Бойча

Бойча, або Ягелонскі крыж (польск.: Bojcza, Boycza; лац.: Boyncza) — герб Ягелонаў і складовая частка «Пагоні», герба Вялікага княства Літоўскага. Створаны ў Польшчы ў канцы XIV стагоддзя.

Бойча
Дэталі
Носьбіт	каранаваныя асобы дома Ягелонаў
Зацверджаны	створаны ў 1385-1386 гадах
Заснаванне	1386

Апісанне

У першапачатковым выглядзе: залаты шасціканцовы крыж на блакітным полі шчыта. У XVI стагоддзі крыж стаў срэбным.

Пасля Люблінскай уніі і ўтварэння Рэчы Паспалітай у 1569 годзе для крыжа або шчыта традыцыйным становіцца чырвоны колер — чырвоны крыж на сярэбраным полі; сярэбраны крыж на чырвоным полі; залаты крыж на чырвоным полі.

Гісторыя

Герб з шасціканцовым крыжам створаны пасля заключэння Крэўскай уніі ў 1385 годзе і каталіцкага хрышчэння Уладзіслава II Ягайлы ў 1386 годзе як асабісты герб караля польскага і вярхоўнага князя літоўскага, а затым стаў гербам і дынастыі Ягелонаў. Герб быў змешчаны на шчыце вершніка — гербе Вялікага княства Літоўскага.

У першай палове XV стагоддзя склаліся два варыянты герба ВКЛ: У Ягайлы — вершнік з мячом і шчыт з «Бойчай», у Вітаўта — такі самы вершнік, але шчыт з «Калюмнамі». Згасанне роду Кейстутавічаў абумовіла замацаванне за ВКЛ герба з «Бойчай».

Звычайна на гербе Ягайлы ў крыжа папярочкі размешчаны ў верхняй частцы, і верхняя папярочка карацей за ніжнюю. Аднак крыж могуць выяўляць і з дзвюма роўнымі па даўжыні папярочкамі; пры гэтым яны могуць размяшчацца не толькі ў верхняй частцы фігуры. Візантыйскіпатрыяршы крыж лічыўся сімвалам перамогі над паганствам і тым часам у Польскім каралеўстве сімвалізаваў перамогу хрысціянства ў палітыцы. Першапачаткова ў гербе адлюстроўваўся залаты крыж на блакітным шчыце. У канцы XVI стагоддзя з’яўляецца іншы каляровы варыянт герба — у барвяным (пунсовым, чырвоным) полі залаты крыж. Да сярэдзіны XIX стагоддзя чырвоны колер шчыта становіцца асноўным.

Сваю назву «Бойча» герб атрымаў у сярэдзіне XV стагоддзя.

Распаўсюджана версія, што падвойны крыж Ягайлы запазычыў з герба Венгрыі, ажаніўшыся з Ядзвігай — прынцэса Венгрыі і Польшчы. Гісторык М. Загаруйка лічыць, што гэта супярэчыць існай геральдычнай практыцы. Гербам Венгрыі быў «у барвяным полі срэбны патрыяршы крыж, лапчасты на канцах, які вянчаў зялёную гару з трыма вяршынямі» (карона з’явілася ў XVII стагоддзі). На думку некаторых даследчыкаў, калі б Уладзіслаў Ягайла пазычыў свой сімвал з герба Венгрыі, то паводле правіл геральдыкі мусіў бы браць поўную кампазіцыю і захаваць чырвоны колер шчыта і зялёную гару. Аднак колеры і склад фігур венгерскага герба яшчэ не былі фіксаванымі і маглі выяўляцца па рознаму.

• Гербы Венгерскага каралеўства ў XIV—XV стагоддзях
• Герб караля Венгрыі Ласла I Святога (1046—1095). З гербоўніка 1459 г.
• Герб караля Венгрыі Святога Стэфана (970/975—1038). З гербоўніка 1464 г.
• Герб караля Венгрыі Людовіка I Вялікага (1326—1382) з Венгерскай хронікі 1473 г.
• Герб караля Венгрыі з крыжам, 1380. З гербоўніка 1475—1500 гг.

Першапачаткова крыж змяшчаўся на каралеўскіх пячатках на асобным шчыце над асноўным гербам. Гэтае размяшчэнне мае на ўвазе радавы, а ў выпадку Ягайлы і асабісты характар герба. Паказальна, што асобны шчыт з падвойным ягелонскім крыжам выяўляўся толькі на каралеўскіх пячатках — на пячатках некаранаваных нашчадкаў польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх з дынастыі Ягелонаў гэтага герба асобна няма, што пацвярджае яго блізкую сувязь з каралём. Унікальнасць падвойнага крыжа падкрэслена тым, што герб з’яўляўся на пячатках у прывілеяваным, радавым становішчы, суправаджаў вялікі герб, якія ўключаў Польскага Арла, Пагоню, герб Вялікай Польшчы, Куявіі і, у выпадку пячаткі Яна Ольбрахта, таксама Галіцка-Валынскай Русі.

Падчас уладарства Казіміра Ягелончыка герб перажыў змены: папярочкі сталі аднолькавай даўжыні і размяшчаюцца сіметрычна на тронках, на роўнай адлегласці ад іх канцоў.

Далейшы лёс падвойнага крыжа ставіць пад сумнеў яго ролю як дынастычнай эмблемы Ягелонаў. На вялікай кароннай пячаткі Яна Ольбрахта герб з’яўляецца пад асноўным гербам, што прадугледжвае яго родавую інтэрпрэтацыю. Змяненне размяшчэння герба, а значыць, і яго тлумачэння, аказалася трывалым, і з гэтага часу герб заўсёды будзе фігураваць на пячатках польскіх каралёў у шэрагу зямельных гербаў. Можна думаць, што ён перастаў выконваць функцыю герба дынастыі і стаў выконваць ролю герба-дамагання на венгерскі сталец. У XV стагоддзі падвойны крыж мог фігураваць і як герб Венгрыі, і як герб Ягелонаў. Геральдычная фігура ў выглядзе трайной гары была варыятыўнай і не заўсёды адлюстроўвалася ў венгерскім гербе, а карона была дададзена толькі ў XVII стагоддзі.

