Мангола-татары

Мангольская імперыя (стараманг. Yeke Mongγol ulus — Вялікая дзяржава манголаў, манг. Их Монгол улс, Монголын эзэнт гүрэн), дзяржава, заснаваная Чынгісханам у 1206, уключала ў сябе самую вялікую ў сусветнай гісторыі сумежную тэрыторыю ад Дуная да Японскага мора і ад Ноўгарада да Камбоджы (каля 33 млн км²)

Гістарычная дзяржава
Мангольская імперыя Монголын Эзэнт Гүрэн
Yeke Mongγol ulus
Сцяг
Экспансія Мангольскай імперыі      Залатая Арда            Дзяржава Хулагуідаў      Імперыя Юань
>    >  > 1206 — 1368
Сталіца
Мова(ы)
Афіцыйная мова	мангольскія мовы
Грашовая адзінка	Балыш^[d]
Плошча	4 000 000 ± 1 км² (1206) 12 000 000 ± 1 км² (1227) 23 500 000 ± 1 км² (1294) 24 000 000 ± 1 км² (1309)
Насельніцтва	160 000 000 чал. (1279)
Форма кіравання	выбарная манархія і спадчынная манархія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У перыяд росквіту ахоплівала абшырныя тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, , Усходняй Еўропы, Блізкага Усходу, Кітая і Тыбета. У другой палове 13 стагоддзя пачаўся распад імперыі на ўлусы, на чале якіх стаялі чынгізіды. Буйнейшымі асклепкамі Вялікай Манголіі сталі Імперыя Юань, Залатая Арда, Дзяржава Ільханаў і . Сталіцай дзяржавы першапачаткова быў , у 1264 сталіца перанесена ў Ханбалык.

Гісторыя

Зараджэнне

Яшчэ ў XIII стагоддзі падарожнікамі з Сярэдняй Азіі і Індыі была прывезена вестка пра тое, што на ўсходзе ўтварылася новая дзяржава — Мангольская імперыя.

У тыя часы тэрыторыя ад Кітая да Байкала была населена мангольскімі плямёнамі. Татары, якія жылі там жа, спачатку былі заклятымі ворагамі манголаў, але ім давялося змірыцца з тым, што манголы іх пакарылі. Такім чынам, абодва гэтых племя Заходняя Еўропа і Русь сталі называць проста татарамі.

З другой паловы XII стагоддзя ў манголаў сталі адміраць родаплемянныя адносіны, а са з’яўленнем прыватнай уласнасці сфармаваліся асобныя сем’і. У той час Русь была больш развітой дзяржавай, чым манголы, якія вандравалі.

Найбольш багатым у манголаў лічыўся той, у каго было больш жывёлы і коней. Для гэтага ім патрэбныя былі вялікія плошчы зямлі. У манголаў былі свае правадыры, якія называліся ханамі. У ханаў у падначаленні былі наёны, якія былі правадырамі плямёнаў. Менавіта яны захапілі для свайго жывёлы лепшыя зямлі для пашы. Ханы мелі баявыя дружыны, якія складаліся з араты, якія былі проста беднымі супляменнікамі. Вялікія ханы маглі дазволіць сабе мець адборная гвардыю, у якой служылі нукеры.

У манголаў ў тыя часы пачалі зараджацца феадальныя адносіны, можна назваць дзяржаўнасцю. Мост Мангольская імперыя не будавала, а багацце вымяралася колькасцю пашы і жывёлы. Лічылася, што манголы — гэта адсталая цывілізацыя. Яны былі вельмі ваяўнічым народам. Для таго каб захапіць новыя пашы, яны без роздумаў знішчалі тых, каму гэтыя пашы належалі раней.

Манголы саджалі сваіх дзяцей у сядло з дзяцінства, і таму кожны з іх быў выдатным наезнікам і віртуозна валодаў арканам, лукам са стрэламі. Іх коні былі валасатымі, нізкарослымі, валодалі дзіўнай цягавітасцю.

