Жанна д Арк сучасн фр Jeanne d Arc 6 студзеня 1412 30 мая 1431 нацыянальная гераіня Францыі адна з галоўных камандуючых

Жанна д’Арк (сучасн. фр.: Jeanne d'Arc; 6 студзеня 1412 — 30 мая 1431) — нацыянальная гераіня Францыі, адна з галоўных камандуючых французскіх войскаў у Стагадовай вайне. Трапіўшы ў палон да бургундцаў, была перададзена ангельцам, асуджана як ератычка і . Пасля была рэабілітавана і кананізавана — прылічана .

Жанна д’Арк

Дата нараджэння	каля 6 студзеня 1412
Месца нараджэння	Домрэмі-ла-Пусель^[d], Duchy of Bar^[d], Каралеўства Францыя
Дата смерці	30 мая 1431(19 гадоў)
Месца смерці	Руан, Нармандыя, Dual monarchy of England and France^[d]
Шануецца	Каталіцкая царква
Беатыфікавана	18 красавіка 1909, у Саборы Парыжскай Божай Маці Папам рымскім Піям X
Кананізавана	16 мая 1920, у Саборы Святога Пятра Папам рымскім Бенедыктам XV
У ліку	каталіцкі святы
Дзень памяці	30 мая
Заступніца	Францыі ; пакутнікаў; ваеннапалонных; байцоў; людзей, абсмеяных за сваю пабожнасць; вязняў; салдат.
Бацька	Jacques d'Arc^[d]
Маці	Isabelle Romée^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Францыя ў эпоху Жанны д’Арк

Стагадовая вайна пачалася ў 1337 годзе з нападу на Францыю англійскага караля Эдуарда III, які заявіў пра свае правы на французскі прастол. Аж да 1415 года вайна ішла са зменным поспехам: французы трывалі жорсткія паразы, але ўсё ж ім атрымоўвалася трымаць пад кантролем значную частку краіны, і нават часамі адваёўваць некаторыя тэрыторыі. Але ў 1415 годзе сітуацыя для французаў рэзка пагоршылася: у Англіі спынілася звада, і кароль Генрых V з новай дынастыі Ланкастараў пачаў наважнае ўварванне на мацярык. У самой Францыі унутраная сітуацыя была катастрафічная, краінай фармальна кіраваў вар'яцкі кароль Карл VI, за рэальную ўладу ў краіне змагаліся групоўкі арманьякоў і бургіньёнаў.

Тэрыторыі, занятыя праціўнікамі да 1435 г.

25 кастрычніка 1415 года французскія войскі былі пабіты ў . У 1416 годзе бургундскі герцаг склаў саюз з англічанамі, неўзабаве ён стаў гаспадаром Парыжа і стаў кіраваць ад імя вар'яцкага караля супольна з жонкай апошняга — . Дафін Карл, спадчыннік Карла VI, толькі дзівам здолеў бегчы на поўдзень краіны.

У 1420 годзе быў падпісаны , паводле якога дафін Карл аб'яўляўся пазбытым маю рацыю на карону. Каралём пасля смерці Карла VI павінен быў стаць , заручаны з французскай прынцэсай Кацярынай, а за ім — яго сын, народжаны ад гэтага шлюбу. Гэта быў смяротны прысуд незалежнасці Францыі. У 1422 годзе Генрых V раптам памёр, і каралём абедзвюх дзяржаў стаў яго дзевяцімесячны сын Генрых VI. Рэгентам пры малалетнім каралю стаў ангельскі .

Каб цалкам падначаліць Францыю, ангельцам досыць было злучыць акупаваную паўночную Францыю з даўно кантраляванымі імі Гіенью і Аквітаніяй на поўдні. Ключавым пунктам, што замінаў ім гэта зрабіць, быў горад Арлеан, аперацыя па ўзяцці якога пачалася ў 1428 годзе. Абаронцы абараняліся адважна, але вынік аблогі здаваўся прадвызначаным.

