Санскры т дэванагары स स क त व क ачышчаная аздобленая мова старажытная літаратурная мова Індыі са складанай граматыкай У

Санскры́т (дэванагары: संस्कृता वाक्, «ачышчаная, аздобленая мова») — старажытная літаратурная мова Індыі са складанай граматыкай. Узрост ранніх помнікаў даходзіць да трох с паловай тысяч гадоў. Санскрыт трэба разглядаць не як мову якога-небудзь народа, а як мову пэўнай культуры, распаўсюджанай выключна ў асяроддзі сацыяльнай эліты. Гэта культура прадстаўлена, галоўным чынам, індуісцкімі рэлігійнымі тэкстамі; і таксама як лацінская і грэчаская мовы на Захадзе — санскрыт на Усходзе стаў мовай міжкультурных зносін, вучоных і рэлігійных дзеячаў. У цяперашні час, гэтая мова лічыцца адной з 22 афіцыйных моў Індыі. Граматыка — надзвычай складаная і багатая; лічыцца, што санскрыт з’яўляецца адной з самых моў свету. Лексіка багатая і стылістычна разнастайная.

Санскрыт
Саманазва	संस्कृता वाक्, संस्कृता भाषा
Краіны	Індыя
Рэгіёны	Галоўным чынам Паўднёвая Азія
Афіцыйны статус	Індыя (адна з 22-х афіцыйных моў Індыі)
Агульная колькасць носьбітаў	14000 (2001 г.)
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Інда-іранская галіна Інда-арыйская група
Пісьменнасць	дэванагары і інш.
Моўныя коды
(ДАСТ 7.75–97)	сан 581
(ISO 639-1)	sa
(ISO 639-2)	san
(ISO 639-3)	san
Ethnologue	san
IETF	sa
Glottolog	sans1269
Вікіпедыя на гэтай мове

Санскрыт паўплываў на развіццё моў Індыі (галоўным чынам у лексіцы) і на некаторыя іншыя мовы, якія апынуліся ў сферы санскрыцкай ці будыйскай культуры. У Індыі санскрыт выкарыстоўваецца як мова гуманітарных навук і рэлігійнага культа; у вузкім коле — як размоўная мова. Санскрыт запісваўся рознымі відамі пісьменнасці, што ўзыходзяць да : , , , , дэванагары і іншыя (у цяперашні час для санскрыта выкарыстоўваецца толькі дэванагары). На санскрыце напісаны творы мастацкай, рэлігійнай, філасофскай, юрыдычнай і навуковай літаратуры, якія аказалі ўплыў на культуры Паўднёвай, Паўднёва-Усходняй і Цэнтральнай Азіі і Заходняй Еўропы.

Вывучэнне санскрыту ў Еўропе пачалося з канца XVIII ст.: у 1786 годзе яго адкрыў для Еўропы брытанскі філолаг (да гэтага санскрыт быў апісаны французскім езуітам ў 1767 годзе і нямецкім місіянерам , але іх працы былі апублікаваны ўжо пасля прац Джонса). Знаёмства з санскрытам сыграла ў пачатку XIX ст. вырашальную ролю ў стварэнні параўнальна-гістарычнага мовазнаўства.

Колькасць носьбітаў: для 50 тысяч — родная мова, для 195 тысяч — другая мова.

Гісторыя

Санскрыт узнік, як мяркуецца, каля 1200 г. да н.э. Тагачасная ведыйская мова, аднак, адрозніваецца ад класічнага санскрыту. Мова санскрыт сфарміравалася як спроба новае стандартызацыі старажытных індыйскіх гаворак, падчас якой было праведзена новае ўнармаванне састарэлай на той час ведыйскай. Стандартызацыя новае мовы, якая стала вядомая пад назвай санскрыт, была ажыццёўлена выдатным мовазнаўцам таго часу Паніні_ru (нарадзіўся ў 4 ст. да н.э. на паўночным усходзе сучаснага Пакістана), які, між іншага, склаў грунтоўныя апісанні граматыкі таго часу.

Асноўным адрозненнем санскрыту ад ведыйскае мовы можна лічыць рэгіён яго складання, а таксама структурныя паказчыкі. Так, ведыйская мова развілася ў эпоху знаходжання старажытнай індаарыйскай цывілізацыі ў Пенджабе (паўночны захад Індыі, усход Пакістана) і, адпаведна, склалася на гаворках гэтага рэгіёна, у той час як санскрыт узнік у эпоху перамяшчэння індаарыйскае цывілізацыі далей на ўсход, на даліну Ганга, што паўплывала на стандарт гэтае мовы ў гэтай мясцовасці. Марфалагічна санскрыт у цэлым можна апісаць як мову, якая зведала пэўнае спрашчэнне ў параўнанні з ведыйскай (знікненне або перапрацоўка некаторых форм часу_ru, ладу_ru дзеясловаў). Як ведыйская мова, так і санскрыт у літаратуры могуць абагульняцца ў шырэйшае паняцце — старажытнаіндыйская мова.

