Аўстра лія ад лац australis паўднёвы самы маленькі мацярык Зямлі плошча 7 7 млн км Увесь мацярык займае адна краіна Аўст

Аўстра́лія (ад лац.: australis — «паўднёвы») — самы маленькі мацярык Зямлі, плошча 7,7 млн км². Увесь мацярык займае адна краіна — Аўстралійскі Саюз.

Этымалогія

Назва «Аўстралія» (англ.: Australia, [əˈstɹæɪljə, -liə] у аўстралійскай англійскай мове паходзіць ад лац.: austrālis («паўднёвы»). Легенды пра Невядомую Паўднёвую зямлю (лац.: Terra Australis Incognita) — «невядомай зямлі на поўдні» — усходзяць да часоў рымскай імперыі. Першыя два стагоддзі пасля адкрыцця новы мацярык насіў назву «Новая Галандыя». Назва «Australia» стала папулярнай пасля публікацыі ў 1814 годзе «Падарожжа ў Terra Australis» капітала Мэцью Фліндэрса, які лічыў такую форму лагічнай, мілагучнай і дапасавальнай да астатніх мацерыкоў. У 1817 годзе рэкамендаваў Міністэрству па справах калоній Брытанскай імперыі афіцыйна прыняць назву «Аўстралія» . У 1824 годзе канчаткова зацвердзіла гэтую назву кантынента.

Геаграфічнае становішча

Мацярык Аўстралія размешчаны ў цэнтры так званага акіянічнага паўшар’я Зямлі, цалкам ляжыць у Паўднёвым і ва Усходнім паўшар’ях. Паўднёвы тропік перасякае Аўстралію амаль пасярэдзіне. Гэта адасоблены мацярык, аддалены ад іншых кантынентаў. Абрысы яго простыя, берагі парэзаныя слаба, вылучаюцца залівы (Вялікі Аўстралійскі і Карпентарыя), паўвостраў Кейп-Ёрк; самы вялікі востраў — Тасманія. Ля паўночна-ўсходніх берагоў працягнуўся Вялікі Бар'ерны рыф.

Крайняя ўсходняя кропка Аўстраліі — мыс Байрана (28°38′15″ пд. ш. 153°38′14″ у. д.^HGЯO), заходняя — мыс Стып-Пойнт (26°09′05″ пд. ш. 113°09′18″ у. д.^HGЯO), паўночная — мыс Ёрк (10°41′21″ пд. ш. 142°31′50″ у. д.^HGЯO), паўднёвая — мыс Саўт-Пойнт (39°08′20″ пд. ш. 146°22′26″ у. д.^HGЯO) (калі разглядаць востраў Тасманія за частку кантынента, то мыс 43°38′40″ пд. ш. 146°49′30″ у. д.^HGЯO).

Адкрыццё і даследванні

Даследаванне Аўстраліі еўрапейскімі мараплаўцамі (да 1812 года)
1606 — Вілем Янсзан 1606 — Луіс Ваэс дэ Торэс 1616 — 1619 — 1644 — Абель Тасман 1696 — 1699 — Уільям Дампір 1770 — Джэймс Кук 1797—1799 — 1801—1803 — Мэцью Фліндэрс

Пасля Магеланава падарожжа вакол свету (1519—1522) асноўным аб’ектам геаграфічных пошукаў стала Невядомая Паўднёвая зямля, у існаванні якой усе былі перакананы. У яе пошуках ў 1606 іспанская экспедыцыя Педра Кіраса адкрыла астравы Піткерн і Новыя Гебрыды і прайшла пралівам паміж Аўстраліяй і Новай Гвінеяй, які сёння носіць імя Луіса Торэса, капітана «Сан-Педра» — аднаго з трох караблёў экспедыцыі. Торэс другім з еўрапейцаў убачыў узбярэжжа Аўстраліі — паўвостраў, які англічане праз два стагоддзі назавуць Кейп-Йоркам.

У тым жа 1606 за два месяцы да Торэса на заходні бераг таго ж самага паўвострава, там, дзе сёння знаходзіцца невялічкі горад Уэйпа, высадзіўся галандскі мараплавец Вілем Янсзан. У 1642 яшчэ адзін галандзец — Абель Тасман — абплыў Аўстралію і адкрыў Тасманію ды Новую Зеландыю. Аднак шлях яго пралягаў далёка ад берагоў мацерыка і на карту Тасман нанёс толькі паўночна-заходні бераг падчас другога падарожжа ў 1644.

