Сабор Святога Марка

Сабо́р Свято́га Ма́рка (італ.: Basilica di San Marco — «базіліка Сан-Марка») — кафедральны сабор Венецыі (да 1807 года прыдворная капэла пры палацы дожаў), які ўяўляе сабой рэдкі прыклад візантыйскай архітэктуры ў Заходняй Еўропе. Размяшчаецца на плошчы Святога Марка, побач з Палацам дожаў.

Каталіцкі храм
Сабор Святога Марка
Basilica di San Marco
45°26′03,76″ пн. ш. 12°20′23,55″ у. д.^HGЯO
Краіна	Італія
Горад	Венецыя
Канфесія	каталіцызм
Епархія
Тып будынка	базіліка
Архітэктурны стыль	раманскі стыль і Візантыйская архітэктура
Архітэктар	Domenico I Contarini^[d]
Дата заснавання	829
Асноўныя даты
832 — Пабудова першай базілікі 1094 — Асвячэнне сучаснай базілікі
Рэліквіі і святыні	мошчы апостала Марка і
Стан	дзеючы храм
Сайт	basilicasanmarco.it
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сабор, упрыгожаны шматлікімі мазаікамі, выкананымі ў візантыйскім стылі, з’яўляецца месцам знаходжання мошчаў апостала Марка і мноства каштоўных прадметаў мастацтва, вывезеных з Канстанцінопаля ў ходзе крыжовых паходаў. У 1987 годзе сабор разам з іншымі венецыянскімі помнікамі ўвайшоў у спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Гісторыя сабора Святога Марка

Першая базіліка

Выкраданне мошчаў апостала Марка з Александрыі
(мазаіка прэсбітэрыя, XI стагоддзе)

Базіліка была пабудавана для размяшчэння мошчаў апостала Марка, якія 31 студзеня 829 года былі прывезены з Александрыі ў Венецыю венецыянскімі купцамі Буона і Рустыка, якія ў 828 годзе, прыбыўшы ў Александрыю, даведаліся, што мусульмане пачалі разбурэнне хрысціянскіх храмаў для ўзвядзення мячэцей. Паданне звязвае пропаведзь хрысціянства ў гарадах Венецыянскай лагуны з апосталам Маркам, таму купцы вырашылі выратаваць мошчы святога ад апаганьвання і прывезці іх у свой горад. Каб перанесці рэліквію на карабель, гандляры пайшлі на хітрасць: цела евангеліста было пакладзена ў вялікі кошык і схавана пад свінымі тушамі, да якіх не маглі дакрануцца сарацыны нават пры мытным аглядзе. Для большай надзейнасці кошык схавалі ў складках паруса аднаго з суднаў (падзеям, звязаным з перанясеннем мошчаў, прысвечаны мазаікі прэсбітэрыя і адзін з люнетаў цэнтральнага фасада). Пасля перанясення мошчаў у горад, апостал Марк замяніў святога Феадора ў ролі нябеснага заступніка Венецыі, а сімвалам горада стаў знак гэтага евангеліста — .

Будаўніцтва было пачата дожам Джусцініяна Партэчыпацыа ў 829 годзе, а завершана ў 832 годзе яго братам дожам . Будынак першай базілікі не захаваўся, таму пра яе аблічча можна судзіць толькі па археалагічных раскопках, выкананых падчас рэстаўрацыі крыпты сабора, калі быў выяўлены старажытны мур сцен. Лічыцца, што царква была пабудавана ў форме лацінскай базілікі тыпу равенскіх (Сан-Вітале) і займала месца цяперашняй крыпты^:18. Купал, устаноўлены над яе цэнтральнай часткай, знаходзіўся над месцам пахавання мошчаў апостала Марка.

Базіліка была пашкоджана пажарам, які ўзнік у 976 годзе падчас дварцовага перавароту, калі дож быў зрынуты дожам . Пажар, які пачаўся ў Палацы дожаў, перакінуўся на паўночна-заходнюю частку сабора і нанёс яму сур’ёзныя пашкоджанні. К канцу X стагоддзя базіліка была адноўлена, але даследчыкі лічаць, што гэта была рэстаўрацыя будынка, а не новае будаўніцтва^{:18 :12}.

Сучасная базіліка

Рэканструкцыя першапачатковага фасада другой базілікі (акварэль, XIX стагоддзе)

Будаўніцтва сучаснай базілікі пачаў у 1063 годзе дож . У 1071 годзе ў яшчэ недабудаваным саборы быў узведзены на пасаду дожа , пры якім у 1071—1084 гадах быў распачаты першы цыкл стварэння мазаічнага ўбрання базілікі. Асвячэнне храма адбылося ў 1094 годзе пры дожы , які быў пахаваны ў галерэі на месцы сучаснага нартэкса сабора^:16.

Крыжовакупальная пяцігаловая царква была збудавана на ўзор канстанцінопальскага . На працягу наступных стагоддзяў царква бесперапынна пашыралася і ўпрыгожвалася: у 1159 годзе пачаліся работы па абліцоўванню сабора мармурам, у XII стагоддзі былі выкананы мазаікі цэнтральных купалаў і скляпенняў, у 1343—1354 гады былі прыбудаваны баптыстэрый і капэла Святога Ісідара, у XV стагоддзі — капэла Масколі і сакрысція (1486—1493 гады), у 1504—1521 гадах капэла Дзен. Вонкавае ўбранне сабора было завершана к канцу XV стагоддзя, пра што сведчыць яго выява на карціне Джэнціле Беліні «Працэсія рэліквіі на плошчы Сан Марка» (1493 год). Тытул галоўнага будаўніка сабора ў розны час насілі такія архітэктары, як Якопа Сансавіна і Бальдасарэ Лангена^:5.

Працэсія рэліквіі Святога Крыжа на плошчы Сан Марка, Джэнціле Беліні, 1496 год

Мноства старажытных рэліквій патрапілі ў сабор пасля рабавання крыжакамі Канстанцінопаля ў 1204 годзе. Да іх адносяцца квадрыга на заходнім фасадзе, «» візантыйскай работы, выява «».

Базіліка грала значную ролю ў гісторыі Венецыянскай рэспублікі. Па традыцыі глава рэспублікі станавіўся перад гараджанамі, і яго публічна абвяшчалі дожам з прэгалы — правай кафедры, адмыслова ўладкаванай для гэтай мэты. Нягледзячы на тое, што базіліка да 1807 года была толькі палацавай капэлай, у ёй праходзілі значныя афіцыйныя цырымоніі (блаславенне войска перад вайной, у тым ліку перад чацвёртым крыжовым паходам, дэманстрацыя захопленых у ворагаў сцягоў). У базіліцы адбылася пакаянная сустрэча Фрыдрыха Барбаросы з Папам Аляксандрам III. Сабор цалкам знаходзіўся ў юрысдыкцыі дожаў і меў уласны клір, незалежны ад мясцовага епіскапа^:10. У 1807 годзе па загаду Напалеона ў сабор Сан Марка з цэрквы Сан-П’етра дзі Кастэла была перанесена кафедра (тытул належыць біскупу Венецыі з 1451 года), і храм стаў кафедральным саборам Венецыі.