Бліжэй да XIII стагоддзя мангольскія ханы сталі весці барацьбу за першынство. Пераможцы падпарадкоўвалі сабе пераможаных, і тыя станавіліся падданымі моцнага хана і ваявалі на яго баку. А непакорлівыя станавіліся рабамі. Мангольская імперыя праходзіла сваё станаўленне бясконцымі войнамі плямёнаў, а пазней — іх саюзамі. Правадыры нішчылі сябе міжусобнымі войнамі, паступаць па-іншаму ў тыя часы не ўмелі.

У пачатку шасцідзесятых гадоў XII стагоддзя мангольскі правадыр Есугей аб’яднаў вялікая колькасць плямёнаў пад сваім пачаткам. Старэйшым яго сынам быў Тэмучэн, які ў 1206 годзе прыняў імя Чынгісхан. Праз некаторы час Есугея атруцілі, а яго войска разбеглася.

Удава доўгі час жыла ў галечы да таго часу, пакуль не падрос Тэмучэн і не сабраў сваю жонку, разам з якой ён ваяваў з іншымі ханамі. Яму ўдалося, падпарадкаваўшы некалькі мангольскіх плямёнаў, заваяваць для сябе трон «Хамаг мангол улуса», а гэта значыць, што ўсе манголы павінны былі падпарадкоўвацца толькі яму. У гэтыя часы ён быў маладым, адважным, неразумныя і бязлітасным ваяром. Але ён умеў пры пэўных абставінах і адступіць.

Менавіта Темученом былі праведзены рэформы, у якіх была ўведзена дзесятковая сістэма арганізацыі арміі. Ім была створана асабістая гвардыя з вялізнымі прывілеямі для наняў і нукеров, якіх вызвалілі ад падаткаў. У той жа час ён пакараў і іншыя плямёны. У апошні заваяваных ім племем былі вялікія татары. У 1206 годзе Тэмучэна абвясцілі Чынгісханам — вялікім ханам. Менавіта з гэтага часу Мангольская імперыя пачала сваё існаванне.

У перыяд росквіту плошчу Мангольскай імперыі дасягнула 22 % ад тэрыторыі Зямлі.

Панаванне Чынгісхана

У 1196 годзе племянны хан пасля знішчэння сваіх супернікаў стаў Чынгісханам і да 1206 года быў абвешчаны кіраўніком усіх мангольскіх, цюркскіх і татарскіх стэпавых народаў. Зыходзячы з існуючай сітуацыі Чынгісхан выдаў шэраг палажэнняў, якія з часам былі аб’яднаныя ў адзін закон ясу.

У 1205—1209 гады Чынгісханам была падпарадкавана дзяржава Сі Ся, якая была плацдармам перад прасоўваннем на Кітай. У 1211—1215 гады была спустошана дзяржава . Манголы ўмацавалі сваю ваенную моц, старанна плануючы праз кожныя два гады паходы, а пасля дзякуючы выкарыстанню ваеннай тэхнікі кітайскіх інжынераў, як ваенныя сігнальныя сістэмы, мастацтва аблогі. У 1219—1225 гады манголы здзейснілі напад на Харэзмскую дзяржаву. Чынгісхан скарыў землі ад Паўночнага Кітая да Чорнага мора.

Пасля смерці Чынгісхана дзяржава была падзелена паміж яго чатырма сынамі Джучы, Чагатаем, Талуем і Угедэем. Кожны з іх атрымаў свой улус. Цэнтр імперыі, яшчэ пры жыцці Чынгісхану, з 1220 года знаходзіўся на ўсходнім беразе ракі Архон, дзе ў яе прытоку Каракарум размяшчалася стаўка Вялікага хана. У 1235 годзе тут ужо пры Угедэі пачалося будаўніцтва горада. На працягу чвэрці стагоддзя Каракарум да 1260 года быў галоўным горадам-сталіцай дзяржавы. Да часу пераносу Хубілаем сталіцы ў Пекін у дэльце Волгі на левым беразе Ахтубы была заснавана першая сталіца Залатой Арды — Сарай.

Вайна з Цзінь

Галоўнай знешнепалітычнай задачай мангольскай дзяржавы была вайна з імперыяй Цзінь. Гэтая вайна разглядалася манголамі як святая. З пункту зору мангольскага грамадства вайна была неабходная як акт кроўнай помсты за гібель многіх іх супляменнікаў, а асабліва за ганебную смерць Амбагай-хана. Неабходна ўлічваць таксама жаданне Чынгісхана помсціць саюзнікам татараў, якія былі вінаватыя ў смерці яго бацькі Есугея. Акрамя таго вялікага хана Мангольскай дзяржавы абцяжарвала становішча данніка і васала (хоць і намінальнага) чжурчжэней.