Біяграфія

Дамрэмі — Шынон

Традыцыйная дата нараджэння Жанны — 1412 год, аднак у дэкрэце Папы Пія X ад 6 студзеня 1904 года, прынятым услед за ўрачыстым паседжаннем, на якім была разгледжана справа пра прылічэнне Дзевы да ліку святых, названа дата 6 студзеня 1409/1408 года.

Жанна д’Арк нарадзілася ў вёсцы на мяжы Шампані і Латарынгіі ў сям'і збяднелых дваранаў (паводле іншай версіі — заможных сялян) па мянушцы Рамэ (рымлянка) з-за яе паломніцтва ў Рым. Жанна ніколі не звала сябе Жаннай д’Арк, а толькі «Жаннай Нявінніцай», удакладняючы, што ў дзяцінстве яе звалі Жанэтай.

У 13 гадоў Жанна ўпершыню, па яе запэўненнях, пачула галасы архангела Міхаіла, святой Кацярыны Александрыйскай і, як лічыцца, , якія часам з'яўляліся ёй і ў бачным абліччы. Праз некаторы час яны нібы адкрылі Жанне, што менавіта ёй наканавана зняць аблогу з Арлеана, узвесці дафіна на трон і выгнаць захопнікаў з каралеўства. Калі Жанне выканалася 16 гадоў, яна адправілася да капітана горада Раберу дэ Бодрыкуру і абвясціла пра сваю місію. Быўшы абсмяянай, Жанна змушана была вярнуцца ў вёску, аднак праз год паўтарыла сваю спробу. Гэтым разам, капітан, здзіўлены яе настойлівасцю, быў больш уважлівы, а калі Жанна дакладна прадказала сумны для французаў вынік пад сценамі Арлеана, пагадзіўся даць ёй людзей, каб яна змагла скіравацца да караля, а таксама забяспечыў мужчынскім адзеннем — , і , прытым Жанна да канца аддавала перавагу апранацца менавіта так, тлумачачы, што ў мужчынскім адзенні ёй лягчэй будзе ваяваць і пры тым не выклікаць нездаровай увагі да сябе з боку салдатаў. У гэты ж час да атрада Жанны далучыліся два яе верныя спадарожніка — рыцары і Бертран дэ Пуланжы.

За 11 дзён пераадолеўшы адлегласць па непрыяцельскай бургундскай тэрыторыі паміж Домрамі і , 4 сакавіка 1429 года Жанна прыбыла ў гэты замак — рэзідэнцыю дафіна Карла. Дафін скарыстаўся тым, што Жанна пісала яму ў лісце, што абавязкова пазнае яго, і ўладкаваў ёй праверку, пасадзіўшы на трон іншага чалавека і ўстаўшы ў натоўпе прыдворных. Аднак Жанна вытрымала выпрабаванне, пазнаўшы караля. Яна абвясціла яму, што паслана Небам для вызвалення краіны ад ангельскага панавання і папрасіла войскі для таго, каб зняць аблогу Арлеана. У Шыноне Жанна ўразіла Карла VII і маладога герцага Алансонскага сваім майстэрствам у вярховай яздзе, сваімі бездакорнымі ведамі гульняў, пашыраных сярод шляхты: кентэн (фр.) (, гульня ў кольцы, — патрабавалых дасканалага валодання зброяй. Падчас апраўдальнага працэсу Ален Шарцье, сакратар каралёў Карла VI і Карла VII, заявіў з нагоды допытаў, што праводзіліся на працягу папярэдняй судзільні, наступнае: «Стваралася ўражанне, што гэта дзяўчына выхавана была не ў палях, а ў школах, у цесным камунікаванні з навукамі».