У наш час сабор з’яўляецца дзеючым храмам. Будзённыя набажэнствы праводзяцца ў капэле Святога Ісідара. Акрамя мошчаў апостала Марка сярод рэліквій базілікі вылучаюцца галовы апосталаў і , мошчы мучаніка і , што робіць храм цэнтрам хрысціянскага паломніцтва.

Архітэктура

Характарыстыка архітэктурнага стылю

Працяглае будаўніцтва базілікі аказала ўплыў на яе архітэктурны стыль. Пабудаваны як класічная грэчаская базіліка з суровым раманскім фасадам, сабор за гады перабудоў набыў свой сучасны вобраз, у якім змяшаліся розныя стылі. Гэта тлумачыцца таксама тым, што ў яго ўбранні былі выкарыстаны прывезеныя ў розны час у Венецыю ўсходні мармур, калоны розных ордараў, грэчаскія і раманскія барэльефы, візантыйскія і італьянскія скульптуры, гатычныя капітэлі. Усё гэта было злучана майстрамі ў гарманічнай сабора.

План сабора

Некаторыя даследчыкі не выдзяляюць пэўнага архітэктурнага стылю сабора і пішуць пра яго асаблівасці:

Я не ведаю, ці існуе яшчэ ў свеце сабор, на які можна было б паставіць чатырох бронзавых коней без рызыкі не толькі сапсаваць мастацкае ўражанне, але і апошліць будынак. Сабор Св. Марка не такі. Фантастычнае змешванне ўсіх настрояў і густаў, усіх стыляў і эпох… Гэты будынак свайго роду unicum, непаўторная індывідуальнасць у свеце цэркваў. Яго стыль лічыцца візантыйскім, але, мне здаецца, гэта справядліва толькі да вядомай ступені: з масы ўплываў, якія стварылі сабор, візантыйскі быў пераважным. Яму належыць агульны абрыс будынка, купалы, мазаікі. Але гатычныя вежкі галоўнага фасада, гатычныя стрэлы, сплеценыя са статуй, антычны лес рознакаляровых калон, усходняя стракатасць і пазалота, нарэшце, шырокая тэраса вакол купалаў — які стыль утворыць усё гэта разам узятае, калі не стыль венецыянскага Св. Марка, у якога няма ні продкаў, ні перайманняў.

— П.Н. Перцов. «Венеция», 1905 год.

Агульныя асаблівасці

Сабор пабудаваны ў форме грэчаскага крыжа і з’яўляецца тыповай візантыйскай крыжовакупальнай базілікай, пабудаванай па прыкладу канстанцінопальскай , але не з’яўляецца яе дакладным паўторам. У канцы XII стагоддзі да базілікі быў прыбудаваны прасторны нартэкс, а ў наступныя стагоддзі шэраг іншых памяшканняў (некалькі капэл, баптыстэрый, сакрысція). За выключэннем алтарнай часткі, якая заканчваецца апсідай, рукавы крыжа падзелены аркадамі на тры нефы, хоры (другі паверх бакавых нефаў) адсутнічаюць. Памеры базілікі складаюць 76,5 (даўжыня разам з алтарнай часткай) на 62,5 метраў. Вышыня базілікі (па цэнтральным купале) складае 43 метры.

Алтарная перагародка

Алтарная частка (прэсбітэрый) па ўсходнім узоры аддзелена ад цэнтральнага нефа гатычным іканастасам, створаным у 1394 годзе майстрамі П’етра Паола і Якабела . Алтарная перагародка створана з каляровага мармуру і ўвянчана вялікім крыжам, па баках ад якога ўстаноўлены чатырнаццаць статуй (дванаццаць апосталаў, Дзева Марыя і апостал Марк). У алтарнай частцы ўстаноўлены ківорый (V стагоддзе), пад якім знаходзіцца галоўны алтар храма з мошчамі Святога Марка, перанесенымі ў сабор з крыпты ў 1835 годзе. Ён высечаны з суцэльнага кавалка зялёнага ўсходняга мармуру і падтрымліваецца чатырма калонамі з вапнавага алебастру (XIII стагоддзе). На кожнай калоне ў дзевяць радоў размешчаны рэльефы з гісторыяй Дзевы Марыі і Ісуса, у якіх знайшлі сваё адлюстраванне, апроч кананічных, апакрыфічныя гісторыі.

Грыфон (дэталь наборнай падлогі)

Наборная мармуровая падлога базілікі створана ў XII стагоддзі і гарманіруе з вонкавым і ўнутраным мармуровым убраннем сабора. Яна выканана з пліт рознакаляровага мармуру з устаўкамі мазаічных выяў (былі створаны ў перыяд да XV стагоддзя), выкананых з маленькіх кавалачкаў мармуру рознай формы і памеру. Сярод мазаік падлогі прысутнічаюць як геаметрычны арнамент (кругі, квадраты, васьмівугольнікі), так і выявы жывёл, раслінны арнамент. Частка арнаментаў была створана ў 1425 годзе фларэнційскім мастаком Паала Учэла.

Званіца сабора стаіць асобна ад яго, яе вышыня складае каля 100 метраў. Яна была пабудавана ў 1514 годзе і, акрамя царкоўных функцый, служыла таксама маяком для караблёў, якія ўваходзілі ў лагуну. Званіца цалкам разбурылася ў 1902 годзе, але была адноўлена ў першапачатковым выглядзе ў 1912 годзе.

Фасады

Першапачаткова вонкавае аблічча сабора адпавядала суровым канонам раманскага стылю (гэта было пацверджана пры рэстаўрацыі мармуровых пліт фасада ў XIX стагоддзі). Больш раскошная мармуровая абліцоўка фасада сабора была выканана ў XIII стагоддзі. Ідэя пышнейшага ўбрання фасада ўзнікла пасля чацвёртага крыжовага паходу, калі ў Венецыю (былі вывезены) калоны і капітэлі з канстанцінопальскіх палацаў і храмаў.

