Гетманшчына

Ге́тманшчына (укр.: Гетьма́нщина; афіцыйна Войска Запарожскае укр.: Військо Запорозьке) — украінская казацкая дзяржава, гістарыяграфічная назва часткі тэрыторый сучаснай Украіны і Расіі (), на якую распаўсюджвалася .

Гістарычная дзяржава
Гетманшчына
Войска Запарожскае
Герб Войска Запарожскага з летапісу Рыгора Грабянкі  (укр.) Сцяг
Тэрыторыя Гетманшчыны ў 1649-1657 гг.
<   > 1649 — 1764 (1782)
Сталіца	Чыгірын, Гадзяч, Батурын, Глухаў
Найбуйнейшыя гарады	Батурын, Брацлаў, Глухаў, Кіеў, Палтава, Нежын, Старадуб, Чарнігаў, Чыгірын
Мова(ы)	стараўкраінская мова
Рэлігія	хрысціянства праваслаўнага абраду
Плошча	Больш за 200 тыс. км² (сярэдзіна XVII стагоддзя)
Насельніцтва	4 млн. чал. (1648) 2 млн. чал. (канец XVII стагоддзя)
Форма кіравання	Ваенная выбарная манархія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва

Украіна

У афіцыйных дакументах і іншых крыніцах Гетманшчыны пераважна называлася Украінай (лац.: Ucraina), Украінскай дзяржавай або Украінскім княствам.

Напрыклад, у 1672 годзе ў Бучацкім мірным дагаворы паміж Рэччу Паспалітай і Асманскай імперыяй згадваецца «Украінская дзяржава» (польск.: Państwo Ukraińskie, турэцк.: اوكراینا مملكتی / Ukrayna memleketi). У 1712 годзе гэты тэрмін ужываў і гетман у выгнанні Піліп Орлік. Акрамя таго, у сваіх лацінскіх лістах Орлік таксама піша пра «Украінскую рэспубліку», а ў лісце да мітрапаліта Стэфана Яворскага (1715) атаясамлівае «Украіну» з «Маскоўскай дзяржавай». У яго «Сумаріі прав Украіны» (1712) мы таксама бачым «Украінскае княства», а гетмана Івана Мазепу Орлік называе «князем Украіны». У 1677 годзе кошавы стараста Іван Сірко называў гетманства Украінай і пісаў, што Хмяльніцкі «ўпрыгожыў Украіну ўдзельным княствам». Іван Мазепа таксама ўжываў тэрмін «Украіна», супрацьпастаўляючы яе «Маскоўскай дзяржаве», называючы яе «сваёй бацькаўшчынай» і «мілай маці».

Русь

Тэрміны «Русь» і «Украіна» часта выкарыстоўваліся як назвы адной тэрыторыі. У грамаце-звароце гетмана Івана Брюхавецкага да Войска Запарожскага Нізовага ад 1667 г. гаворыцца аб намеры крымскага хана «ісці на Русь або на Украіну». У 1669 годзе гетман Пятро Дарашэнка, жадаючы адрадзіць Русь у межах ад Віслы да горада Сеўска, называў Гетманшчыну проста «Русь».

Маларосія

У расійскай дыпламатычнай перапісцы Гетманшчына называлася «Маларосія» (руск.: Малороссия).

Геаграфія

Гетманшчына пад уладай Багдана Хмяльніцкага ахоплівала землі плошчай больш за 200 000 км². Заходняя мяжа адпавядала заходняй мяжы Брацлаўскага ваяводства Рэчы Паспалітай, паўночная і ўсходняя — Кіеўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў. Паўднёвыя землі межавалі з Крымскім ханствам, а пасля Вечнага міру — з межамі ніжняга казацтва. У 1650-х гадах Гетманшчына некаторы час кантралявала частку Паўднёвай Беларусі, вядомую як Беларускі полк (укр.: Білоруський, Могилівський, Чауський полк).

Гісторыя

Гетманшчына бярэ свой пачатак з паўстання Хмяльніцкага, якое ўспыхнула ў 1648 годзе. Першапачаткова ахоплівала як Лева- і Правабярэжную Украіну, так і . Пасля ўтварылася і Запарожжа стала падпарадкоўвацца гетману толькі фармальна, а пасля падпісання Вечнага міру 1686 года паміж Рускім царствам і Рэччу Паспалітай і ліквідацыяй гетманскага кіравання на Правабярэжнай Украіне, тэрмін стаў ужывацца толькі ў дачыненні Левабярэжжа, Кіева і яго наваколляў.

У 1654 годзе Гетманшчына прыняла пратэктарат рускага цара. З 1663 года Гетманшчына, якая мела ў палітыка-адміністрацыйным стаўленні шэраг асобых правоў у складзе Рускага царства, была падкантрольная , а пасля смерці гетмана Скаропадскага — кіравалася .

У 1764 годзе падчас ваенных рэформаў званне было адменена і апошні гетман быў павышаны ў званні да генерал-фельдмаршала. Аднак фармальна старыя адміністрацыйныя адзінкі Гетманшчыны працягвалі існаваць да 1782 года: па ўказу Кацярыны II набыло моц агульнае палажэнне аб губернях Расійскай імперыі 1781 года, з прычыны чаго перажыткі соценна-палкавога адміністрацыйнага падзелу Войска Запарожскага канчаткова выйшлі з юрыдычнага ўжывання Расійскай імперыі.

