140–141.
106. Захарьян 2000, с. 254–255.
107. Захарьян 2000, с. 255.
108. Захарьян 2000, с. 259.
109. Захарьян 2000, с. 387.
110. Третье послание императору Карлу V
111. Documentos cortesianos I 1993, p. 232–241.
112. Documentos cortesianos I 1993, p. 250.
113. Дюверже 2005, с. 150–151.
114. Дюверже 2005, с. 151.
115. Escudo de Hernán Cortés (ісп.). Праверана 16 жніўня 2013.
116. Xavier López Medellín. La heráldica de Hernán Cortés (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2013. Праверана 5 ліпеня 2013.
117. Дюверже 2005, с. 151–152.
118. Felix Hinz. La Constitución y Organización del Reino Colonial Español: Ejemplarizados en el Caso de la Nueva España bajo Hernán Cortés (ісп.). Архівавана з першакрыніцы 7 ліпеня 2013. Праверана 5 ліпеня 2013.