• Галоўны фасад (заходні)

Абліцаваны мармуровымі плітамі, упрыгожаны калонамі, увянчанымі капітэлямі карынфскага ордара. Мае пяць уваходаў, аформленых у выглядзе парталаў з калонамі ў два ярусы. Архівольты цэнтральнага партала ўпрыгожаны кампазіцыямі з алегарычнымі выявамі мастацтваў і рамёстваў. Аркі парталаў і размешчаных над імі люнетаў упрыгожаны мазаікай. Люнеты ўпрыгожаны гатычным вянком, выкананым у XIV—XV стагоддзях тасканскімі майстрамі. Паміж аркамі вянка, упрыгожанымі раслінным арнаментам, устаноўлены вежкі з фігурамі святых. У крайніх вежах фасада намалявана сцэна Дабравешчання (арханёл Гаўрыіл у крайняй левай вежцы, Дзева Марыя — у крайняй правай). Паміж імі ў чатырох вежках устаноўлены фігуры евангелістаў з іх .

Цэнтральны ўваход
Мазаікі люнетаў (выкананы ў 1617—1618 гадах Луіджы Гаэтана па эскізах Мафеа Вероны)
«Зняцце з крыжа»	«»	Вітраж і лоджыя з квадрыгай	«Уваскрэсенне Хрыстова»	«»
Мазаікі арак партала
«Працэсія пераносу мошчаў Святога Марка ў сабор»	«Дож і венецыянская сеньёрыя сустракаюць цела Святога Марка»	«З’яўленне Хрыста Суддзі»	«Прыбыццё мошчаў апостала Марка ў Венецыю»	«Перанясенне цела Святога Марка на карабель»
Найстарэйшая з мазаік фасада (XIII стагоддзе), адлюстроўвае падзею апостала пасля заканчэння будаўніцтва сучаснай базілікі. Падчас працяглага будаўніцтва царквы мошчы былі схаваны дожам і настаяцелем сабора, каб іх не выкралі. Тайнік быў згублены, а затым цудам быў адкрыты ў пілястры базілікі.	Мазаіка Леапольда даль Поца па кардоне мастака Себасцьяна Рычы, 1728—1729 гады.	Самая позняя з мазаік сабора, выканана ў 1836—1838 гады Ліборыа Саландры па кардоне мастака Латанцыа Кверэны	Невядомы мазаічыст па кардоне мастака П’етра Векіа, 1660 год.	Невядомы мазаічыст па кардоне мастака П’етра Векіа, 1660 год. Намаляваны агляд сарацынамі судна венецыянскіх купцоў у Александрыі. Каб мошчы не былі выяўлены, венецыянцы паклалі іх у кошыкі і закрылі свінымі тушамі.

Нягледзячы на тое, што большасць існуючых мазаік фасада была створана ў XVII—XVIII стагоддзях, агульная архітэктурная задума мазаічнага ўбрання фасада была выканана ў XV стагоддзі, што пацвярджае карціна Джэнціле Беліні «Працэсія рэліквіі Святога Крыжа на плошчы Сан Марка» (1493 год). Усе «новыя» мазаікі паўтараюць старадаўнюю іканаграфію ў адпаведнасці з распараджэннямі Вярхоўных Пракуратараў Сан Марка, якія ў выпадку пераробкі згубленай ці разбуранай мазаікі даручалі ўзнавіць яе сюжэт у адпаведнасці са старажытным узорам і зрабіць тлумачальны надпіс^:31.

Бронзавыя дзверы сабора (за выключэннем цэнтральнай) былі створаны ў XII—XIV стагоддзях. Іх аўтар, венецыянскі ювелір Бертуча, у 1300 годзе пакінуў на адной з іх надпіс, што працуючы над імі, ён кіраваўся ўзорам дзвярэй цэнтральнага партала. Дзверы цэнтральнага партала датуюцца VI стагоддзем і былі, як многія іншыя элементы фасада, прывезены ў Венецыю з Канстанцінопаля. Створкі выкананы з папярочных бронзавых пласцін, якія ўпрыгожаны 34 радамі арачак, размешчаных у форме паўлінавага хваста.

Паміж аркамі ўваходных парталаў, пад размешчанай вышэй лоджыяй, устаноўлены візантыйскія пліты з парнымі барэльефамі, сіметрычна размешчаныя адносна галоўнага партала. Цыкл пачынаецца з выяў двух святых воінаў — і Георгія Пераможца. Затым ідуць выявы Багародзіцы і архангела Гаўрыіла ў сцэне Дабравешчання. Завяршаюць цыкл дзве выявы подзвігаў Геракла: утаймаванне (пліта візантыйскага паходжання эпохі Феадосія) і забойства Лярнейскай гідры (пліта венецыянскай работы, XIII стагоддзе).

Парфіравыя тэтрархі

• Паўднёвы фасад

Выходзіць на п’яцэту і Палац дожаў. Фасад абліцаваны мармурам, упрыгожаны мазаікай і статуямі святых. Найбольш вядомы абраз Святога Хрыстафора, які таксама паўтараецца ў выглядзе скульптуры на паўночным фасадзе і мазаікі ў нартэксе. Размяшчэнне абраза Хрыстафора на паўднёвым фасадзе, звернутым да мора і бачным з вады, тлумачыцца старажытным павер’ем, што таго, хто паглядзіць на абраз гэтага святога, у гэты дзень не кране ніякае зло. Пад абразом Хрыстафора знаходзіцца адзіны ўваход у сабор з боку мора. Ён упрыгожаны паўкруглым тымпанам з рэльефамі (XIII стагоддзе).

Паўднёвы фасад упрыгожваюць шматлікія дэкаратыўныя элементы, вывезеныя з Канстанцінопаля. Найбольш цікавай з’яўляецца скульптура чатырох тэтрархаў, выкананая з парфіру. Тэтрархі ўстаноўлены на вуглу скарбніцы, побач з ім знаходзяцца акрытанскія пілястры.

• Паўночны фасад

Упрыгожаны мармуровай інкрустацыяй рознага паходжання. Фасад мае адзін уваход, які вядзе ў нартэкс сабора. Ён выкананы ў форме партала і ўпрыгожаны скульптурнай выявай Ражства Хрыстова, створанай венецыянскімі майстрамі ў XIII стагоддзі ў адпаведнасці з візантыйскімі канонамі. З-за выкарыстання ў дэкоры партала расліннага арнаменту ўваход атрымаў назву Порта дэі Ф’ёры («брама кветак»).

Квадрыга Святога Марка

Квадрыга Святога Марка

Асноўны артыкул: Квадрыга Святога Марка

Квадрыга Святога Марка — квадрыга з пазалочанай бронзы, устаноўленая на лоджыі сабора. З’яўляецца адзіным захаваным узорам шматфігурнай конскай антычнай скульптуры. Стварэнне квадрыгі прыпісваюць скульптару Лісіпу і датуюць IV стагоддзем да н.э.