Першапачаткова санскрыт не меў пісьменнасці, творы на мове перадаваліся вусна. Для запісу ўжываліся пісьмо (яшчэ да н.э.), пазней — сістэмы пісьма, распрацаваныя на яе аснове (дэванагары, кхароштхі_ru). У цяперашнія часы існуе сістэма, вядомая пад тэрмінам міжнародная сістэма транслітарацыі санскрыту_ru (або пад англійскім скарачэннем IAST), створаная ў мэтах запісу мовы лацініцай (зрэшты, гэтая сістэма выкарыстоўваецца і для сучасных моў Індыі, часам нават для неіндаарыйскіх).

Гісторыя выхаду санскрыту з ужывання нечым нагадвае падобную гісторыю ведыйскае мовы — састарэнне літаратурнае нормы ў параўнанні з народнымі гаворкамі, якія праз уласнае развіццё пачыналі прыкметна аддаляцца ад пісьмовае мовы. Ужо да нашай эры фарміруюцца новыя літаратурныя мовы — пракрыты, але яны не выцясняюць санскрыт, таму іх існаванне адносна адна адной варта характарызаваць не як строга храналагічнае, а паралельнае.

Генетычна мова адносілася да індаарыйскае групы (а па часе — да стадыі, вядомай як старажытнаіндыйская мова) індаіранскае галіны індаеўрапейскае сям’і моў. Акрамя ўласна індаеўрапейскіх характарыстык адлюстроўвае на сабе ўплывы кантактаў з мовамі насельніцтва, якое пражывала на Індастане да прыходу арыяў (што таксама назіраецца ў ведыйскай мове, гл. даведыйскі субстрат). Як і іншыя індаіранскія мовы, санскрыт — тыповая «сатэмная» мова (тры рады праіндаеўрапейскіх велярных у санскрыце адлюстраваныя як свісцячыя; для параўнання, да сатэмных індаеўрапейскіх належаць таксама славянскія і балтыйскія мовы). Сатэмізацыю ў санскрыце можна паказаць на найбольш вядомым слове для гэтай ізаглосы — «сто», прыведзеным ніжэй у табліцы (як бачна з табліцы, у лацінскай і англійскай наадварот, адбылося захаванне велярнага, бо яны не адносяцца да сатэмных).

Узоры слоў:
Беларуская	Санскрыт	Англійская	Лацінская
сто	śata	hundred	centum
маці	mātṛ	mother	mater
брат	bhrātṛ	brother	frater
быць / ёсць	bhū / asti	be / is	fuisse / est
два	dvi	two	duo
тры	tri	three	tres

Сучаснасць

Санскрыт напрамую паўплываў на мову хіндзі: многія персізмы ў ёй былі заменены на санскрыцкія словы. Ужо некалькі стагоддзяў санскрыт запісваецца пераважна пісьменнасцю дэванагары, але часам і мясцовымі пісьменнасцямі.

Сёння санскрыт у асноўным «мёртвая» мова, падобна лаціне, але ён застаецца па-ранейшаму свяшчэннай мовай індуістаў, бо ўсе іх святыя пісанні (ад Ведаў з Упанішадамі да Бхагавад-Гіты_ru) былі напісаныя на санскрыце і часта так і выкарыстоўваюцца. Санскрыт таксама ўжываецца ў рэлігійных рытуалах (напрыклад, у богаслужэннях, вяселлях і памінанні мёртвых). Пры распаўсюджванні індыйскіх рэлігійных вераванняў ва Усходняй Азіі — санскрытызмы пранікалі ў іншыя мовы рэгіёна, у тым ліку не індаеўрапейскія. У сучаснай лінгвістыцы — санскрыт адыгрывае важную ролю ў параўнальна-гістарычным мовазнаўстве як крыніца лексем, што прыводзяцца для параўнання з іншымі індаеўрапейскімі мовамі (з прычыны пэўнага архаізму).

Гл. таксама

Пракрыт
Палі

Зноскі

Канстытуцыя Індыі (англ.), ст. 330, Восьмы дадатак да артыкулаў 344 (1) і 351. Мовы.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0238-5 (Т. 14).
Санскрит // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Гильфердинг А. Ф. О сродстве языка славянского с санскритским. — СПб.: Тип. Императорской Академии Наук, 1853. — 288, VI с.
Иванов В. В., Топоров В. Н. Санскрит. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 134 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
Кочергина В. А. Начальный курс санскрита. М.: Издательство АН СССР, 1956.
Кочергина В.А. Санскритско-русский словарь: около 30000 слов / Под ред. В. И. Кальянова. С приложением "Грамматического очерка санскрита" А. А. Зализняка. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Русский язык, 1987. — 944 с. — 4 250 экз.

Спасылкі

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
на санскрыце

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Санскрыт

О языке древней Индии. Лекцыя акадэміка Андрэя Залізняка на сайце
Падручнікі і артыкулы аб санскрыце і іншых мовах Архівавана 19 жніўня 2016. (руск.)
Санскритско-русский/русско-санскритский словарь онлайн Архівавана 11 сакавіка 2022. каля 50 000 слоў (руск.)

[1] Канстытуцыя Індыі (англ.), ст. 330, Восьмы дадатак да артыкулаў 344 (1) і 351. Мовы.