Падрыхтоўка

Канфлікту з Цзінь папярэднічала ваенная і дыпламатычная падрыхтоўка. Былі праведзены паходы з мэтай ліквідацыі ўмяшання ў канфлікт патэнцыйных саюзнікаў цзінцаў.

У 1207 годзе на паўночную мяжу былі накіраваныя два тумены пад камандаваннем Джучы, старэйшага сына Чынгісхана, і Субэдея. Айраты, якія вандравалі на мяжы лесу і стэпы, добраахвотна падпарадкаваліся манголам і нават далі ім правадыроў. Услед за гэтым выказалі сваю пакорлівасць шмат лясных плямёнаў, у тым ліку бурат-манголы і баргуты. Енісейскія кіргізы, якія жылі ў раёне Мінусінскай катлавіны, таксама не асмеліліся супрацьстаяць манголам. Многія сібірскія плямёны, якія плацілі даніну кіргізам, такім чынам таксама скарыліся вялікаму хану. Без барацьбы скарыўшы многія народы і засцярогшы паўночныя межы дзяржавы, Джучы вярнуўся ў стаўку бацькі.

Адразу пасля заваявання лясных народаў Субэдея адправілі на заходнія межы дзяржавы, дзе збіраліся з сіламі рэшткі мерках на чале з сынамі Тахтоа-Бэкі і найманаў пад кіраўніцтвам Кучлука. У пачатку 1208 годзе адбылася бітва ў даліне Іртыша ў месцы ўпадзення ў яго Бухтармы, у якой манголы разграмілі сваіх свпернікаў. Меркіцкія царэвічы беглі на захад да Кіпчак, а Кучлук — на поўдзень, у Сямірэчча, дзе знайшоў прытулак у гурхана кара-кіданаў Джулху.

На поўдні Мангольская дзяржава мела межы з царствам тангутаў Заходняе Ся (Сі Ся). Першы паход у Тангутскае царства было ажыццёўлена ў 1205 годзе пад камандаваннем Елюй Ахаія. У 1207 годзе велізарная мангольскае войска здзейсніла новы паход на тангутаў. Было захоплена шмат жывёлы, у тым ліку вярблюдаў, якіх вельмі шанавалі манголы; аднак, галоўная мэта паходу — прывядзенне паўднёвых суседзяў да пакоры — не была дасягнутая. Манголам не ўдалося заняць ні крэпасці. У сувязі з гэтым праз два гады было арганізавана новы паход, да якога Чынгісхан падрыхтаваўся нашмат лепш. Асаднай гарматы, відавочна, упершыню ужытыя манголамі, дазволілі ім захапіць горад Урахай і блакіраваць крэпасць імем. Двойчы разбіўшы тангутаў у палявых бітвах, манголы аблажылі сталіцу Чжунсін. Неўзабаве ім давялося зняць аблогу і адступіць, паколькі вады ракі затапілі наваколлі горада. Аднак, кіраўнік Сі Ся запытаў міра і ў знак добрай волі выдаў за Чынгісхана сваю дачку. Вынікі паходу: моцна аслаблены патэнцыйны праціўнік, захоплена вялікая здабыча; мангольскія войскі атрымалі вопыт узяцця крэпасцей і дзеянняў супраць арміі кітайскага ўзору.

У 1209 годзе Уйгурскі ідыкут (кіраўнік) Баурчук заявіў аб пакоры мангольскага хана. Уйгуры, якая была размешчана на тэрыторыі Заходняга краю (Сіньцзян), да гэтага на правах аўтаноміі падпарадкоўвалася хану кара-кіданаў, якія пры гэтым не ўмешваліся ва ўнутраныя справы ўйгурскіх князёў, выбралі шлях самаізаляцыі.

У сталіцы уйгураў забіты кара-кіданскі намеснік Шукем, а да манголаў накіравана пасольства з выразам пажаданні перайсці ў васальную залежнасць да мангольскага хана. Чынгісхан быў задаволены такім ходам падзей; ён абвясціў ідыкута сваім пятым сынам і выдаў за яго сваю дачку.