Гл. таксама

• Войска Запарожскае

Крыніцы

1. Однороженко О. Козацька геральдика // Історія українського козацтва: нариси у 2 т. — Київ.: Вид.дім „Києво-Могилянська академія”, 2007. — Т.2.
2. Довідник з історії України. За ред. І. Підкови та Р. Шуста Архівавана 11 снежня 2014.
3. Яковенко Н. Розділ V. Козацька ера. § 1. Козацька революція 1648–1657 рр. // Нарис історії України з найдавніших часів до кінця XVIII ст. — Київ, 1997.
4. Okinshevych, Lev; Zhukovsky, Arkadii (1989). "Hetman state". Encyclopedia of Ukraine. Vol. 2. Архівавана з арыгінала 23 November 2021. Праверана 9 September 2017.
5. Smoliy, Valeriy (1991). "Ukrayinsʹka kozatsʹka derzhava" Українська козацька держава [The Ukrainian Cossack State] (PDF). Ukrainian Historical Journal(укр.) (4). ISSN 0130-5247. Архівавана (PDF) з арыгінала 23 November 2021. Праверана 20 January 2016.
6. Kontseptsiyi Ukrayinsʹkoyi Derzhavnosti v Istoriyi Vitchyznyanoyi Politychnoyi Dumky (vid vytokiv do pochatku XX storichchya) (укр.). litopys.org.ua. Kyiv (30 верасня 2002). Архівавана з першакрыніцы 23 November 2021. Праверана 22 December 2014.
7. Віднайдено документи, які підтверджують, що у XVII столітті в нас була суверенна Українська держава (нявызн.)(недаступная спасылка). kau.com.ua. Карпатський університет ім. А. Волошина (7 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 10 студзеня 2021. Праверана 17 снежня 2023.
8. Знайшли 350-річний документ зі згадкою про Україну.
9. , У щойно віднайденому в польських архівах перекладі турецького оригіналу Бучацького договору на польську мову …// Facebook, 16 вересня 2019. Архів оригіналу за 24 липня 2020 на сайті Archive.is. Процитовано 27 грудня 2021.
10. Чтения в Обществе истории и древностей Российских. — 1847. — № 3. — С. 18-68.
11. Пилип Орлик про Українську республіку, 1712 р.
12. Орлик та Мазепа про українську державу, мову, вітчизну і свій перехід на сторону шведів, 1715 р.
13. «Вивід прав України», 1712 р.
14. Іван Сірко і князівство Україна, 1677 р.
15. «На Русь или на Украйну», 1667 р.
16. Петро Дорошенко: Руський народ від Вісли до Путивля, 1669 р.
17. Хм-Хол. Енциклопедія українознавства. Словникова частина. Том 10 (нявызн.). izbornyk.org.ua. Праверана 17 снежня 2023.
18. Kohut Zenon E. «Review of The Cossack Administration of the Hetmanate. 2 vols. / Sources and Documents Series by George Gajecky — Mass: Harvard Ukrainian Research Institute, 1978.» — Mass: Harvard Ukrainian Studies — Vol. 6. — No. 1. — March 1982. — pp.105−107.
19. История 2008, с. 225.
20. Енциклопедія 2009, Т. 2: «Г−Д». — Гуржій О. І. Гетьманщина.
21. Енциклопедія 2009, Т. 6: «Ла-Мі». — С. 481..— Горобець В. М. Малоросійський приказ.
22. Енциклопедія 2009, Т. 6: «Ла-Мі». — С. 480..— Шандра С. В. Малоросійська колегія.

Літаратура

• Голобуцький В. Запорозьке козацтво (укр.). — Київ, 1994. — 380 с.
• Грушевський М. С. Історія України-Руси: В 11 т., 12 кн. — Київ: Наукова думка, 1995—1998. — Т. 8−10. (укр.)
• Енциклопедія історії України. У 10 т. / Редкол В. А. Смолій та ін.. — Інститут історії України НАН України. — Київ: Наукова думка, 2009. — 5 000 экз. — ISBN 978-966-00-1028-1.
• Институт истории Украины, НАН Украины. История Украины: научно-популярные очерки / под ред. В. А. Смолия.. — Київ: ОЛМА Медиа Групп, 2008. — 1070 с.
• Історія українського козацтва. Нариси у двох томах — Київ: ВД «Києво-Могилянська академія», 2006. (укр.)
• Довідник з історії України // Гетьманщина — Київ: Генеза, 2002. — с. 161. (укр.)
• Сушинский Б. И. Всемирная казацкая энциклопедия XVI - начала XXI веков. — Одесса: Издательский дом «ЯВФ», 2007. (укр.)
• Гетьманщина // Українське козацтво. Мала енциклопедія — Київ: Генеза, 2002, с. 100. (укр.)
• Яковенко Н. Нарис історії України з найдавніших часів до кінця XVIII ст. — Київ: Генеза, 1997. — 380 с. Архівавана 11 лістапада 2020.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гетманшчына