Квадрыга ўпрыгожвала і была вывезена ў Венецыю ў 1204 годзе падчас Чацвёртага крыжовага паходу дожам Энрыка Дандала пасля рабавання крыжакамі Канстанцінопаля. Квадрыга была ўстаноўлена на лоджыі базілікі Сан-Марка ў перыяд кіравання дожа (1252—1268 гады). Падчас рэстаўрацыі сабора, якая праводзілася ў 1970-я гады, было прынята рашэнне замяніць квадрыгу на лоджыі сабора копіяй. У 1982 годзе арыгінал квадрыгі быў пастаўлены ў музеі базілікі, размешчаным у верхніх памяшканнях нартэкса сабора.

Купалы

Купалы сабора

Сабор, пабудаваны ў форме грэчаскага крыжа, мае пяць купалаў: чатыры над галінамі крыжа і цэнтральны над сяродкрыжжам. Купалы былі створаны ў XIII стагоддзі падчас кіравання дожа . На іх архітэктуру аказалі ўплыў усходнія цэрквы і мячэці, знаёмыя венецыянскім купцам і ўдзельнікам крыжовых паходаў.

Купалы выкладзены з цэглы і ўстаноўлены на невысокіх барабанах з вокнамі па перыметры, знадворку іх пакрывае драўляны каркас, абліцаваны свінцовымі пласцінамі. Кожны з купалаў сабора ўвянчаны з крыжом. Крыжы маюць па дзве перпендыкулярныя гарызантальныя перакладзіны, накіраваныя на чатыры бакі свету, і завяршаюцца пазалочаным шарам. Дыяметр цэнтральнага купала складае 13 метраў і ўзвышаецца над падлогай базілікі на 28,15 метраў.

Крыпта

Памяшканне крыпты размешчана пад прэсбітэрыем і бакавымі капэламі апостала Пятра і Святога Клімента. У крыпце захавалася частка архітэктурных элементаў першай базілікі. Яны былі выяўлены падчас рэстаўрацыйных работ другой паловы XX стагоддзя. У цэнтры крыпты размешчана капліца, упрыгожаная ажурнай мармуровай плітой візантыйскай работы. Пад ёй да 1835 года знаходзіліся мошчы апостала Марка, пакуль іх не перанеслі ў галоўны алтар сабора.

Унутранае ўбранне

Унутраны від сабора Святога Марка
(малюнак Г. Чарняцова і Н. Грыгор’евічы, 1846 год)

Скляпенні, купалы і верхні ўзровень сцен сабора пакрыты мазаічнымі палотнамі агульнай плошчай каля 4000 м²^:22. Стварэнне мазаічнага ўбрання сабора было пачата ў 1071 годзе (мазаікі апсіды) і працягвалася на працягу больш чым двухсот гадоў (мазаікі нартэкса былі закончаны ў 1280 годзе). Мазаічны цыкл сабора Святога Марка з’яўляецца адным з найбольш значных узораў гэтага віду мастацтва.

Раннія мазаікі ствараліся безыменнымі майстрамі, якія кіраваліся толькі традыцыямі іканапіснага канона. У XI стагоддзі для стварэння мазаік прыцягваліся візантыйскія майстры, пазней працу сталі выконваць венецыянскія мазаічысты^:50. У наступныя стагоддзі пры абнаўленні і рэканструкцыі мазаік кардоны, па якіх выкладваліся кампазіцыі, стваралі , , Мантэнья, Тыцыян і Тынтарэта. У якасці матэрыялу для мазаік выкарыстоўвалася шкло, вырабленае на востраве Мурана. Шкляная маса розных колераў выкладвалася на фоне залатой фальгі, ствараючы тым самым ззянне, нягледзячы на слабае асвятленне сабора.

Мазаікі адлюстроўваюць сюжэты гісторый Старога і Новага Запаветаў, сцэны з жыцця Багародзіцы, апостала Марка, Яна Хрысціцеля і Святога . Англійскі тэарэтык мастацтва Джон Раскін пісаў: «Ні адзін горад не меў такой праслаўленай Бібліі. Храм-кніга, які ззяе здалёк, нібы Віфлеемская зорка».

Мазаікі нартэкса

Нартэкс быў прыбудаваны да сабора ў канцы XII—XIII стагоддзі і ўпрыгожаны мазаікай работы венецыянскіх майстроў-мазаічыстаў^:39. Мазаічны цыкл прысвечаны старазапаветным сюжэтам і мае на мэце паказаць праз іх значэнне прышэсця Ісуса Хрыста ў справе выратавання чалавецтва. Узорам для шэрага старазапаветных кампазіцый паслужылі мініяцюры ранневізантыйскага рукапісу Кнігі Быцця, які знаходзіўся ў Венецыі, і пасля стаў вядомы як (VI ст.). Мазаікай пакрыты малыя купалы, скляпенні і люнеты нартэкса, сюжэт распадаецца на наступныя групы:

• Купал

Купал стварэння свету і мазаікі арак

Купал раздзелены на тры кругавыя паласы, размешчаныя вакол цэнтральнай кампазіцыі з залатых лускавінак. Утрымлівае 26 сцэн, прысвечаных першым раздзелам кнігі Быцця, і суправаджаецца тэкстам на латыні: «У пачатку стварыў Бог неба і зямлю. Дух Божы лунаў над вадою.» (Быц. 1:1-2).

Кожнаму з шасці дзён стварэння прысвечана асобная сцэна, на якой, паводле ўсходняй іканаграфіі, фігура Стваральніка намалявана ў вобразе юнака-Хрыста з -крыжам і высокім крыжам у руцэ. На ўсіх сцэнах Стваральніка суправаджае фігура анёла, які сімвалізуе кожны дзень тварэння. Цікавая сцэна блаславення сёмага дня, на якой Бог, седзячы на прастоле ў асяроддзі нябеснай світы, багаслаўляе анёла, які сімвалізуе суботу. Наступныя сцэны купала прысвечаны гісторыі стварэння Адама і Евы, іх і . На сцэне выгнання з рая, на заднім плане сярод райскіх шат намаляваны крыж, як сімвал хуткага выратавання.

