Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Крымскататарская мова (саманазва Къырымтатар тили, Qırımtatar tili) — цюркская мова, родная мова крымскіх татараў. Мае афіцыйны статус у Аўтаномнай Рэспубліцы Крым і Рэспубліцы Крым.
| Крымскататарская мова | |
|---|---|
 | |
| Саманазва | Къырымтатар тили, Qırımtatar tili |
| Краіны |  Балгарыя,  Расія,  Румынія,  Турцыя,  Узбекістан,  Украіна |
| Рэгіёны | Крым |
| Афіцыйны статус | Аўтаномная Рэспубліка Крым, Рэспубліка Крым |
| Агульная колькасць носьбітаў | ~450 тыс. |
| Статус | сур’ёзная пагроза[d] |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Пісьменнасць | кірыліца, лацінскае пісьмо і арабскі алфавіт |
| Моўныя коды | |
| (ДАСТ 7.75–97) | кры 347 |
| (ISO 639-1) | — |
| (ISO 639-2) | crh |
| (ISO 639-3) | crh |
| cri | |
| 1335, 1448 і 342 | |
| Ethnologue | crh |
| ELCat | 10423 |
| IETF | crh |
| Glottolog | crim1257 |
 Вікіпедыя на гэтай мове | |
Асаблівасці
Вылучаюцца 3 асноўныя дыялекты — паўднёвы, сярэдні і паўночны.
Дыялекты
Кожная з трох падгрупаў крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў — у мінулым жыхароў крымскага стэпу — дакладна належыць да кыпчацкіх. Ялыбайлу, якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да 1944 году, размаўляюць на агузскім дыялекце. Ён больш за іншыя падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад , хаця й зазнаў вялікі ўплыў агузскіх моваў. На ім грунтуецца сучасная літаратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымскіх татараў перад дэпартацыяй і аднолькава зразумелы для двух іншых.
Гісторыя
Фармаванне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалося з першым прыходам цюрак і скончылася пераходам Крыму ў склад Расіі. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чагатайская і асманская турэцкая. Пасля ісламізацыі крымскататарская мова карысталася персідска-арабскай пісьмовасцю.
У 1876 годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (Гаспыралы) у літаратурную мову. Перавага была аддадзеная паўднёваму, агузскаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымскімі татарамі ды Асманскай імперыяй. Але ў 1928 годзе літаратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.
Пісьмовасць
На працягу гісторыі крымскія татары карысталіся арабскім алфавітам (да 1928 г., 1941—1944 гг.), кірыліцай (з 1939 г. (у 1992—2014 гг. афіцыйна не выкарыстоўвалася) і лацінкай (1928—1939 гг., 1941—1944 гг., 1992—2014 г. (афіцыйна)).
Крымскататарскі кірылічны алфавіт
Сучасная мова на аснове кірыліцы:
| А а [а] | Б б [бэ] | В в [вэ] | Г г [гэ] | Гъ гъ [гъы] | Д д [дэ] | Е е [e] | Ё ё [ё] |
| Ж ж [жэ] | З з [э] | И и [и] | Й й [йы] | К к [ка] | Къ къ [къы] | Л л [эль] | М м [эм] |
| Н н [эн] | Нъ нъ [энъ] | О о [o] | П п [пэ] | Р р [эр] | С с [эс] | Т т [тэ] | У у [у] |
| Ф ф [эф] | Х х [ха] | Ц ц [цэ] | Ч ч [чэ] | Дж дж [джэ] | Ш ш [ша] | Щ щ [ща] | Ъ ъ [цвёрды знак] |
| Ы ы [ы] | Ь ь [мяккі знак] | Э э [э] | Ю ю [ю] | Я я [я] |
| а | б | в | г | гъ | д | е | ё | ж | з | и | й | к | къ | л | м | н | нъ | o | п | p | с | т | у | ф | x | ц | ч | дж | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я |
| [a] | [b] | [v],[w] | [g] | [ɣ] | [d] | [ɛ], [jɛ] | [ø],[jo],[jø] | [ʒ] | [z] | [i], [ɪ] | [j] | [q] | [q] | [l], [ɫ] | [m] | [n] | [ŋ] | [o], [ø] | [p] | [r] | [s] | [t] | [u], [y] | [f] | [x] | [ts] | [tʃ] | [dʒ | [ʃ] | [ʃtʃ] | [(.j)] | [ɨ] | [ʲ] | [ɛ] | [y], [ju], [jy] | ['a], [ja] |
гъ, къ, нъ ды дж з’яўляюцца асобнымі літарамі.