Пасля заключэння Люблінскай уніі і стварэння Рэчы Паспалітай у 1569 годзе для крыжа або шчыта пачынаюць ужываць чырвоны колер. Пасля смерці ў 1572 годзе апошняга прадстаўніка дынастыі Ягелонаў на стальцы — Жыгімонта Аўгуста, у гербе з’яўляецца трэцяя папярочка для арыстакратыі некаралеўскага паходжання. У гербоўніку Барталамея Папроцкага 1584 года прыведзена менавіта такая выява, але без апісання.

Дзве сярэднявечныя крыніцы змяшчаюць каляровы малюнак або апісанне гэтага герба: гербоўнік Stemmata Polonica (каля 1555) і «Кляйноты» (1464—1480) Яна Длугаша, дзе пазначана, што герб мае сіняе поле. У Stemmata Polonica дадаткова паказаны колер крыжа — сярэбраны.

У сучаснай Літве Ягелонскі крыж называюць «Крыжом Віціса».

• Герб Ягайлы
• Герб Ягайлы. З гербоўніка Armorial Lyncenich, XV стагоддзе
• Герб з пячаткі Ягайлы, 1386
• З пячаткі князя Скіргайлы, 1386
• Манета Ягайлы, 1386–1392
• Фрагмент сцяга ВКЛ, скарыстаны падчас Канстанцкага сабора 1416 года
• Герб «Пагоня» на магільнай пліце Ягайлы, 1435 г.

• Гербы Ягелонаў
• Бойча на гербе Казіміра IV. Пасля 1447 г.
• Фрагмент герба Вялікага Княства Літоўскага з хронікі Ульрыха Рыхенталя, 1536
• З гербоўніка Stemmata Polonica, сярэдзіна XVI стагоддзя
• З гербоўніка Arma regni Poloniae, 1562
• Герб Спішскага староства Рэчы Паспалітай на аснове герба Венгрыі. Мал. па апісанні 1575 г.
• Бойча з габеленаў з каралеўскага замка ў Кракаве, 1555 г.
• Бойча з габеленаў з каралеўскага замка ў Кракаве, 1555 г.
• Шляхецкі герб Бойча з гербоўніка Б. Папроцкага, 1584
• З "Пагоні" на Вострай браме ў Вільні, канец XVI — пачатак XVII ст.
• Герб са сцяга Вялікага Княства Літоўскага, 1764

Крыніцы

1. Мисюнас В. Национальные символы Литвы: Двойной крест (geraldika.ru)
2. Boyncza // Recueil d’armoiries polonaises, 1601
3. Лакиер А. Б. § 91, № 12 // Русская геральдика. — 1855. — С. 413.
4. Рябцевич В. Н. О чем рассказывают монеты — Минск: Народная асвета, 1977. — 399 с. — С. 376
5. Риер Я. А. Сакральный образ правителя ВКЛ в эпоху Ягайло в геральдической символике // Веснік Магілёўскага дзяржаўнаго ўніверсітэта імя А. А. Куляшова, № 2 (54), 2019 — С. 135
6. История белорусской государственности. В 5 т. Т. 1 : Белорусская государственность: от истоков до конца XVIII в. / А. А. Коваленя [и др.]; отв. ред. тома: О. Н. Левко, В. Ф. Голубев; Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т истории. — Минск: Беларуская навука, 2018. — 598 с. — ISBN 978-985-08-2388-5 — С. 280.
7. ''Рябцевич В. Н. О чем рассказывают монеты — Мн.: Народная Асвета, 1977 — С. 376
8. Рассадзін С. «Віціс» літоўскі // Беларуская мінуўшчына. 1994. № 1. — С. 10—14
9. Гербовник дворянских родов царства Польского. Часть I — Варшава: Тип. С. Олргельбранда, 1853 — С. 69
10. Шаланда А. І. Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага // Bialoruskie zeszyty historyczne. — 2001. — No 16. — S. 154
11. Загоруйко Михаил Васильевич
12. Загоруйко М. В. История Литвы сквозь призму её государственных символов // Norwegian Journal of Development of the International Science, 2019
13. Titkow Szymon Pieczęć królewicza Kazimierza Kazimierzowica Jagiellończyka z okresu starań o koronę węgierską i jej program polityczny(недаступная спасылка) // Studia Źródłoznawcze. Commentationes. No: 57, — Warszawa Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2019 — S. 150—152
14. Titkow Szymon Pieczęć królewicza Kazimierza Kazimierzowica Jagiello ńczyka z okresu starań o koronę węgierską i jej program polityczny(недаступная спасылка) // Studia Źródłoznawcze. Commentationes. No: 57, — Warszawa Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2019 — S. 152
15. Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. — Warszawa: PWN, 1993, s. 190. ISBN 83-01-09797-3.
16. Double Cross // Lietuvos Respublikos Seimas (літ.)

Літаратура

• Bartosz Paprocki. Herby rycerstwa polskiego. — Kraków, 1584.
• Simon Okolski. Orbis Polonus. — Krakow, 1642. — T.1-3.
• Kacper Niesiecki. Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. — Lwów, 1728.
• Gajl T. Polish Armorial Middle Ages to 20th Century. — Gdańsk: L&L, 2007. — ISBN 978-83-60597-10-1.