• Люнеты дзвярэй

На люнетах і арках дзвярэй, якія вядуць у сабор, мазаічны цыкл апавядае пра нараджэнне дзяцей прабацькоў, пра забойства Каінам Авеля і гібель чалавецтва падчас вялікага патопу і выратаванне праведнага Ноя. Далей стаіць сцэна будаўніцтва Вавілонскай вежы, якая адлюстроўвае яе на фоне сярэдневяковага горада, акружанага зубчастай сцяной, у якім муляры выконваюць указанні змешчанага ў цэнтр кампазіцыі начальніка. Побач змешчана выявы біблейскага змешвання моў, дзе Бог, стоячы перад няскончанай вежай, падзяляе па баках свету людзей. Далей ідуць сцэны з жыцця Аўраама, дзе прысутнічае сюжэт яго гутаркі з Богам, намаляваным у выглядзе рукі, якая з’яўляецца з палоскі неба.

Купалы Іосіфа

• Купалы Іосіфа

Гісторыі Іосіфа Прыгожага прысвечаны тры малыя купалы паўночнай часткі нартэкса. У іх падрабязна намалявана гэта біблейская гісторыя (29 сцэн), якая суправаджаецца адпаведнымі цытатамі са Старога Запавету (напісаны на латыні ў форме скарачэнняў). На шэрагу сцэн егіпецкія пабудовы (дамы, збожжасховішчы) намаляваны ў форме пірамід. У парусах купалаў прысутнічаюць выявы , якія трымаюць у руках світкі з іх прароцтвамі аб прышэсці Ісуса Хрыста.

• Купал Майсея

Утрымлівае восем асноўных сцэн з жыцця прарока Майсея, пачынаючы ад яго выратавання ў водах Ніла і заканчваючы з Егіпта. Сцэны не аддзяляюцца адна ад адной залатым фонам, як на астатніх мазаіках, а ідуць адна за адною ў абрамленні стылізаваных пейзажаў і архітэктуры.

• Уваходны партал

Вакол партала ў чатырох нішах змешчаны мазаічныя выявы чатырох евангелістаў. Іх стварэнне адносіцца да канца XI стагоддзя, гэта значыць да пабудовы нартэкса, калі партал служыў уваходам у сабор з боку плошчы. Мазаікі змяшчаюць грэчаскія рыфмаваныя надпісы, звернутыя да кожнага евангеліста (напрыклад, «Душы каварнай адбі ўдар, святы Матфею», «Дзе ў вечнасці застаўся ты — нас, чысты Яне, туды вядзі»). У вялікай паўкруглай нішы, размешчанай над парталам, знаходзіцца велічная мазаічная выява апостала Марка, створаная ў 1545 годзе братамі Дзуката, па кардоне, які прыпісваецца Тыцыяну^:50. Побач змешчана малітва, звернутая да святога: «О Марк, адпусці грахі тых, хто, склаўшы рукі, заклікае цябе, тваім заступніцтвам і літасцю Божай, хай будуць яны выратаваны».

• Блаславенне сёмага дня
• Ной-вінаградар
• Сустрэча Аўраама і
• Іосіф размяркоўвае збожжа

Мазаікі інтэр’ера

Інтэр’ер сабора
(купал спаслання Святога Духа)

Мазаікі сабора лагічна працягваюць сюжэты нартэкса, на якіх адлюстраваны сцэны чакання Месіі. Унутры сабора мазаікі адлюстроўваюць сюжэты з зямнога жыцця Ісуса Хрыста, Багародзіцы і апостала Марка. У люнеце над цэнтральным уваходам змешчаны Дэісус, выкананы ў візантыйскай традыцыі, але фігура Яна Хрысціцеля заменена Святым Маркам, заступнікам горада. У руках Хрыста Евангелле адкрытае на словах: «Я — дзверы: хто ўвойдзе Мною, той уратуецца.» (Ін. 10:9). На сценах цэнтральнага нефа, прылеглых да цэнтральнага ўвахода, намаляваны сцэны з Адкравення Яна Багаслова.

• Мазаікі цэнтральнага нефа

(мазаіка купала прэсбітэрыя)

Цыкл мазаік цэнтральнага нефа пачынаецца з прэсбітэрыя, дзе ў купале змешчана выява Багародзіцы ў акружэнні прарокаў, якія паказваюць ёй світкі з тэкстамі сваіх прароцтваў аб прышэсці Месіі. Побач з Марыяй стаіць прарок Ісая, які паказвае на намаляванага ў цэнтры купала безбародага юнака, і кажа свае знакамітыя прароцкія словы: «Дык вось Сам Гасподзь дасць вам знак: вось, Дзева ва ўлонні зачне і народзіць Сына, і дадуць імя Яму: Эмануіл.» (Іс. 7:14). Побач змешчана фігура цара Давіда ў пышных візантыйскіх адзеннях, які прадракае царскае паходжанне Выратавальніка: «ад плоду ўлоння твайго пасаджу на троне тваім» (Пс. 132:11).

Тэма прароцтваў аб прышэсці Хрыста працягваецца на сценах цэнтральнага нефа, упрыгожаных дзесяццю мазаічнымі карцінамі, створанымі ў XIII стагоддзі. На левай сцяне ў поўны рост намаляваны у акружэнні прарокаў , , і Ераміі, а на правай Багародзіца з прарокамі Ісаям, Давідам, Саламонам і Езекіілем.

Скляпенне над іканастасам упрыгожана мазаікай, якая адлюстроўвае пачатак здзяйснення прароцтваў. На ім намаляваны чатыры кампазіцыі: Дабравешчанне, Пакланенне вешчуноў, Грамніцы і Хрышчэнне Гасподне. Гэтыя мазаікі былі створаны ў XIV стагоддзі па эскізах Тынтарэта на месцы разбуранага раннейшага мазаічнага цыклу.

• Мазаікі трансепта

Маленне аб чашы

На сценах і скляпеннях трансепта намаляваны шматлікія сцэны новазапаветнай гісторыі. Акрамя асобных кампазіцый (, Уваход у Іерусалім і іншыя) ёсць і мазаічныя цыклы. Да іх адносяцца: «» (намаляваны дабрадзействы Ісуса для хворых, пакутных і грэшных) і «Пакуты Хрыстовы». У пакутным цыкле асабліва вылучаецца мазаіка «Маленне аб чашы», створаная ў XIII стагоддзі, якая адлюстроўвае ў асобных клеймах усе тры маленні Ісуса ў Гефсіманскім садзе перад арыштам.

На арках цэнтральнага купала размешчаны вялікія мазаічныя палотны, якія адлюстроўваюць апошнія падзеі зямнога жыцця Ісуса Хрыста: распяцце, і Уваскрэсенне. Галоўны купал сабора, размешчаны на скрыжаванні трансепта і цэнтральнага нефа ўпрыгожаны мазаікай . У цэнтры купала на фоне зорнага круга намалявана фігура Хрыста, які сядзіць на вясёлцы, якую ўзносяць угару чатыры анёлы. Ніжэй па перыметры размешчаны фігуры дванаццаці апосталаў і Дзева Марыя ў акружэнні двух анёлаў. Паміж вокнамі барабана цэнтральнага купала змешчаны шаснаццаць жаночых фігур, якія ўвасабляюць і блажэнствы. З іх вылучаецца фігура ў царскіх адзеннях, якая адлюстроўвае , яе абрамляе надпіс: «маці ўсіх дабрадзейнасцей».