Карл, аднак, вагаўся. Спачатку ён загадаў, каб матроны пацвердзілі некранутасць Жанны, потым адправіў яе ў Пуацье, дзе яна павінна была падпасці пад допыту багасловаў, а таксама адправіў ганцоў на яе радзіму. Пасля таго, як не было знойдзена нічога, што магло б кінуць цень на рэпутацыю дзяўчыны, Карл вырашыўся перадаць у яе рукі камандаванне войскамі і прызначыў яе галоўнакамандуючым. Вядучыя французскія вайскаводы па мянушцы Ла Гір (з франц. гнеў), і граф , які з апошніх сіл адбіваў англійскія атакі ў Арлеане, павінны былі пайсці пад яе камандаванне. Начальнікам яе штаба стаў прынц Алансонскі. Важную ролю ў такім адважным рашэнні згуляў той факт, што Жанна імем Бога пацвердзіла Карлу яго законнанароджанасць і правы на прастол, у якіх сумняваліся многія, улучаючы самага Карла.

Жанна — военачальнік

Пасля прызначэння для Жанны вырабляюць даспехі (яна атрымала адмысловы дазвол камісіі багасловаў з Пуацье на нашэнне мужчынскага адзення), сцяг і харугву. Меч для яе быў знойдзены ў цэрквы Сэнт-Катрын-дэ-Фьербуа паводле наказу самай Жанны. Па легендзе, гэты меч прыналежаў Карлу Вялікаму.

Потым яна скіравалася ў Блуа, прызначаны зборным пунктам для войска, і ўжо на чале войска выступіла да Арлеана.

Вестку пра тое, што войска ўзначаліла пасланка Бога, выклікала незвычайны маральны ўздым у войску. Страцілыя надзею начальнікі і салдаты, якія стаміліся ад бясконцых параз, натхніліся і зноў знайшлі адвагу.

29 красавіка Жанна з невялікім атрадам пракрадаецца ў Арлеан. 4 мая яе армія здабыло першую перамогу, узяўшы бастыён Сен-Лу. Перамогі шлі адна за іншай, і ўжо ў ноч з 7 на 8 мая ангельцы былі прымушаны зняць з горада. Такім чынам, заданне, якое іншыя французскія палкаводцы палічылі невыканальным, Жанна д’Арк вырашыла за чатыры дні.

Пасля перамогі пад Арлеанам Жанну далі мянушку «Арлеанскай Дзевы»(фр.: la Pucelle d’Orléans).

Дзень 8 мая да нашых дзён адзначаецца кожны год у Арлеане як галоўнае свята горада.

Ваганні і нерашучасць Карла былі прычынай таго, што ў свой наступны паход да занятых англічанамі Жанна выступіла толькі 9 чэрвеня. Аднак і ў гэты раз армія, што ўзначальваецца ёю, дзеяла хутка, наважна і незвычайна паспяхова. 11 чэрвеня армія падышло да цэнтральнага ўмацаванага пункта англічан на Луары — , на наступны дзень Жаржо быў , 15 чэрвеня Жанна выступае на , 16 чэрвеня — на , а ўжо 18 чэрвеня адбылася вырашальная з англійскім войскам, што ўзначальваецца і , якая скончылася поўным разгромам англічан. Грозны Тальбат трапіў у палон, Фастальф бег з поля бою. Луарская аперацыя была завершана.

Жанна д'Арк на каранаванні Карла VII. Жан Агюст Дамінік Энгр, 1854.

Жанна адправілася да караля і заклікала яго адправіцца на ў Рэймс, традыцыйнае месца ўкаранавання французскіх каралёў. Перад пачаткам паходу Жанна здолела таксама замірыць караля з былым у яго ў няласкі , дасведчаным палкаводцам, што яшчэ больш згуртавала французаў.