Крымскататарскі лацінскі алфавіт
Літаратурная мова на аснове лацінкі:
| A a | Â â | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ğ ğ | H h | I ı | İ i | J j | K k | L l | M m | |
| N n | Ñ ñ | O o | Ö ö | P p | Q q | R r | S s | |
| Ş ş | T t | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
 â выкарыстоўваецца для змягчэння папярэдняга зычнага гуку і не з’яўляецца самастойнай літарай.
Статус
Па прыняцці ў 1998 годзе Канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым крымскататарская мова атрымала шэраг афіцыйных функцый на мясцовым узроўні і забеспячэнне падтрымкі й аховы з боку ўраду. Крымскататарская мова выкарыстоўваецца пры афармленні шыльдаў афіцыйных устаноў аўтаноміі, пры гэтым спарадычна могуць ужывацца як кірылічны, так і лацінскі алфавіты. У 2012 годзе ва Ўкраіне было рэалізаванае дзеянне Еўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, у выніку чаго крымскататарская мова можа атрымаць мясцовыя афіцыйныя функцыі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, дзе носьбіты мовы складаюць не менш за 10 %. Першым паселішчам, якое выкарыстала гэтае права, стала сяло Новааляксееўка Херсонскай вобласці. У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым мова мае афіцыйныя функцыі й без уліку дзеяння Хартыі.
У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым крымскататарская мова выкарыстоўваецца ў шэрагу перыядычных выданняў і навучальных устаноў.
У 2014 годзе паўвостраў Крым быў фактычна анексаваны Расіяй. У выніку гэтага на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым была абвешчаная Рэспубліка Крым, адной з дзяржаўных моў якой была аб’яўлена крымскататарская мова.
Спасылкі
- Qırımtatar tili(недаступная спасылка)
- multilang.su Архівавана 24 студзеня 2012.
- tatar.net Архівавана 7 студзеня 2011.
Вікіпедыя, Вікі, кніга, кнігі, бібліятэка, артыкул, чытаць, спампоўваць, бясплатна, бясплатна спампаваць, mp3, відэа, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнак, музыка, песня, фільм, кніга, гульня, гульні, мабільны, тэлефон, Android, iOS, Apple, мабільны тэлефон, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, ПК, Інтэрнэт, кампутар
Krymskatatarskaya mova samanazva Kyrymtatar tili Qirimtatar tili cyurkskaya mova rodnaya mova krymskih tataray Mae aficyjny status u Aytanomnaj Respublicy Krym i Respublicy Krym Krymskatatarskaya movaSamanazva Kyrymtatar tili Qirimtatar tiliKrainy Balgaryya Rasiya Rumyniya Turcyya Uzbekistan UkrainaRegiyony KrymAficyjny status Aytanomnaya Respublika Krym Respublika KrymAgulnaya kolkasc nosbitay 450 tys Status sur yoznaya pagroza d KlasifikacyyaKategoryya Movy EyraziiAltajskiya movy Cyurkskiya movy dd Pismennasc kirylica lacinskae pismo i arabski alfavitMoynyya kodyDAST 7 75 97 kry 347ISO 639 1 ISO 639 2 crhISO 639 3 crhcri1335 1448 i 342Ethnologue crhELCat 10423IETF crhGlottolog crim1257Vikipedyya na getaj moveAsablivasciVyluchayucca 3 asnoynyya dyyalekty paydnyovy syaredni i paynochny DyyalektyKozhnaya z troh padgrupay krymskih tataray mae svoj asobny dyyalekt Mova nagayay u minulym zhyharoy krymskaga stepu dakladna nalezhyc da kypchackih Yalybajlu yakiya zhyli na paydnyovym beraze Krymu da 1944 godu razmaylyayuc na aguzskim dyyalekce Yon bolsh za inshyya padobny da tureckaj movy Syaredni krymski dyyalekt prama pahodzic ad hacya j zaznay vyaliki yplyy aguzskih movay Na im gruntuecca suchasnaya litaraturnaya krymskaya mova bo gety dyyalekt byy rodny dlya 55 adsotkay krymskih tataray perad departacyyaj i adnolkava zrazumely dlya dvuh inshyh GistoryyaFarmavanne krymskatatarskih razmoynyh dyyalektay raspachalosya z pershym pryhodam cyurak i skonchylasya perahodam Krymu y sklad Rasii Adnak aficyjnymi movami Krymskaga hanstva byli chagatajskaya i asmanskaya tureckaya Paslya islamizacyi krymskatatarskaya mova karystalasya persidska arabskaj pismovascyu U 1876 godze roznyya krymskiya dyyalekty byli ynarmavanyya Ismailam Gasprynskim Gaspyraly u litaraturnuyu movu Peravaga byla addadzenaya paydnyovamu aguzskamu dyyalektu kab ne razryvac suvyaz pamizh krymskimi tatarami dy Asmanskaj imperyyaj Ale y 1928 godze litaraturnaya mova byla peraaryentavanaya na syaredni dyyalekt PismovascNa pracyagu gistoryi krymskiya tatary karystalisya arabskim alfavitam da 1928 g 1941 1944 gg kirylicaj z 1939 g u 1992 2014 gg aficyjna ne vykarystoyvalasya i lacinkaj 1928 1939 gg 1941 1944 gg 1992 2014 g aficyjna Krymskatatarski kirylichny alfavitSuchasnaya mova na asnove kirylicy A a a B b be V v ve G g ge G g gy D d de E e e Yo yo yo Zh zh zhe Z z e I i i J j jy K k ka K k ky L l el M m em N n en N n en O o o P p pe R r er S s es T t te U u u F f ef H h ha C c ce Ch ch che Dzh dzh dzhe Sh sh sha Sh sh sha cvyordy znak Y y y myakki znak E e e Yu yu yu Ya ya ya a b v g g d e yo zh z i j k k l m n n o p p s t u f x c ch dzh sh sh y e yu ya a b v w g ɣ d ɛ jɛ o jo jo ʒ z i ɪ j q q l ɫ m n ŋ o o p r s t u y f x ts tʃ dʒ ʃ ʃtʃ j ɨ ʲ ɛ y ju jy a ja g k n dy dzh z yaylyayucca asobnymi litarami Krymskatatarski lacinski alfavitLitaraturnaya mova na asnove lacinki A a A a B b C c C c D d E e F f G gG g H h I i I i J j K k L l M mN n N n O o O o P p Q q R r S sS s T t U u U u V v Y y Z z A a vykarystoyvaecca dlya zmyagchennya papyarednyaga zychnaga guku i ne z yaylyaecca samastojnaj litaraj source source source source source Krymskatatarskaya movaStatusPa prynyacci y 1998 godze Kanstytucyi Aytanomnaj Respubliki Krym krymskatatarskaya mova atrymala sherag aficyjnyh funkcyj na myascovym uzroyni i zabespyachenne padtrymki j ahovy z boku yradu Krymskatatarskaya mova vykarystoyvaecca pry afarmlenni shylday aficyjnyh ustanoy aytanomii pry getym sparadychna moguc uzhyvacca yak kirylichny tak i lacinski alfavity U 2012 godze va Ўkraine bylo realizavanae dzeyanne Eyrapejskaj Hartyi regiyanalnyh movay u vyniku chago krymskatatarskaya mova mozha atrymac myascovyya aficyjnyya funkcyi y administracyjna terytaryyalnyh adzinkah dze nosbity movy skladayuc ne mensh za 10 Pershym paselishcham yakoe vykarystala getae prava stala syalo Novaalyakseeyka Hersonskaj voblasci U Aytanomnaj Respublicy Krym mova mae aficyjnyya funkcyi j bez uliku dzeyannya Hartyi U Aytanomnaj Respublicy Krym krymskatatarskaya mova vykarystoyvaecca y sheragu peryyadychnyh vydannyay i navuchalnyh ustanoy U 2014 godze payvostray Krym byy faktychna aneksavany Rasiyaj U vyniku getaga na terytoryi Aytanomnaj Respubliki Krym byla abveshchanaya Respublika Krym adnoj z dzyarzhaynyh moy yakoj byla ab yaylena krymskatatarskaya mova SpasylkiVikipedyya mae razdzel napisany krymskatatarskaj movaj Qirimtatar tili nedastupnaya spasylka multilang su Arhivavana 24 studzenya 2012 tatar net Arhivavana 7 studzenya 2011