Новазапаветны цыкл мазаік завяршаецца купалам сашэсця Святога Духа. У яго цэнтры на намаляваны Святы Дух у вобразе голуба ад якога вогненныя языкі сыходзяць на намаляваных па крузе апосталаў. Паміж вокнамі барабана купала змешчаны выявы розных народаў, якія слухаюць пропаведзь апосталаў.

• Спакушэнне Хрыста
• Тайная вячэра
• Пакуты Хрыстовы
• Анёлы сямі цэркваў (з Апакаліпсісу)

Баптыстэрый

Хрышчэнне народаў апосталамі
(дэталь мазаікі цэнтральнага купала)

Баптыстэрый, які знаходзіцца ў паўднёвай частцы сабора, быў пабудаваны ў першай палове XIV стагоддзя па распараджэнню дожа . Падчас рэстаўрацыі ў сярэдзіне XX стагоддзя было адкрыта, што першапачаткова памяшканне баптыстэрыя было часткай нартэкса. Сцены баптыстэрыя абліцаваны мармурам, а скляпенні і люнеты ўпрыгожаны мазаікай у стылі венецыянска-візантыйскай готыкі. У гатычных грабніцах, размешчаных у баптыстэрыі, знаходзяцца пахаванні дожаў і Андрэа Дандала.

Мазаічны цыкл баптыстэрыя прысвечаны сюжэтам з жыцця Яна Хрысціцеля: ад дабравешчання Захарыі да яго мучаніцкай смерці па загаду Ірада. У створцы баптыстэрыя сцэны з жыцця Яна злучаюцца з эпізодамі жыцця Ісуса Хрыста, цэнтральнай выявай з’яўляецца сцэна Хрышчэння Гасподня.

«Распяцце Хрыстова»
(мазаіка люнета над алтаром)

У цэнтры баптыстэрыя ўстаноўлена каменная , закрытая бронзавым вечкам з рэльефамі, створаным у сярэдзіне XIV стагоддзя па праекту Якопа Сансавіна яго вучнямі. У купале, размешчаным над ёю, мазаічная выява дванаццаці апосталаў падчас хрышчэння імі розных народаў. У цэнтры кампазіцыі знаходзіцца фігура Ісуса Хрыста, які гаворыць: «ідзіце па ўсім свеце і абвяшчайце Дабравесце ўсяму стварэнню. Хто будзе верыць і хрысціцца, выратаваны будзе…» (Мк. 16:15-16). У купале над алтаром баптыстэрыя знаходзіцца выява райскіх шат, у якіх дзевяць анёлаў атачаюць Хрыста, якога падтрымліваюць . У люнеце над алтаром змешчана мазаіка Распяцце Хрыстова, дзе дож Андрэа Дандала намаляваны каля падножжа крыжа як .

Капэла Святога Ісідора

Перанясенне мошчаў Святога Ісідара ў Венецыю
(мазаіка капэлы Святога Ісідора)

Капэла размешчана ў паўночным трансепце сабора. Яе пабудавалі ў сярэдзіне XIV стагоддзя разам з баптыстэрыем, па ўказанню дому Андрэа Дандала. Капэла прысвечана раннехрысціянскаму мучаніку , мошчы якога ў 1125 годзе пры дожы , які шанаваў святога не менш чым апостала Марка, былі прывезены венецыянцамі з вострава Хіяс. Мошчы святога змешчаны ў нішы над алтаром капэлы, а мазаікі скляпення адлюстроўваюць сцэны з яго жыцця, уключаючы перанясенне мошчаў у Венецыю. У наш час у капэле Святога Ісідара праводзяцца будзённыя літургіі.

Сакрысція

Сакрысція (рызніца) была прыбудавана да алтарнай часткі базілікі ў 1486—1493 гадах па праекту архітэктара Джорджа Спавента. Уваход у яе ажыццяўляецца праз капэлу апостала Пятра. Памяшканне мае прамавугольную форму, высокія скляпенні, асвятляецца трыма вялікімі вокнамі, якія выходзяць на канал Палаца дожаў.

Сцены сакрысціі абліцаваны разьбянымі панэлямі з драўніны арэха, выкананымі каля 1550 года па рысунках Якопа Сансавіна. Верхняя частка сцен і скляпенні ў перыяд паміж 1524 і 1530 гадамі былі ўпрыгожаны мазаікай, эскізы якой прыпісваюцца Тыцыяну^:76. Мазаіка скляпення адлюстроўвае вялікі крыж з расліннага арнаменту, у медальёнах якога змешчаны выявы Ісуса Хрыста і чатырох евангелістаў, люнеты ўпрыгожаны выявамі , якія прадказалі прышэсце Хрыста.

«Залаты алтар»

Фрагмент Пала д’Ора

Асноўны артыкул:

Пала д’Ора (італ.: Pala d'Oro — «залаты алтар») — , устаноўлены каля галоўнага алтара базілікі. Памеры алтара складаюць 3,34 на 2,51 метра. Мініяцюры алтара (каля 250) выкананы ў тэхніцы перагародчатай эмалі візантыйскімі майстрамі ў X—XII стагоддзях. Падчас кіравання дожа ў 1204 годзе падчас Чацвёртага крыжовага паходу з ў Канстанцінопалі ў Венецыю былі прывезены эмалевыя пласцінкі, якія складаюць цяпер верхнюю частку алтара. Ніжняя частка алтара была заказана ў перыяд кіравання дожа (1205—1229 гады) у візантыйскіх майстроў.

Сучасны выгляд Пала д’Ора набыў у 1343 годзе, калі дож заказаў ювеліру Джамбатысце Банесенья гатычную раму з пазалочанага срэбра, упрыгожаную дзвюма тысячамі каштоўных і камянёў. У гэту раму былі ўстаноўлены эмалевыя мініяцюры, а сам алтар змешчаны ў мармуровую .

Да сярэдзіны XX стагоддзя к Пала д’Ора, які лічыўся святочным алтаром базілікі, не было свабоднага доступу. Яго адкрывалі ва ўрачыстыя моманты набажэнства, у іншы час ён закрываўся будзённым алтарным абразом. У наш час Пала д’Ора размешчаны ў алтарнай частцы базілікі і павернуты ў адваротны бок — у кірунку да апсіды.