23 красавіка 1770 англійскі капітан Джэймс Кук адкрыў востраў Браш і першым з еўрапейцаў увайшоў у кантакт з аўстралійскімі абарыгенамі. Далей Кук прайшоў уздоўж усходняга ўзбярэжжа мацерыка і нанёс яго на карту, пасля павярнуў на захад і «пераадкрыў» Торэсаў праліў.

Будова паверхні

Аўстралія — самы плоскі з мацерыкоў, у рэльефе пераважаюць раўніны. Сярэдняя вышыня кантынента — 215 м. Найвышэйшы пункт — гара Касцюшка (2228 м) знаходзіцца ў Аўстралійскіх Альпах (паўднёвая частка Вялікага Водораздельного хрыбта).

Сучасны рэльеф Аўстраліі сфармаваўся на старажытнай Аўстралійскай платформе — частцы старажытнага мацерыка Гандваны. Паводле рэльефу Аўстарлійскі мацярык можна падзяліць на тры часткі. Заходняя частка платформы прыпаднятая, тут крышталічны падмурак месцамі выходзіць на паверхню, утворачы шчыты. Тэктанічныя рухі стварылі адроджаныя , а доўгія працэсы выветрывання прывялі да ўтварэння мудрагелістай форм астанцоў, такіх як знакамітая чырвоная гара Улуру. Цэнтральная нізіна пакрытая тоўшчай асадкавых парод, вышыні яе не перавышаюць 100 м, а месцамі яна ляжыць ніжэй узроўня акіяна. На ўсходзе размешчаныя горы, якія далучыліся да платформы ў палеазоі. Яны былі моцна разбураныя, раздзеленыя рачнымі далінамі, а ў эпоху альпійскай складкаватасці апынуліся прыпаднятымі і пабітымі разломамі на асобныя масівы.

Ад іншых мацерыкоў Аўстралія адрозніваецца адсутнасцю дзеючых вулканаў, і моцныя землятрусы тут таксама не здараюцца.

Аўстралія багатая карыснымі выкапнямі, сярод якіх рудныя пераважаюць над неруднымі. Да магматычных парод адносяцца радовішчы жалезных руд і руд каляровых металаў (свінцу, цынку, тытану, медзі, урану і інш.), золата, волава, плаціны. З прадуктамі выветрывання крышталічных парод звязаныя радовішчы баксітаў і жалезных руд асадкавага паходжання. Асадкавым пародам абавязаныя радовішчы каменнага вугалю, паваранай солі, нафты і прыроднага газу.

Клімат

Клімат мацерыка вызначаецца размяшчэннем Аўстраліі зблізку экватара і паабапал тропіка, цыркуляцыяй паветраных мас, уплывам рэльефу, акіянічнымі плынямі і іншымі фактарамі. Тут пануе сухі трапічны клімат. Вялікая частка паверхні (3/4) мае недастатковае ўвільгатненне. На схілах гор усходняга ўзбярэжжа выпадаюць багатыя ападкі, якія прыносяцца паўднёва-ўсходнімі пасатамі.

Поўнач Аўстраліі размешчана ў субэкватарыяльным поясе, дзе выразна выяўленыя сухі і дажджлівы сезоны, абумоўленыя зменай паветраных мас. Вялікая частка мацерыка ляжыць у поясе панавання сухога трапічнага паветра. Поўдзень мацерыка размешчаны ў субтрапічным поясе, дзе вылучаюць тры кліматычныя вобласці, якія адрозніваюцца галоўным чынам колькасцю ападкаў і іх рэжымам. Востраў Тасманія амаль цалкам знаходзіцца ва ўмераным поясе, дзе пераважныя заходнія вятры, што прыносяць шмат ападкаў з акіяна.

Унутраныя воды

Рачная сетка на мацерыку развіта вельмі слаба. Сцёку ў акіян не мае амаль 60 % тэрыторыі. Вялікая частка рэк адносіцца да басейну Індыйскага акіяна. Кароткія, паўнаводныя, порожистые рэкі сцякаюць у Ціхі акіян з Вялікага Водораздельного хрыбта. Найбольшая рака Аўстраліі — Мурэй з прытокам Дарлінг. Для вялікай тэрыторыі характэрныя часовыя вадацёкі — крыкі. Жыўленне рэк дажджавое, а ў Аўстралійскіх Альпах — змешанае.

На мацерыку даволі шмат азёр, але амаль усе яны бяссцёкавыя, пакрытыя салянай скарынкай, запаўняюцца вадой толькі ў перыяд дажджоў.

Вялікія запасы падземных вод назапашаны ў 33 артэзіянскіх басейнах. Яны размешчаныя ў прагінах платформы і займаюць 1/3 тэрыторыі мацерыка. Найбуйнейшы з іх — Вялікі Артэзіянскі басейн. Вялікая частка падземных вод засоленая, што перашкаджае іх выкарыстанню ў гаспадарцы.

Арганічны свет

Аўстралія адрозніваецца ад іншых мацерыкоў своеасаблівасцю арганічнага свету. Прырода стварыла тут натуральны запаведнік, у якім захаваліся віды раслін і жывёл, блізкія тым, што засялялі Зямлю ў далёкім мінулым і ўжо зніклі на іншых мацерыках. Арганічны свет развіваўся ў Аўстраліі ізалявана, бо яна даўно аддзялілася ад іншых мацерыкоў.

Сярод раслін эндэмікі складаюць 75 %. Толькі ў Аўстраліі захаваліся млекакормячыя, што кладуць яйкі (качканос і яхідна); шматлікія сумчатыя (кенгуру, , , каала, сумчаты крот і інш.); багаты свет птушак (эму, казуар, райскія птушкі, какаду, лірахвосты і інш.).

Дзікая расліннасць Аўстраліі не падарыла чалавеку ні адной расліны, якая адыграла б прыкметную ролю ў земляробстве. У перыяд каланізацыі на мацярык з іншых кантынентаў былі завезеныя шматлікія віды раслін і жывёл.

Прыродныя зоны

У размяшчэнні прыродных зон на мацерыку выразна выяўлена шыротная занальнасць, якая на ўсходняй і заходняй ускраінах парушаецца з-за павелічэнні колькасці ападкаў.

Саваны і рэдкалессі адпавядаюць субэкватарыяльнаму кліматычнаму поясу. На чырвоных фералітных і чырвона-бурых глебах сярод травы растуць эўкаліпты, акацыі, казуарыны з бязлістымі ніткападобнымі галінамі, бутэлькавыя дрэвы. Ва ўсходняй частцы пояса ва ўмовах раўнамернага ўвільгатнення распаўсюджаныя вільготныя і пераменна-вільготныя трапічныя лясы, дзе сярод эўкаліптаў сустракаюцца пальмы, фікусы, дрэвападобная папараць. У гэтай зоне насяляюць кенгуру, вамбаты, сумчатыя мурашкаеды; па берагах вадаёмаў шмат птушак.

Трапічныя пустыні і паўупустыні — самая вялікая паводле плошчы зона. У пустынях растуць драбналістыя травы, сустракаюцца зараснікі сухіх хмызнякоў з нізкарослых калючых акацый, эўкаліптаў. Такія зараснікі называюць скрэбами. Прасторы пустыняў, пакрытыя цвёрдай травой спініфексом і хмызнякамі, выкарыстаюць пад пашы. У пустынях жывуць рыжыя кенгуру, яхідна, шмат паўзуноў.

На паўднёвым усходзе і паўднёвым захадзе мацерыка растуць субтрапічныя лясы, у якіх пераважаюць эўкаліпты, вечназялёны бук і інш.

Зноскі

Australian pronunciations: , Fourth Edition (2005). Melbourne, The Macquarie Library Pty Ltd. ISBN 1-876429-14-3.
Weekend Australian, 30—31 December 2000, p. 16.
Department of Immigration and Citizenship (2007). Life in Australia (PDF). Commonwealth of Australia. p. 11. ISBN 978-1-921446-30-6. Архівавана з арыгінала (PDF) 17 кастрычніка 2009. Праверана 2010-03-30.
Continental Extremities (англ.)(недаступная спасылка). Geoscience Australia. Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2008. Праверана 19 января 2009.

Гл. таксама

Вулканы Аўстраліі

[1] Australian pronunciations: , Fourth Edition (2005). Melbourne, The Macquarie Library Pty Ltd. ISBN 1-876429-14-3.

[autogenerated1-2] Weekend Australian, 30—31 December 2000, p. 16.

[3] Department of Immigration and Citizenship (2007). Life in Australia (PDF). Commonwealth of Australia. p. 11. ISBN 978-1-921446-30-6. Архівавана з арыгінала (PDF) 17 кастрычніка 2009. Праверана 2010-03-30.

[Extremities-4] Continental Extremities (англ.)(недаступная спасылка). Geoscience Australia. Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2008. Праверана 19 января 2009.