У 1210 годзе Арслан, хан карлукаў, якія пражывалі ў Сямірэччы, добраахвотна прызнаў над сабой праўленне Чынгісхана. Трыццацітысячнае коннае войска карлукаў уключылася ў склад мангольскай арміі. Неўзабаве прыклад Арслан пераняў Бузар, кіраўнік Алмалыка.

Мангольскае праўленне паспяхова вырашыла ўсе задачы, звязаныя з падрыхтоўкай да вайны з імперыяй Цзінь. Былі ліквідаваны магчымыя праціўнікі і набытыя саюзнікі, атрыманыя матэрыяльныя сродкі для аснашчэння арміі, якая ў той час мела бясцэнны вопыт барацьбы з вялікай аселай дзяржавай.

У той жа час міжнародная сітуацыя складвалася вельмі няўдала для цзіньцаў, якім даводзілася весці вайну на тры фронта: на поўдні — з імперыяй Сун, на захадзе — з тангутамі, а ўнутры краіны — з народным рухам «чырвонажупаннікаў».

У гэты перыяд памёр імператар Цзінь, новым уладальнікам быў абвешчаны Ваньянь Юнцзя. Чынгісхан, усё яшчэ фармальна заставаўся васалам цзінцаў, аднак, адмовіўся кланяцца пры атрыманні паведамлення аб ўсшэсці на трон новага імператара. Новы цзінські імператар спачатку хацеў абвясціць манголам вайну, аднак не адважыўся гэта зрабіць. Тое ж самае было жаданне зрабіць і Чынгісхан, але прыйшоў да высновы пра неабходнасць спачатку лепш падрыхтаваць войскі.

Паход

У 1211 годзе мангольскае войска прыняло некалькі гарадоў і атрымала кантроль над тэрыторыямі на поўнач ад Вялікай Кітайскай сцяны, а таксама блакіравала Заходнюю сталіцу імперыі — Сіцзін. Корпус Джэбе, пасля пагрому Усходняй сталіцы Цзінь, далучыўся да галоўнай арміі. Мангольскае войска пераадолела Вялікую сцяну і паблізу горнага хрыбта Ехулин разбіла вялікую чжурчжэнску армію. Затым праз Чабчыяльскі перавал перайшоў авангард мангольскага войска пад камандаваннем Джэбе і захапіў важную крэпасць Цзююнгуань. Зараз шлях у сталіцу імперыі — Чжунду (на тэрыторыі сучаснага Пекіна) быў адкрыты. Манголы абрабавалі ўскраіны горада. Аднак, разумеючы, што ўзяць добра ўмацаваную сталіцу ён пакуль не зможа, Чынгісхан загадаў арміі часова адысці ў стэп. На зваротным шляху для кідання Елюй Ахаю і Елюй Тухуа захапілі імператарскія табуны, чым нанеслі цяжкія страты конніцы цзіньцаў.

У 1212 годзе манголы зноў пачалі наступ на Цзінь. Цзіньска армія пад камандаваннем Цзюцзіня пацярпела паразу ў горада Хуанерцзуй (Цюань-эль-Цзуй). Увосень Чынгісхан аблажыў Сіцзін і разграміў яшчэ адну цзіньскую армію, якая ішла на дапамогу сталіцы. Манголы спрабавалі ўзяць горад штурмам, поце, выпадковае раненне стралой вымусіла хана зняць аблогу і адысці.

Да восені 1213 года манголамі практычна цалкам захопленыя правінцыі Хэбэй і Шаньдун, а таксама Ляадунскі паўвостраў на ўсходзе. Паразы зусім дэмаралізавала імперскі ўрад: два чжурчжэнскіх палкаводца разам з войскамі перайшлі на бок саперніка, а военачальнік Хушаху забіў імператара і захапіў уладу, але неўзабаве загінуў і сам.