Скарбніца і музей Сан Марка

Асноўны артыкул:

Скарбніца сабора размешчана ў памяшканнях, якія злучаюць храм з палацам дожаў. Уваход знаходзіцца ў паўднёвым трансепце, дзверы ўпрыгожаны мазаікай XIII стагоддзя, якая была створана ў памяць аб пажары 1231 года і адлюстроўвае двух анёлаў сярод языкоў полымя, якія трымаюць уцалелы рэлікварый з часціцай . Збор скарбніцы складаецца са шматлікіх куфраў для захоўвання рэліквій, паціраў і іншага царкоўнага начыння, прывезеных з Усходу ці падораных Рымскімі Папамі. Самымі каштоўнымі аб’ектамі ў скарбніцы з’яўляюцца прадметы, прывезеныя венецыянцамі ў якасці здабычы пасля рабавання Канстанцінопаля ў 1204 годзе.

У наш час у скарбніцы захоўваецца 283 прадметы. Гэта малая частка ад ранейшай калекцыі, якая сур’ёзна пацярпела пасля падзення ў 1797 годзе Венецыянскай рэспублікі і рабавання сабора, а таксама пасля вымушанага продажу ў 1815—1819 гг. жэмчугу і каштоўных камянёў з мэтай атрымання сродкаў для рэстаўрацыі сабора^:79.

Музей Сан Марка быў заснаваны ў канцы XIX стагоддзя па ініцыятыве П’етра Сакарда для збору прадметаў, звязаных з гісторыяй сабора. За перыяд свайго існавання ён неаднаразова мяняў сваё месцазнаходжанне ў сувязі з ростам калекцыі. У 2003 годзе музей Сан Марка заняў верхнія памяшканні нартэкса сабора і шэраг залаў паўночнага трансепта, праз якія можна прайсці ў Банкетную залу палаца дожаў.

У музеі прадстаўлена экспазіцыя, звязаная з гісторыяй мазаічнага ўбрання сабора. У ёй прадстаўлены фрагменты ранніх мазаік сабора (XI—XII стагоддзі). Да найбольш каштоўных экспанатаў гэтага аддзела адносяцца мазаікі: (фрагмент мазаікі ) і забіванне немаўлят. У Банкетнай зале палаца дожаў размешчана экспазіцыя музея са зборам каштоўных тканін, абразоў і старадаўніх харалаў. Сярод іх вылучаецца серыя шарсцяных габеленаў фландрскай мануфактуры, якія адлюстроўваюць цыкл Пакут Хрыстовых. Сярод маляўнічых шэдэўраў вылучаецца, напісаны ў тэхніцы візантыйскага іканапісу, будзённы алтар работы , створаны ў сярэдзіне XIV стагоддзя па заказу дожа Андрэа Дандала.

Грамадскае жыццё

Тынтарэта. Партрэт невядомага пракуратара Св. Марка

Пракуратары Святога Марка

Дож паўстае перад народам у саборы Святога Марка
(Франчэска Гвардзі, 1763 год)

Пасада была адной з самых ганаровых і значных у Венецыянскай рэспубліцы. Досыць сказаць, што звычайна з ліку 12 пракуратараў выбіраўся дож. Гэта пасада дэ-юрэ была выключна ганаровай, звязанай з грамадскай дабрачыннасцю, і пажыццёвай. Пракуратары былі абавязаны глядзець за саборам Святога Марка і за расходаваннем яго казны. Пасля таго, як пасада дожа перастала быць пажыццёвай, сыдучы ў адстаўку былы глава дзяржавы мог працягваць сваю службу ў якасці пракуратара (яны маюць найвышэйшы аўтарытэт у выбарным савеце дзяржавы).

Для пракуратараў побач з капліцай на мяжы XV—XVI стагоддзяў быў пабудаваны будынак, які носіць назву Старых Пракурацый. Гэта доўгі трохпавярховы аркавы будынак. У другой палове XVI стагоддзя на процілеглым, паўднёвым, баку плошчы пабудавалі будынак Новых Пракурацый, таксама трохпавярховы і падобны на першы.

Пасля падзення Венецыянскай рэспублікі інстытут пракуратараў працягнуў сваё існаванне, займаючыся пытаннямі ўтрымання сабора Святога Марка. У 1931 годзе Пракурацыі былі перайменаваны ў Кіраванне па будаўніцтву сабора Святога Марка. У функцыі кіравання ўваходзіць нагляд за станам сабора, захаванасцю яго мазаік, правядзенне рэстаўрацыйных работ.

Каналета. «Хор сабора Святога Марка»
(літаграфія, 1766 год)

Музыка

Сабор вядомы сваёй акустыкай, чым прыцягваў многіх найбуйнейшых музыкантаў і кампазітараў розных эпох. У сценах сабора выступалі Адрыян Віларт, , Андрэа (пачынаў сваю кар’еру пеўчым у саборы, а ў 1566 годзе стаў яго арганістам) і Джавані Габрыэлі, , ^:6. Вядомы кампазітар Клаўдзіа Мантэвердзі, пераехаўшы ў Венецыю, з 1613 года да канца жыцця заставаўся на службе капельмайстрам у саборы Святога Марка. Джавані Вівальдзі, бацька Антоніа Вівальдзі быў скрыпачом сабора Сан Марка. З 1490 года другім арганістам сабора быў кампазітар . У сярэдзіне XVI стагоддзя афіцыйным арганістам сабора быў .

Асаблівасцю выканання музыкі ў саборы было тое, што дзякуючы акустыцы для гэтага выкарыстоўвалася мноства месцаў. Акрамя традыцыйнага месца двух царкоўных хораў на клірасе, дзе размешчаны два аргана, музыканты і пеўчыя размяшчаліся на кафедрах перад іканастасам, дзвюх трыбунах Сансавіна у трансепце і іншых месцах. Акрамя таго, у сценах сабора з XVI стагоддзя культываваўся (дзвюма ці некалькімі хорамі папераменна) у выглядзе т. зв. падзеленых хораў (італ.: cori spezzati), у XVII стагоддзі гэты стыль распаўсюдзіўся з Венецыі па ўсёй Італіі, а таксама ў Германіі і Аўстрыі.

Бібліятэка

Асноўны артыкул: Бібліятэка Сан-Марка

Некаторы час, пакуль у XVI стагоддзі не пачалося будаўніцтва асобнага будынка, у сценах сабора размяшчалася Бібліятэка Святога Марка. Над упрыгожваннем залаў бібліятэкі працавалі Паола Веранезэ, , Андрэа Мелдола і іншыя знакамітыя майстры таго часу. Частка бібліятэчнага збору была атрымана ў дар ад Франчэска Петраркі.

