Емен

Е́мен (араб. اليَمَن‎‎), Е́менская Рэспу́бліка (араб. الجمهوريّة اليمنية‎‎) — дзяржава, размешчаная ў паўднёва-заходняй частцы Аравійскага паўвострава. Тэрыторыя — каля 550 тыс.км². Мяжуе на паўночным усходзе з Саудаўскай Аравіяй, на ўсходзе — з Аманам. На захадзе выходзіць да Чырвонага мора, на поўдні — да Адэнскага заліву Індыйскага акіяна. Працягласць берагавой лініі — 1500 км. З тэрыторыі Емена можна кантраляваць стратэгічна важны ў міжнародным суднаходстве Баб-эль-Мандэбскі праліў. Емену належыць архіпелаг Сакотра і шэраг іншых астравоў (Ханіш, Эз-Зубайр, Камаран і г.д.). Сталіца — горад Сана (больш 1,5 млн чал.). Іншыя буйныя гарады — Адэн (каля. 500 тыс.) і Хадэйда (каля 350 тыс.) — з’яўляюцца марскімі партамі. Афіцыйная мова — арабская. Нацыянальнае свята — 22 мая — Дзень абвяшчэння Еменскай Рэспублікі, якая ўтварылася ў 1990 шляхам добраахвотнага аб’яднання Еменскай Арабскай Рэспублікі і Народнай Дэмакратычнай Рэспублікі Емен. Нацыянальная валюта — еменскі рыял.

Еменская Рэспубліка
араб. الجمهوريّة اليمنية‎‎

Сцяг Емена Герб Емена
Гімн: «Адзіная рэспубліка»
Заснавана	22 мая 1990 (аб’яднанне НДРЕ і ЕАР)
Афіцыйная мова	арабская
Сталіца	Сана
Форма кіравання	Прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт Прэм’ер-міністр	Абд Рабу Мансур аль-Хадзі
Дзярж. рэлігія	іслам
Плошча • Усяго	49-я ў свеце 527 970 км²
Насельніцтва • Ацэнка (2009) • Шчыльнасць	24 873 700 чал. (51-я) 44 чал./км²
ІРЧП	▼ 0.575 (140-ы)
Валюта	Еменскі рыял (YER)
Інтэрнэт-дамен	.ye
Код ISO (Alpha-2)	YE
Код ISO (Alpha-3)	YEM
Код МАК	YEM
Тэлефонны код	+967
Часавыя паясы	+3

Адміністрацыйна Емен дзеліцца на 19 правінцый. Дваццатай самастойнай адміністрацыйнай адзінкай з’яўляецца сталіца г. Сана.

Насельніцтва

Насельніцтва — 24 873 700 чал. (ацэнка, 2012 г.), у асноўным арабы. Да 750 тыс. еменцаў пражывае ў іншых краінах Аравійскага паўвострава.

Дзяржаўная рэлігія — іслам. Па канфесійнай прыкмеце насельніцтва дзеліцца ў асноўным на дзве прыблізна роўныя па колькасці групы: сунітаў-шафіітаў і шыітаў-зейдытаў. Існуюць таксама суполкі ісмаілітаў і іўдаістаў. У краіне дзейнічаюць строгія мусульманскія законы, уключаючы забарону на ўжыванне алкагольных напояў і свініны.

Гісторыя

У 1918 пасля распаду Асманскай імперыі Паўночны Емен атрымаў незалежнасць. Улада перайшла да духоўнага і свецкага лідара Поўначы імама Ях’я Мухамеда, якому ў выніку ўзброенай барацьбы супраць унутраных і знешніх праціўнікаў атрымалася да сярэдзіны 1920-х аб’яднаць плямёны Паўночнага Емена ў дзяржаву са сталіцай у г. Сана.

26 верасня 1962 у Сане адбылася антыманархічная рэвалюцыя, якая скінула дынастыю імамаў, і была абвешчаная Еменская Арабская Рэспубліка.