Вясной 1214 года, пасля шматмесячнай аблогі Чжунду, мангольскія палкаводцы прапанавалі Чынгісхану пачаць штурм, аднак хан вырашыў заключыць з чжурчжэнямі мір. Відавочна, яго рашэнне было абгрунтавана стомленасцю арміі і эпідэміяй чумы. Таксама, да яго прыйшлі звесткі, што на захадзе актывізаваўся Кучлук, які захапіў уладу ў Кара-кіданьскім ханстве. Па ўмовах мірнай дамовы Чынгісхан атрымаў у жонкі цзінскую царэўну, чжурчжэні выплацілі вялікую даніну людзьмі, коньмі, золатам і шоўкам. Мангольская армія, загружаная здабычай, адышла на поўнач. Улетку таго ж года імператар бег з Чжунду ў Паўднёвую сталіцу Кайфэн.

Неўзабаве супраць дзіньцаў паўсталі войскі «дзю», якія складаліся з народаў пагранічных стэпаў (ангуты, прызначаныя для кідання і іншыя). Сярэдняя сталіца апынулася блакіраваная войскамі «дзю» і войскамі некаторых кітайскіх феадалаў, якія далучыліся да іх. Чынгісхан паслаў для кантролю над сітуацыяй корпус пад камандаваннем Самухы. Спадчынніку цзіньскай пасаду атрымалася бегчы з Чжунду на поўдзень, а абарону горада ўзначаліў Ваньянь Фусінь. Да лета наступнага года голад у сталіцы дасягнуў такіх памераў, што жыхары вымушаныя былі займацца канібалізмам.

26 чэрвеня 1215 года Ваньянь Фусінь пакончыў з жыццём. Войскі саюзнікаў бесперашкодна ўвайшлі ў Чжунду.

Заваяванне Цэнтральнай Азіі

Пасля заваявання асноўнай часткі імперыі Цзінь манголы пачалі вайну супраць Кара-кіданскага ханства, перамогшы якое, яны ўсталявалі мяжу з харэзмшахам Мухамадам ібн Текешам. Харэзмшах Ургенча правіў велізарнай мусульманскай Харэзмскай дзяржавай, якая працягнулася ад Паўночнай Індыі да Каспійскага і Аральскага мораў, а таксама ад сучаснага Ірана да Кашгарыі. Яшчэ ваюючы з імперыяй Цзінь, Чынгісхан пасылаў да харэзмшаха паслоў з прапановай саюза, аднак апошні вырашыў не цырымоніцца з мангольскім прадстаўнікамі і загадаў пакараць смерцю.

Харэзмшах і яго палкаводцы, недаацэньваючы аблогавае мастацтва манголаў, спадзяваліся на трываласць гарадоў Маверанахра. Шах прыняў рашэнне засяродзіць асноўныя сілы на Амудар’і, падмацаваўшы іх рушэннем з суседніх правінцый. Мухамед і яго вайскаводы, засеўшы ў крэпасцях, разлічвалі напасці на манголаў пасля таго, як яны рассеюцца па краіне ў пошуках здабычы.

У 1219 годзе, прайшоўшы Сямірэчча, мангольская армія напала на квітнеючыя гарады Сярэдняй Азіі. Пад ударамі войскаў Чынгісхана ўпалі горада Атрар і Сыгнак на Сырдар’і, Хаджэндзі і Каканд ў Ферганскай даліне, Дженд і Ургенч на Амудар’і і Самарканд і Бухара. Паводле дадзеных кітайскага паломніка Чан Чуня, ад 400 000-га насельніцтва горада Самарканд засталося ў жывых усяго толькі 50 000.

Далей Самарканда Чынгісхан не пайшоў, а адправіў Талуя з 70000-ым войскам на заваёву Харасана, а ў пачатку 1221 года пяцідзесяцітысячная армія Джучы, Чагатая і Угедэя падышла да сталіцы Харэзма — горада Ургенч. Пасля сямімесячнай аблогі манголы ўзялі яго, разграмілі, а жыхароў адвялі ў палон.

Прайграўшы без бою вайну і не маючы падтрымкі, Мухамед бег на адзін з астравоў Каспійскага мора, дзе ў паселішчы Астара памёр у лютым 1221 года, перадаўшы ўладу свайму сыну Джэлал-ад-Дзіну.