У мастацтве

«Кафэ Фларыян»
(, 1910 год)

Жывапіс

Выява базілікі сустракаецца як на гістарычных карцінах, прысвечаных Венецыянскай рэспубліцы, так і ў рамантычных відах Венецыі:

• Джэнціле Беліні: «Працэсія рэліквіі Святога Крыжа на плошчы Сан Марка» (1496 год)
• Каналета: «Piazza San Marco with the Basilica» (каля 1730 года), «Capriccio: The Horses of San Marco in the Piazzetta» (1743 год)
• Франчэска Гвардзі: «Дож Альвізэ Мачэніга паўстае перад народам у саборы Святога Марка» (1763 год), «La Fiera della Sensa in Piazza San Marco», «Дож на пераносным троне» (другая палова XVIII стагоддзя)
• : краявіды Венецыі — цыкл прац (1840-я гады)
• : «Накцюрн у сінім і залатым. Сабор Святога Марка ў Венецыі» (1879—1880 гады)
• Агюст Рэнуар: Плошча Сан Марка (1881 год)
• Валянцін Сяроў: Плошча Святога Марка ў Венецыі (1887 год)
• : «Splash of Sunshine and Rain» (1899 год)
• : «Кафэ Фларыян» (1910 год)
• : «Венецыя. Плошча святога Марка» (1912 год)

Літаратура

• Джордж Байран: «Паломніцтва Чайльд-Гаральда» (1818 год)
• Чарлз Дзікенс: «Дагэтуль я ніколі не бачыў нічога, што не адважыўся б апісаць, але я адчуваю, што апісаць Венецыю немагчыма. Усе чароўныя карціны „Арабскіх начэй“ нішто перад царквой Св. Марка»
• Райнер Марыя Рыльке: верш «Сабор Святога Марка» (1907 год)
• Марсель Пруст, раман «Уцякачка» (1925 год), апісаны ўражанні героя ад сабора.

Гл. таксама

Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 394 рус. • англ. • фр.

• Кампаніла сабора Святога Марка
• Квадрыга Святога Марка

Зноскі

1. St. Mark the Evangelist (англ.) Архівавана 4 снежня 2015.
2. Мария Да Вилла Урбани. Собор Сан Марко. — Венеция, 2006. — ISBN 88-7666-590-0.
3. Талалай М. Венеция. — Флоренция: Edizioni Kina Italia, 2005. — ISBN 88-8180-040-3.
4. The Architectural Plan (англ.) Архівавана 3 верасня 2008.
5. Па іншых даных, галава апостала Ціта захоўваецца на Крыце, гл.: Святой Апостол Тит Архівавана 12 красавіка 2017.
6. Пресс служба прихода святых Жен-Мироносиц в Венеции
7. Венеция в русской литературе Архівавана 16 верасня 2008.
8. Architecture (англ.) Архівавана 14 верасня 2008.
9. Искусство Венеции (Всеобщая история искусств. Том 2, книга первая)(недаступная спасылка)
10. Мозаика
11. John Ruskin. The Stones of Venice (англ.), vol. II, chapter IV, § LXXXI.
12. The Baptistery (англ.) Архівавана 14 верасня 2008.
13. The Chapel of St. Isadore (англ.)
14. The Treasure of St. Mark’s (англ.) Архівавана 14 верасня 2008.
15. St. Mark’s Museum (англ.) Архівавана 14 верасня 2008.
16. Жан Боден. Метод лёгкого познания истории
17. Da Mosto, Andrea. L’Archivio di Stato di Venezia, Biblioteca d’Arte editrice, Roma, 1937
18. Популярный справочник. Творческие портреты композиторов
19. Антонио Вивальди
20. Трыбуны, створаныя ў сярэдзіне XIV стагоддзя, атрымалі сваю назву ад імя іх аўтара Якопа Сансавіна.
21. Музыкальный словарь Гроува
22. Паоло Веронезе Архівавана 24 верасня 2015.
23. Библиотеки в XV—XVII веках
24. Чарлз Дзікенс. Ліст Джону Форстэру
25. Райнер Мария Рильке. «Собор Святого Марка» Архівавана 20 кастрычніка 2007.

Літаратура

• Мария Да Вилла Урбани. Собор Сан Марко. — Венеция: Storti Edizioni, 2006. — ISBN 88-7666-590-0.
• Талалай М. Венеция. — Флоренция: Edizioni Kina Italia, 2005. — ISBN 88-8180-040-3.
• Ивинская А. Мозаичные иконы базилики Сан Марко. — М., 2006. — ISBN 5-902662-02-8.
• Buckton, David, et al., The Treasury of San Marco Venice, 1984, Metropolitan Museum of Art, (fully available online or as PDF from the MMA)
• . The Mosaic Decoration of San Marco Venice (1 volume version, edited by Herbert L. Kessler), University of Chicago Press, 1988, ISBN 0226142922
• Dodwell, C.R.; The Pictorial arts of the West, 800—1200, 1993, Yale UP, ISBN 0300064934
• Guida D'Italia del Touring Club Italiano–Venezia(італ.) (3rd ed.). Milano: . ISBN 978-8836543472.
• St. Marco (Video). DjustD. 15 June 2010. Архівавана з арыгінала 25 снежня 2012. Праверана 19 лістапада 2013.
• Vianello, Sabina (1993). Le Chiese Di Venezia(італ.). Milano: Electa. ISBN 8843540483.
• Vio, Ettore (2001). Lo Splendore Di San Marco(італ.). Rimini: Idea Libri. ISBN 8870827275.
• Guida d’Italia del Touring Club Italiano — Venezia, 3ª edizione. ISBN 978-88-365-4347-2
• M. Da Villa Urbani, La basilica di San Marco, 2001, Storti Edizioni, Venezia. ISBN 88-7666-014-3
• S. Vianello (a cura di), Le chiese di Venezia, Electa, 1993. ISBN 88-435-4048-3
• R. Polacco, San Marco. La basilica d’oro, Milano 1991.
• E. Rentetzi, Le influenze mediobizantine nei mosaici dell’arcone della Passione della Basilica marciana, in «Arte|Documento», vol. XIV, (2000), pp. 50–53.
• E. Rentetzi, L’iconografia delle gerarchie angeliche nella cupola del Battistero marciano in «Arte|Documento», n 25 (2010), pp. 124–129.

Спасылкі

• Афіцыйны сайт сабора Святога Марка (англ.) (італ.)
• Музей сабора Святога Марка Архівавана 2 кастрычніка 2011. (англ.) (італ.)
• Ота Дэмус. Мазаікі візантыйскіх храмаў (Венецыя: трынаццатае стагоддзе)