29 чэрвеня пачаўся «бяскроўны паход» убок Рэймса. Горад за горадам адкрываў вароты перад каралеўскім войскам, 17 ліпеня кароль быў урачыста памазаны ў Рэймскім саборы пры Жанне д’Арк, што выклікала незвычайны воплеск нацыянальнага духу ў краіне. Бургундскі герцаг Філіп III Добры не прыехаў на цырымонію, і Жанна ў той жа дзень напісала яму ліст, заклікаючы да замірэння.

Пасля каранавання Жанна пераконвала Карла пачаць наступ на Парыж, карыстаючыся спрыяльнай сітуацыяй і замяшаннем у стане англічан, аднак той ізноў пачаў вагацца. Атака на сталіцу была распачата толькі ў верасні, аднак наступ быў хутка спынены. Кароль аддаў загад адводзіць войска да Луары, і 21 верасня армія была распушчана.

Вясной 1430 года ваенныя дзеянні былі адноўлены, але праходзілі млява. Жанне ўвесь час ставіліся перашкоды каралеўскімі прыдворнымі. У маі Жанна прыходзіць на дапамогу Камп’еню, . 23 мая ў выніку здрады (быў падняты мост у горад, што адразала Жанне шлях для адыходу) Жанна д’Арк была ўзята ў палон бургундцамі. Кароль Карл, які гэтулькім быў ёй абавязаны, не зрабіў нічога, каб выратаваць Жанну. Неўзабаве за 10 000 залатых ліўраў бургундцы прадалі яе англічанам. У лістападзе—снежні 1430 года Жанна была перавезена ў Руан.

Працэс і асуджэнне

Працэс пачаўся 21 лютага 1431 года. Нягледзячы на тое, што фармальна Жанну судзіла царква па вінавачанні ў ерасі, яна ўтрымвалася ў турме пад аховай англічан як ваеннапалонная. Узначальваў працэс біскуп П’ер Кашон, зацяты прыхільнік англійскіх інтарэсаў ва Францыі.

Англійскі ўрад ані не хаваў ні свайго дачынення да суда над Жаннай д’Арк, ні таго значэння, якое ён гэтаму суду надаваў. Ён узяў на сябе ўсе злучаныя з ім выдаткі. Захаваныя і апублікаваныя дакументы ангельскага скарбніцтва ў Нармандыі паказваюць, што гэтыя выдаткі былі немалымі.

У хроніках венецыянца проста сказана: «Англічане спалілі Жанну па прычыне яе поспехаў, бо французы мелі поспех і, здавалася, будуць мець поспех без канца. Англічане ж казалі, што, калі гэта дзяўчына загіне, лёс не будзе больш прыхільны да дафіна». Падчас працэсу высветлілася, што звінаваціць Жанну будзе не так проста — дзяўчына трымалася на судзільні з узрушальнай мужнасцю і ўпэўнена аспрэчвала вінавачанні ў ерасі і зносінах з д'яблам, абыходзячы шматлікія пасткі. Паколькі не атрымоўвалася дамагчыся ад яе прызнанні ў ерасі, суд пачаў канцэнтравацца на тых фактах, дзе добраахвотнае прызнанне Жанны не патрабавалася, — прыкладам на нашэнні мужчынскага адзення, грэбаванні аўтарытэтам Царквы, а таксама спрабаваў давесці, што галасы, якія чула Жанна, выходзілі ад д'ябла. Насуперак нормам царкоўнага суда Жанне не дазволілі падаць адзоў Папе і праігнаравалі спрыяльныя для Жанны высновы працэсу ў Пуацье.

Помнік ля месца пакарання смерцю Жанны (Maxime Real del Sarte, 1928).