Пераследуючы Мухамеда, войскі манголаў пад правадырствам Джэбе і Субэдея абмінулі з поўдня Каспійскае мора і ўварваліся ў Азербайджан і Грузію. Супраць іх сумесна выступілі аланы і кіпчакі. Манголы заключылі мір з кіпчакамі, разграміўшы алан, а затым расправіліся са сваімі нядаўнімі саюзнікамі.

Між тым Талуй разам з войскам увайшоў у правінцыю Харасан і ўзяў штурмам Нісу, пасля чаго паўстаў перад сценамі Мерва. Выкарыстаўшы здраду жыхароў горада, манголы захапілі Мерв, абрабавалі яго і спалілі горад у красавіку 1221 года. Затым Талуй адправіўся ў Нішапур. Чатыры дні яго жыхары адчайна змагаліся на сценах і вуліцах горада, але сілы былі няроўныя. Горад быў узяты і, па выключэннем чатырохсот рамеснікаў, якіх пакінулі ў жывых і адправілі ў Манголію, астатнія мужчыны, жанчын і дзяцей былі забітыя. Герат адкрыў свае вароты манголам, але гэта не выратавала яго ад спусташэння і разбурэння.

Заваяванні і рэформы пры Угедэі (1229—1241)

У 1229 годзе, пасля двухгадовай жалобы па Чынгісхану, быў скліканы курултай для выбару новага хана Мангольскай дзяржавы. Нягледзячы на жаданне заснавальніка дзяржавы бачыць сваім пераемнікам Угедэя, шмат наёнаў гатовыя былі прызначыць ханам яго малодшага брата Талуя. Талуй карыстаўся вялікай папулярнасцю ў войску і валодаў несумнеўнымі талентамі кіраўніка і военачальніка. Аднак, у выніку ханам быў абраны менавіта Угэдей. На такі выбар манголаў значны ўплыў меў аўтарытэт Елюй Чуцая, які пераканаў Талуя ў дачаснасць яго кіравання.

У пачатку свайго кіравання хан Угэдей завяршае заваяванне Паўночнага Кітая (дзяржава Цзінь) у 1234 годзе і Персіі. Вясной 1235 годзе ў мясцовасці Талан-дабу быў скліканы вялікі курултай для падвядзення вынікаў цяжкіх войнаў з імперыяй Цзінь і Харэзм. Было прынята рашэнне весці далейшае наступленне ў чатырох напрамках. Лепшыя войскі былі накіраваны на захад — супраць полаўцаў, булгар і русаў і на ўсход — супраць Кёрэ. Акрамя таго, было запланавана наступ на паўднёвакітайскую імперыю Сун, а наёну Чормаган, які дзейнічаў на Блізкім Усходзе, накіраваны значныя падмацаванні.

Узімку 1237—1238 гадоў войскі Бату-хана і Субедэя ўварваліся ў рускіх зямель, спалілі Разань і Уладзімір. У 1240 годзе яны захапілі Кіеў і пайшлі далей у Еўропу. У пачатку 1241 года манголы разбурылі Люблін, Кракаў і Вроцлаў. Пад Лігніцай яны разбілі аб’яднанае войска польскае, прускіх крыжакоў, рыцараў Шлезька і Маравіі. Венгерскае войска манголы вынішчылі ў бітве пры Саё, у 1242 годзе ўступілі ў Харватыю і захапілі Заграб. У Еўропе пачалася паніка. Але выратаваннем стала тое, што пасля смерці Угедэя паўстала пытанне аб яго палітычнай пераемніка і Батый, забраўшы свае войскі з Еўропы, адправіўся на Волгу, дзе павінен быў адбыцца курултай.

Праўленне пазнейшых ханаў

Курултай 1245 года абраў вялікім ханам сына Угэдэй Гуюка (1245—1248). Батухана, унук Чынгісхана і арганізатар мангольскага паходу ў Еўропу, адмовіўся прызнаць уладу Гуюка. У ходзе міжусобіцы, распачатай пасля нечаканай смерці Гуюка, нашчадкі Джучы і Талуя змагаліся супраць нашчадкаў Угэдэй і Чагатая. У 1252 годзе курултай, на якім пераважалі прыхільнікі Батухана, абвясціў вялікім ханам Мункэ, сына Талуя. У нашчадкаў Угедэя і Чагатая была адабрана значная частка іх уладанняў, далучаных пасля да валадарстваў Батыя і Мункэ.