Паўднёвы Емен здабыў незалежнасць у 1967 пасля лютай барацьбы супраць брытанскага каланіялізму. З 1970 ён стаў звацца Народнай Дэмакратычнай Рэспублікай Емен (сталіца — г. Адэн) і абвясціў аб сваім развіцці па шляху сацыялістычнай арыентацыі. У 1990 годзе кіраўніцтва НДРЕ прызнала агульнанацыянальнае лідарства Прэзідэнта ЕАР А. А. Салеха і пайшло на аб’яднанне НДРЕ і ЕАР 22 мая 1990.

Непаразуменні, якія захоўваліся паміж кіраўнікамі былых частак Емена прывялі ў маі 1994 да грамадзянскай вайны, у якой Сана ў пачатку ліпеня атрымала пераканаўчую перамогу, была абвешчана Дэмакратычная Рэспубліка Емен, а лідарам паўднёваеменскіх сепаратыстаў прыйшлося збегчы за мяжу. У 2002 яны былі амніставаныя.

Дзяржаўны лад

Еменская Рэспубліка — прэзідэнцкая рэспубліка. Асноўны закон — Канстытуцыя, зацверджаная 21 мая 1990 года на паасобных паседжаннях Заканадаўчага савета ЕАР і Вярхоўнага народнага савета НДРЕ, увайшла ў сілу ў маі 1991. У лютым 2001 адбыўся ўсенародны рэферэндум, на якім былі ўхваленыя папраўкі да Канстытуцыі, накіраваныя на ўмацаванне асабістай улады прэзідэнта Емена. Тэрмін яго паўнамоцтваў павялічыўся да 7 гадоў (раней — пяць).

Па Канстытуцыі, дзяржаўнай рэлігіяй з’яўляецца іслам, а шарыят — крыніцай заканадаўства.

Прэзідэнт — Алі Абдала Салех (з 1978). У верасні 2007 пры падтрымцы 77,17 % выбаршчыкаў перавыбраны на новы тэрмін падчас прамых выбараў на альтэрнатыўнай аснове. Адзіны кандыдат ад апазіцыйнага блока «Аблічча Муштарак» Ф. Бэн Шамлан атрымаў 21,82 % галасоў.

Віцэ-прэзідэнт — Абдураба Мансур Гадзі (з 03.10.1994).

Вышэйшы заканадаўчы орган — Палата дэпутатаў, абіраная на 6 гадоў складаецца з 301 члена. Цяперашні склад парламента абраны 27 красавіка 2003 на шматпартыйнай аснове. Месцы размяркоўваюцца наступным чынам: кіруючая партыя УНК — 229 месцаў (76 %), «Іслах» — 46, ЕСП — 7, Насерысцкая партыя — 3, партыя «Баас» — 2, незалежныя кандыдаты — 14. Спікерам Парламента ў лютым 2008 абраны член УНК Ях’я Алі Ар-Раі. Наступныя выбары — у красавіку 2009.

У адпаведнасці з рашэннем лютаўскага рэферэндуму 2001, Кансультатыўны Савет (Савет Шуры) змяніў свой статус, атрымаўшы некаторыя паўнамоцтвы ў вобласці заканадаўства. Складаецца з 111 членаў, прызначаных прэзідэнцкім указам. Па сутнасці Кансультатыўны Савет з’яўляецца другой палатай парламента і ўпаўнаважаны (разам з Палатай дэпутатаў) прымаць рашэнні па пытаннях, датычных планаў развіцця краіны, сцвярджэнні важных міжнародных дагавораў і т.п. Старшыня — Абдэль Азіз Абдель Гані.

У красавіку 2007 сфарміраваны новы склад Савета Міністраў на чале з прэм’ер-міністрам Алі Мухамедам Аль-Муджаварам.

У арт. 144 Канстытуцыі Еменскай Рэспублікі прадугледжаны прынцып мясцовага самакіравання, у адпаведнасці з якім кожная адміністрацыйная адзінка валодае адноснай самастойнасцю і павінна быць прадстаўленая Мясцовым саветам (абіраецца прамым і роўным галасаваннем). На выбарах у мясцовыя саветы, якія адбыліся ўвосень 2006 УНК атрымаў 74 % галасоў.