У надзеі зламаць волю вязніцы яе ўтрымваюць у жудасных умовах, англійскія вартаўнікі абражаюць яе, на допыце 9 мая трыбунал пагражаў ёй катаваннем, але ўсё марна — Жанна адмаўляецца скарыцца і прызнаць сябе вінаватай. Кашон разумеў, што калі ён засудзіць Жанну на смерць, не дамогшыся ад яе прызнання віны, тое толькі паспрыяе ўзнікненню вакол яе арэолу пакутніцы. 24 мая ён звярнуўся да шчырай подласці — падаў вязніцы гатовае вогнішча для яе пакарання смерцю праз спаленне і ўжо каля вогнішча абяцаў перавесці яе з англійскай у царкоўную турму, дзе ёй будзе забяспечаны добры сыход, калі яна падпіша паперу пра адрачэнне ад ерасей і паслухмянства Царкве. Пры гэтым папера з тэкстам, зачытаным непісьменнай дзяўчыне, была падменена іншай, на якой быў тэкст пра поўнае адрачэнне ад усіх сваіх «памылак», на якой Жанна паставіла крыж. Натуральна, Кашон і не думаў выконваць сваё абяцанне і зноў адправіў яе ў ранейшую турму.

Праз некалькі дзён пад падставай таго, што Жанна зноў надзела мужчынскае адзенне (жаночае было ў яе адабрана сілай) і, такім чынам, «запала ў ранейшыя памылкі» — трыбунал прысудзіў яе да смерці. 30 мая 1431 года Жанна д’Арк была спалена жыўцом на плошчы Старога Рынку ў Руане. На галаву Жанны надзелі папяровую мітру з надпісам «Ератычка, вераадступніца, балвахвальніца» і павялі на вогнішча. «Біскуп, я паміраю з-за вас. Я выклікаю вас на Боскі суд!» — з вышыні вогнішча крыкнула Жанна і папрасіла даць ёй крыж. Кат працягнуў ёй дзве скрыжаваныя лазіны. І калі агонь ахапіў яе, яна крыкнула трохі раз: «Ісус!». Амаль усё плакалі ад жалю. Яе попел быў рассеяны над Сенай. У музеі гарады Шынон захоўваюцца рэшткі, што нібы належаць Жанне д’Арк, хоць, па даследаваннях навуковых, гэтыя мошчы ёй не прыналежаць.

Пасля смерці

Асуджэнне і пакаранне смерцю Жанны д’Арк не дапамаглі англічанам — ад удару, нанесенага ёю, яны так і не змаглі акрыяць.

, запознена зразумеўшы, які ўплыў на краіну зрабіла каранаванне Карла ў Рэймсе, уладкаваў сваё «памазанне» юнага Генрыха VI у Саборы Парыжскай Богамаці у снежні 1431 года, якое, аднак, мала кім ва Францыі было ўспрынята як законнае.

Ужо ў наступным годзе Дзюнуа ўзяў Шартр, а канэтабль Рышмон, які канчаткова пагадніўся з каралём, стаў яго галоўным дарадцам.

У 1435 годзе памерлі Бэдфард і Ізабела Баварская.

У верасні гэтага ж года адбылася важная падзея — канчатковае замірэнне Францыі і Бургундыі, якія склалі Араскую дамову супраць англічан. Ужо на наступны год Рышмон увайшоў з войскам у Парыж. Вырашальны наступ французаў затрымаўся на некалькі гадоў з-за інтрыг і мяцяжоў пры каралеўскім двары.

У 1449 годзе французы пачалі наступ у Нармандыі, які завяршыўся перамогай 15 красавіка 1450 года ў . Нармандыя была захоплена французамі.

У 1453 годзе французы ўзялі Бардо, што спыніла Стагадовую вайну.

Апраўдальны працэс

Да апраўдання Жанны д’Арк. Памятная дошка. Руан.

Пасля сканчэння вайны ў Нармандыі у 1452 годзе Карл VII загадаў сабраць усе дакументы, што адносяцца да працэсу над Жаннай, і распачаць расследаванне яго законнасці. Вынік вывучыў дакументы працэсу, апытаў пазасталых жывым сведак і згоднена прыйшоў да высновы пра тое, што падчас працэсу над Жаннай дапушчаліся грубыя парушэнні закона. У 1455 годзе Папа Калікст III загадаў правесці новы працэс і прызначыў трох сваіх прадстаўнікоў для назірання над ім.