Батый пачынае ў 1251 годзе панаванне Залатой Арды (дзяржава Кіпчак).

Мункэ, які быў Вялікім ханам у 1251—1259 гадах, пасылае два войскі, кожнае колькасцю паўмільёна воінаў пад камандаваннем братоў: у 1258 годзе магутнае наступленне Хубілая, Вялікага хана ў 1260—1294 гадах, на Паўднёвы Кітай і Хулагу, што ў 1251—1265 гадах заваёўвае Персію і кіруе зноў створанай дзяржавай Іль-ханаў. У 1258 годзе — гэта разбурэнне мільённага горада Багдада, узяцце Алепа і Дамаска. Мангольскі наступ разбіваецца аб вышэйшую за адвагу мамелюкоў (рабы-найміты з Чарнамор’я), якія ажыццяўляюць ваеннае панаванне над Егіптам (да 1517 года) і наносяць у 1260 годзе манголам паразу пад Айн-Джалута (Крыніца Галіяфа). Імперыя Іль-ханаў не даходзіць за Еўфрат. Яна ісламізіруецца каля 1300 года і зліваецца з культурна пераважным насельніцтвам. 1336 год — распад Іль-ханства на асобныя дынастыі Джалаірыдаў (Багдад), Музафарыдаў (Шыраза, Ісфагн), Сербедараў, Гурыдаў (Герат, Балх).

У той час Мангольская звышімперыя ўяўляла сабой велізарную тэрыторыю, населеную дзясяткамі і сотнямі плямёнаў і народнасцей, якія знаходзіліся на розных прыступках грамадскага і культурнага развіцця, карысталіся рознымі рэлігійнымі вераваннямі, размаўлялі на сваіх мовах — мангольская не мела нават уласнай пісьменнасці, заваёўнікам даводзілася выкарыстоўваць уйгурскую азбуку. Гэта было тыповае ваенна-адміністрацыйнае аб’яднанне, чые часткі былі звязаныя паміж сабой толькі сілай зброі, а не нейкім эканамічнымі, палітычнымі ці культурнымі інтарэсамі, уласцівымі для любой дзяржавы.

Цэнтральную частку імперыі складаў дамен вялікіх ханаў — Манголія і Паўночны Кітай, яго сталіца Каракарум лічылася галоўным горадам ўсёй Мангольскай імперыі. На ўсход і захад ад Алтайскіх гор размяшчаўся ўлус нашчадкаў Угедэя з цэнтрам у г. Чугучак. Улус нашчадкаў Чагатая аб’ядноўваў вобласці ўсходу Сярэдняй Азіі па рацэ Амудар’я; цэнтрам гэтага надзелу быў г. Алмалык на рацэ Ілі, паблізу суч. Кульджа. Іран, Ірак і Закаўказзя ўваходзілі ў улуса Хулагу, з цэнтрам у горадзе Тэбрыз. Апошняя, пятая частка імперыі належала нашчадкам Джучы і ўключала ўсе ўсходнееўрапейскія валодання манголаў з цэнтрам у г. Сараі на Волзе, каля сучаснай Астрахані.

Мункэ быў апошнім уладальнікам гэтай імперыі, чыя ўлада прызнавалася ўсімі ханамі. Пасля яго смерці дзяржава канчаткова распалася.

Гл. таксама

• Кункыран хан

Зноскі

1. Крамаровский М. Г. (Россия. Санкт-Петербург) Улус Джучи (1207—1502). Заметки о культуре Дешт-и Кыпчак в эпоху Чингисидов. — 2008, Том 6
2. Храпачевский Р. П. «Военная держава Чингисхана». — М. — 2005—282
3. Хара-Даван Э. Указ. соч. Ч. 1. Гл. VIII. Поход на Китай
4. «Золотая Орда в источниках. Том третий. Китайские и монгольские источники», М. 2009, стр. 153
5. РАШИД АД-ДИН. СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ. Рассказ об отправлении Чингиз-ханом сыновей своих — Джучи, Чагатая и Угедея — в Хорезм и о покорении ими той области
6. Разин Е. А. История военного искусства

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мангольская імперыя
• Егоров В. Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв. Архівавана 25 верасня 2008. (руск.)