У адпаведнасці са арт. 5 Канстытуцыі ў краіне дзейнічае шматпартыйная сістэма. Налічваецца больш 30 палітычных партый і рухаў, хоць афіцыйна зарэгістравана 19. Кіруючай партыяй з’яўляецца Усеагульны Народны Кангрэс (УНК), створаны 24 жніўня 1982. Старшыня — прэзідэнт А. А. Салех, намеснікі — віцэ-прэзідэнт А. Мансур Гадзі і А. Аль-Ар’яні (былы генсакратар УНК), генеральны сакратар -А. Баджамаль.

Апазіцыя — блок «Ліка муштарак», які аб’яднаў «Іслах» (партыя ісламісцкага кірунку, заснаваная 13 верасня 1990 прадстаўнікамі «Братоў-мусульман»), Еменскую сацыялістычную партыю, Насерысцкую партыю, Партыю арабскага сацыялістычнага адраджэння «Баас», Партыю Аль-Хак, Саюз народных сіл, Еменскі юніянісцкі блок, Ліберальную канстытуцыйную партыю, Лігу сыноў Емена і інш.

Унутрыпалітычнае становішча ў Емене ў цэлым устойліва. Урад кантралюе сітуацыю, нягледзячы на супрацьстаянне ўрадавых войскаў з узброенымі фарміраваннямі арганізацыі «Веруючая моладзь», якое працягваецца ў паўночнай правінцыі Сада.

У 2007 і ў пачатку 2008 па паўднёвых правінцыях краіны пракацілася хваля масавых выступаў, пры разгоне якіх загінулі дзесяткі чалавек. Узмацніліся рознагалоссі ўлад з Еменскай сацпартыяй, якую ўрад вінаваціць у распальванні сепаратысцкіх настрояў на поўдні.

Лінія нацэленая на ўмацаванне аўтарытарнага характару ўлады, якая праводзіцца рэжымам пры абвяшчэнні афіцыйнага курсу на дэмакратызацыю, развіццё інстытутаў грамадзянскага грамадства.

Пры падтрымцы ЗША ў краіне праводзіцца кампанія па выяўленні і нейтралізацыі ніжэйшых суполак «Аль-Каіды». Поўнасцю разбурыць тэрарыстычную сетку не атрымалася. У ліпені 2007 у выніку тэрарыстычнага акту ў правінцыі Марыб, адказнасць за які ўлады ўсклалі на «Аль-Каіду», загінулі 10 чалавек (у тым ліку 8 іспанскіх турыстаў і 2 еменцы).

Знешняя палітыка

На міжнароднай арэне кіраўніцтвам Емена праводзіцца лінія на ўмацаванне міжнародных і рэгіянальных пазіцый краіны, забеспячэнне ўмоў для атрымання фінансава-эканамічнай дапамогі ад багатых арабскіх дзяржаў і заходніх краін-донараў.

З’яўляючыся членам ААН, ЛАД, АІК, Емен арыентуецца на пазіцыі большасці ў гэтых міжнародных арганізацыях у пытаннях міжнароднай бяспекі і стабільнасці, нераспаўсюджання ЗМЗ, умацаванні ролі ААН. Сана заявіла аб сваім далучэнні да міжнароднай антытэрарыстычнай кааліцыі і здзяйсняе каардынацыю па пытаннях процідзеяння тэрарызму на рэгіянальным і міжнародным узроўні.

На міжарабскай арэне Емен заклікае да пераадолення наяўных рознагалоссяў, узмацненню каардынацыі пазіцый.