Суд засядаў у Парыжы, Руане і Арлеане, таксама праводзілася расследаванне ў родных краях Жанны. Легаты Папы і суддзі дапыталі 115 сведак, у тым ліку і маці Жанны, яе таварышаў па зброі, простых жыхароў Арлеана.

7 ліпеня 1456 года суддзі зачыталі вердыкт, які абвяшчаў, што кожны пункт вінавачання супраць Жанны аспрэчваецца сведчаннямі сведак. Першы працэс быў абвешчаны несапраўдным, адзін асобнік пратаколаў і абвінаваўчага зняволення быў сімвалічна разарваны перад натоўпам якія памкнуліся. Добрае імя Жанны было адноўлена.

У 1909 Папа Пій X абвясціў Жанну блажэннай, а 16 мая 1920 года Папа Бенедыкт XV кананізаваў яе (Дзень памяці — 30 мая). У цяперашні момант практычна ў кожнай каталіцкай царкве ва Францыі ёсць статуя святой Жанны д’Арк. Арлеанская дзева малюецца ў мужчынскім касцюме, з мячом у руцэ.

Заўвагі

На думку У. І. Райцеса, пераклад з французскай «Арлеанская дзева» не зусім карэктны, бо эпітэт «Дзева» (фр. la Vierge) у сярэднія вякі ў Заходняй Еўропе ўжывалі толькі да Багародзіцы
Гэта статуя ахоўваецца дзяржавай як гістарычны манумент з 30 кастрычніка 2002 года

Крыніцы

Bouzy O. Jeanne d'Arc l'histoire à l'endroit — 2008. — P. 82. — 280 с. — ISBN 978-2-85443-531-3
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23021084"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q61735204"></a>
Krumeich G. La date de la naissance de Jeanne d'Arc // De Domremy... a Tokyo : Jeanne d'Arc et la Lorraine — 2013. — P. 21–31. — 406 с. — ISBN 978-2-8143-0154-2
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q61735291"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q97570"></a>
Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 15.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>
Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 92.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>
Malcolm G.A. Vale, Lanhers Y. Saint Joan of Arc // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a>
Эжен Эмануэль Виолле-ле-Дюк. Развлечения. Квинтина и бугурт // Жизнь и развлечения в средние века / Пер. с фр. М. Ю. Некрасова; вступ. ст. профессора А. Н. Кирпичникова; науч. ред. Н. И. Милетенко; сост. С. Е. Еременко.. — СПб: Евразия, 1997. — 384 с. — (Культура средних веков в памятниках исторической мысли Франции). — 3 000 экз. — ISBN 5-8071-0021-2.
Declan Butler. Joan of Arc’s relics exposed as forgery «», 446 (5 April 2007)