У апошнія гады ў знешняй палітыцы Емена выразна выявілася тэндэнцыя да ўмацавання адносін з ЗША і развітымі заходнімі дзяржавамі, ад якіх яна атрымоўвае істотную фінансава-эканамічную дапамогу, а таксама з буйнымі азіяцкімі краінамі — Японіяй, КНР, Індыяй, Рэспублікай Карэя, якія выступаюць у якасці галоўных рынкаў збыту для нафтагазавых рэсурсаў Емена і інвестараў у яго эканоміку.

Адмысловае значэнне надаецца ўмацаванню сувязяў з ЗША, першым чынам у вобласці бяспекі і барацьбы з тэрарызмам. У намеры Вашынгтона ўваходзіць замацаванне Емена ў якасці партнёра па ваенна-стратэгічным планам ЗША ў рэгіёне.

Сана прымае ўдзел у рэалізацыі праекту РБВСА, падкрэсліваючы пры гэтым неабходнасць уліку нацыянальнай спецыфікі краін рэгіёна.

Адной з прыярытэтных задач еменскага кіраўніцтва з’яўляецца збліжэнне са краінамі-членамі ССАГПЗ з перспектывай уступлення ў арганізацыю ў якасці паўнапраўнага члена.

Емен актыўна падтрымлівае міжнародныя высілкі па ўрэгуляванні канфліктаў на Афрыканскім рогу, нярэдка сам прадпрымае крокі па збліжэнні пазіцый канфліктуючых бакоў у гэтым рэгіёне. З’яўляецца членам рэгіянальнага альянсу «Форум Саны» (створаны ў 2003) з удзелам Судана, Эфіопіі і Самалі (з 2005).

Узброеныя сілы

Складаюцца з рэгулярных войскаў — 76 тыс. чал. (сухапутныя войскі — 52 тыс., у т.л. Рэспубліканская гвардыя — 23 тыс., ВПС і СПА — 18 тыс., ВМС — 6 тыс.), сіл МУС і органаў бяспекі (12 тыс.). Плямённыя фарміраванні (каля 15 тыс.) з функцыямі памежнай міліцыі. Падрыхтаваны рэзерв — каля 300 тыс.

Эканоміка

Паводле класіфікацыі ААН, Емен у ліку найменш развітых у эканамічным плане краін.

ВУП у 2007 склаў 19,1 млрд дол. (рост склаў 4,5 %). Прыбытак на душу насельніцтва — 880 дол. у год. Знешняя запазычанасць — 5,7 млрд дол. Сярэдні ўзровень інфляцыі — 18,4 %. Дэфіцыт дзяржбюджэту (3,9 % ВУП) пакрываецца за кошт высокіх цэнаў на нафту, замежных палёгкавых крэдытаў і бязвыплатнай дапамогі. Асноўныя донары — Сусветны Банк (СБ), МВФ, Японія, Германія, Нідэрланды, Катар і інш.

У 2007 еменскае кіраўніцтва працягнула рэалізацыю задач 3-га пяцігадовага плану (2006—2010), распрацаванага пры садзейнічанні МВФ, СБ, міжнародных фінансавых інстытутаў і заходніх дзяржаў-донараў і накіраванага на лібералізацыю эканомікі, стварэнне спрыяльнага інвестыцыйнага клімату. Запланаваны штогадовы рост ВУП не менш, чым на 5,4 %. Па ацэнцы ўрада, для рэалізацыі пастаўленых задач неабходная знешняя фінансавая дапамога ў памеры 6,8 млрд дол. Да канца 2007 Сане атрымалася дабіцца ад краін-донараў абяцанняў аб аказанні фінансавай дапамогі ў памеры 5,066 млрд дол. З іх 3,141 млрд. — у выглядзе падарунка, 1,925 млрд. — крэдыты. З 2002 пачалася падрыхтоўка да ўступлення Емена ў СГА.

Па заявах урада, выведаныя запасы нафты Емена складаюць 1,65 млрд тон, газу — 515,4 млрд куб. м. Аб’ёмы здабычы нафты знізіліся да 320 бар. у дзень. Прыбыткі ад яе продажу ў 2007 склалі парадку 5 млрд дол. Асноўныя нафтаздабываючыя кампаніі — «Емен Хант Ойл Груп» (ЗША з удзелам Рэспублікі Карэя), «Тотал» (Францыя з удзелам Кувейта), «Канадыен Эксан» (Канада, ЗША).