Літаратура

Процесс Жанны д’Арк: Материалы инквизиционного процесса / Пер., коммент., статья А. Б. Скакальской. - М.; СПб.: Альянс-Архео, 2008.
. Жанна д’Арк. — М.: Молодая гвардия, 1962; 1982 (2-е издание); 2007 (3-е издание). — Серия «ЖЗЛ». — ISBN 978-5-235-03039-8
Перну Режин, Клэн Мари-Вероник. Жанна д’Арк. / Пер. Т. Пошерстник, О. Ивановой. — М.: Прогресс-Академия, 1992. — 560 с. — Серия «Века и люди». — ISBN 5-01-002054-8
Райцес В. И. Жанна Д’Арк. Факты, легенды, гипотезы. — Л.: Наука, 1982. — 200 с.: ил. — Серия «Научные биографии».
Райцес В. И. Процесс Жанны д’Арк Архівавана 17 лістапада 2004..
Ромм Фредди. Жанна д’Арк. Загадки Орлеанской девы. — М.: ЭНАС 2008. — 216 с. — Серия «Человек и эпоха».
Сикари А. Святая Жанна Архівавана 8 студзеня 2007.
Марк Твен. Жанна д’Арк Архівавана 1 сакавіка 2007.
Дмитрий Мережковский. «Жанна д’Арк» Архівавана 23 верасня 2015.
Мария Йозефа Курк фон Потурцин Жанна д’Арк(недаступная спасылка)
П. В. Крылов. Мужской костюм Жанны д’Арк: неслыханная дерзость или вынужденный шаг? Архівавана 14 верасня 2007.
В. Тропейко. Жанна д’Арк Архівавана 16 кастрычніка 2002.
Ален Деко. Великие Загадки Истории: Была ли сожжена Жанна д’Арк? Архівавана 30 верасня 2007.
О. Велейко. Оклеветанная Жанна, или разоблачение «разоблачений»
Оболенский С. С. Жанна — божья Дева. Париж YMCA-PRESS 1987 г. 506 с.
Тогоева О. И. Вольтер, Жанна д’Арк и осел. К истории одного мотива // Французский ежегодник 2008. М., 2008. С. 25-46.
Краткий исторический словарь. — М., 1999.
Б. Шоу. Святая Іаанна (Saint Joan, 1923)

Спасылкі

Сайт, прысвечаны Жанне д’Арк з падборкай дакументаў (англ.)
Праект Maid of heaven (англ.)
Анры Валон. Жанна д’Арк (фр.)
Протоколы обвинительного процесса Жанны д’Арк (руск.)
Жанна Д’Арк — жизнь как шедевр. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»
Проект «Святая Жанна» библиотеки «Una Fides»
Материалы по альтернативной версии Архівавана 4 чэрвеня 2009.
Осада Орлеана (фр.)
Миссия Жанны д’Арк и загадки истории (Евгений Хацкельсон).
Жанна д'Арк // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

[7] На думку У. І. Райцеса, пераклад з французскай «Арлеанская дзева» не зусім карэктны, бо эпітэт «Дзева» (фр. la Vierge) у сярэднія вякі ў Заходняй Еўропе ўжывалі толькі да Багародзіцы

[8] Гэта статуя ахоўваецца дзяржавай як гістарычны манумент з 30 кастрычніка 2002 года

[_0511f5c7931f02de-1] Bouzy O. Jeanne d'Arc l'histoire à l'endroit — 2008. — P. 82. — 280 с. — ISBN 978-2-85443-531-3
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23021084"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q61735204"></a>

[_da8691d1d07708ed-2] Krumeich G. La date de la naissance de Jeanne d'Arc // De Domremy... a Tokyo : Jeanne d'Arc et la Lorraine — 2013. — P. 21–31. — 406 с. — ISBN 978-2-8143-0154-2
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q61735291"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q97570"></a>

[_fb10f5e53f9240a1-3] Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 15.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>

[_0c6c91b0aa4b9dc8-4] Pernoud R. J'ai nom Jeanne la Pucelle — Éditions Gallimard, 1994. — P. 92.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13418199"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q272189"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q273819"></a>

[_e306aef339d99c42-5] Malcolm G.A. Vale, Lanhers Y. Saint Joan of Arc // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741"></a>

[6] Эжен Эмануэль Виолле-ле-Дюк. Развлечения. Квинтина и бугурт // Жизнь и развлечения в средние века / Пер. с фр. М. Ю. Некрасова; вступ. ст. профессора А. Н. Кирпичникова; науч. ред. Н. И. Милетенко; сост. С. Е. Еременко.. — СПб: Евразия, 1997. — 384 с. — (Культура средних веков в памятниках исторической мысли Франции). — 3 000 экз. — ISBN 5-8071-0021-2.

[9] Declan Butler. Joan of Arc’s relics exposed as forgery «», 446 (5 April 2007)