Ідзе будаўніцтва буйнога завода па звадкаванні прыроднага газу ў Бельхафе магутнасцю 6,9 млн метрычных тон у год коштам 3,7 млрд дол. Выканана каля 80 % работ. Праект уключае пракладку 380 км газаправода. Запуск плануецца ў 2008. На працягу 20 гадоў прадукцыя завода будзе закуплацца: французскімі кампаніямі «Суэц Трактэбел» (2,5 млн тон у год) і «Тотал Газ» (2 млн тон) для паставак у ЗША і паўднёвакарэйскай «Кагаз» (2 млн тон) для паставак у Рэспубліку Карэя. Доля Емена — 17 млрд дол. за 20 гадоў.

У Емене выяўленыя радовішчы золата, поліметалічных руд, жалеза, медзі, гіпсу, каменнага вугля, солі, кварцу, серы, гаручага сланцу, паўкаштоўных камянёў.

У прамысловасці занята 12 % насельніцтва. Яе доля ў ВУП — 40 % (з іх нафтагазавая галіна — 30 %). Вырабляюцца нафтапрадукты, будаўнічыя матэрыялы, цэмент, харчовыя прадукты, соль, лекі, тэкстыль, абутак, цыгарэты і інш. Вядзецца актыўнае будаўніцтва партовых збудаванняў, аўтамабільных дарог і інфраструктурных аб’ектаў.

У сельскай гаспадарцы занята парадку 70 % насельніцтва, вырабляецца 15 % ВУП. Асноўныя культуры: кат, зерневыя, гародніна, садавіна, бахчавыя, бавоўна, кава. Жывёлагадоўля развіта слаба (выключэнне складае птушкагадоўлю). Емен выбірае меней 50 % сваіх вазнаўляемых рэсурсаў рыбы і морапрадуктаў.

За кошт імпарту Емен задавальняе каля 70 % сваіх патрэбнасцей у харчовых і спажывецкіх таварах, да 100 % у прадукцыі машынабудавання.

Знешнегандлёвае абарачэнне за першае паўгоддзе 2007 склаў 9,3 млрд дол. Экспарт (без нафты) — 2,2 млрд дол.

Асноўныя экспарцёры ў Емен: ААЭ, КСА, КНР, ЗША, Францыя, Кувейт, Індыя, імпарцёры з Емена — КНР, Індыя, Японія, Рэспубліка Карэя.

Дзяржбюджэт на 2008 прадугледжвае рост ВУП на 5,3 % да 20,82 млрд дол. Прыбыткі вызначаныя ў памеры 7,64 млрд дол., выдаткі — 9,17 млрд.

Па дадзеных ААН, Емен займае 151 месца ў свеце па ўзроўні гуманітарнага развіцця. 45 % насельніцтва пражывае за рысай беднаты, 20 % з іх мае прыбытак меней 1 дол. у дзень.

Неспрыяльнае сацыяльнае становішча пагаршаецца хуткім ростам колькасці насельніцтва — 3,5 % штогод. Назіраецца рост узроўню беспрацоўя (да 35 %).

75 % насельніцтва пражываюць у сельскай мясцовасці (каля 50 % засяроджанае ў чатырох правінцыях: Сана, Таізе, Ібе, Хадэйдзе).

60 % не абхопленае рэгулярным медыцынскім абслугоўваннем. Працягласць жыцця — 58 гадоў. У Емене адзін з самых высокіх у свеце паказчыкаў дзіцячай смяротнасці — 90 выпадкаў на 1 тысячу.

Культура

47 % сталага насельніцтва непісьменна. Функцыянуе 7 дзяржаўных універсітэтаў (183 тыс. студэнтаў), 10 тыс. сярэдніх і пачатковых школ.

Літаратура

• Йемен // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Емен

1. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia