Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ца́ля (польск.: cal, ад ням.: Zoll) — адзінка даўжыні ў англійскай сістэме мер, роўная 1/12 фута (2,54 см). У помніках старабеларускага пісьменства выяўлена толькі адно ўжыванне цалі разам з перстам як сінонімаў: «а сесь аршинъ великихъ перстовъ или цалей сто, си есть лактей четыри въ собҍ обрҍтаетъ...». Цаля адносіцца да адзінак даўжыні антрапаметрычнага паходжання. Сярэдне- і верхненямецкае слова «Zol» — фаланга пальца ў XVI ст. ужывалася са значэннем адзінка вымярэння на палец шырыні і, на думку Я. Карскага, праз польскае пасрэдніцтва было запазычна старабеларускай мовай. Відаць, запазычана яно было з метрычным значэннем, бо з іншымі значэннямі ў старабеларускай мове не выяўлена. Пазней гэта адзінка ўвайшла ў склад сістэмы Вялікага Княства Літоўскага (24 цалі ў адзін локаць).
У наш час выкарыстоўваецца пераважна ў Брытаніі і ЗША. Аднак некаторыя памеры традыцыйна ўказваюцца ў цалях (напрыклад, дыяганаль манітораў, дыяметр і гнуткіх магнітных дыскаў і інш.).
У ВКЛ выкарыстоўвалася цаля роўная 2,7 см. У Расійскай імперыі ўжывалася назва руск.: дюйм.
Слова цаля ў сучаснай беларускай мове ўжываецца са значэннем адзінкі даўжыні: «Ну, усе выгоды каля бока, тае зямлі якраз валока, — Міхал распісваў з жарам далей. — А чорны грунт — дванаццаць цалей»; «Такім чынам, бачыў я кожны дзюйм, кожную цалю таго берага, ля якога мы праплывалі». Яно ўжываецца ў словазлучэннях «свайго не ўпусціць ні на цалю» — не ўпусціць сваёй карысці, «не саступіць і цалі» — не ўступіць нічога нікому: «Той самы Богут, што без жалю гатоў зарваць чужы кусок і высмактаць з цябе ўвесь сок, свайго ж не ўпусціць ні на цалю»; «Я не саступлю і цалі. Мяне не на тое нарадзілі». У сучаснай беларускай мове ўжываецца таксама прыметнік «цалёвы» — даўжынёй на цалю і ўтвораны ад яго назоўнік «цалёўка» — дошка на цалю таўшчынёй: «...каля коміна стаяла матчына прасніца, скрыначка з рашпілем, абцугамі і цалёвымі ржавымі цвікамі»; «Агата пайшла ў мыцельнік, за перагародку з цалёвак, нібы мыць міскі».
У сучаснай беларускай мове агульнапрынятага літарнага скарачэння для пазначэньня цаляў няма. Часцей за ўсё капіруецца англійскае пазначэнне: падвойная рыска ( ″ — U+2033), якая ставіцца без прабелу пасля лікавага значэння, напрыклад: 3″ (3 цалі). У англійскамоўных краінах таксама выкарыстоўваецца скарачэнне «in» (англ.: inch — цаля): «3 in».
Гл. таксама
- Беларуская сістэма мер
- Англійская сістэма мер
- Руская сістэма мер
Зноскі
- Слоўнік іншамоўных слоў: [Каля 25 тыс. слоў і тэрмінаў: У 2 т. Т. 2: М—Я. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1999. — 734, [1] с. — С. 622. — ISBN 985-11-0153-2.
- Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Виленского учебного округа: [в 14 т.]. Т. 6: [документы 1486—1764 гг. / сост.: А. Демьянович, Ф. Елеонский, Ф. Смирнов]. — Вильна: Печатня О. Блюмовича, 1869. — XI, 409 с. — С. 312.
- Винник, В. О. Назви одиниць виміру і ваги в українській мові / Акад. наук Укр. РСР. Ін-т мовознавства ім. О. О. Потебні. — Киїа: Наук. думка, 1966. — 151 с. — С. 15.
- Виленский временник: [в 6 кн. / основатель и ред. А. Н. Харузин]. Кн. 1: Белорусы. Введение к изучению языка и народной словесности / профессор Е. Ф. Карский; [предисловие А. Харузина]. — Вильна: издание Виленского генерал-губернаторского управления, 1904. — [2], II, X, 466 с., [1] л. карты. — С. 157.
- Гольдштейн, С. Польско-литовские древности: Лекции, читанные в Императорском Археологическом институте. — Санкт-Петербург: Тип. П. П. Сойкина, 1913. — [4], 229 с. — С. 137.
- Колас, Я. Збор твораў: у 12 т. / Якуб Колас; [рэдкал.: В. Барысенка і інш.; аўтар уступ. арт. П. Броўка; АН БССР, Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы]. Т. 6: Новая зямля; Сымон-музыка / [рэдактар Ю. Пшыркоў; падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі М. Мушынскага]. — Мн.: Дзяржвыд БССР, 1962. — 538, [1] с., [6] л. іл. — С. 27.
- Караткевіч, У. Званы ў прадоннях азёр // Маладосць. — 1969. — № 12. — С. 91.
- Колас, Я. Збор твораў: у 12 т. / Якуб Колас; [рэдкал.: В. Барысенка і інш.; аўтар уступ. арт. П. Броўка; АН БССР, Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы]. Т. 8: Рыбакова хата; Суд у лесе; Адплата: [паэмы / рэдактар В. Барысенка; падрыхтоўка тэкстаў і каментарыі Л. Гусевай і У. Ларчанкі]. — Мн.: Дзяржвыд БССР, 1963. — 441, [2] с., [7] л. іл. — С. 20.
- Караткевіч, У. Каласы пад сярпом тваім: раман: [у 2 кн.] / Уладзімір Караткевіч; мастак А. Кашкурэвіч. [Кн. 2: Сякера пры дрэве]. — Мн.: Беларусь, 1968. — 382, [1] с. — С. 83.
- Адамчык, В. Хата // Маладосць. — 1969. — № 3. — С. 23.
- Анталогія беларускага апавядання: У 2 т. / Рэдкал.: М. Лынькоў і інш.; Прадм. А. Адамовіча. Т. 1. / Уклад.: С. Александровіч, Я. Скрыган. — Мн.: Беларусь, 1966. — 475 с. — С. 224.
Літаратура
- Скурат, К. У. Даўнія беларускія меры: (лексічны аналіз) / К. У. Скурат; [рэд.: М. А. Жыдовіч, А. І. Жураўскі]; АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Навука і тэхніка, 1974. — 190, [1] с. — С. 15—17.
Вікіпедыя, Вікі, кніга, кнігі, бібліятэка, артыкул, чытаць, спампоўваць, бясплатна, бясплатна спампаваць, mp3, відэа, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнак, музыка, песня, фільм, кніга, гульня, гульні, мабільны, тэлефон, Android, iOS, Apple, мабільны тэлефон, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, ПК, Інтэрнэт, кампутар
Ca lya polsk cal ad nyam Zoll adzinka dayzhyni y anglijskaj sisteme mer roynaya 1 12 futa 2 54 sm U pomnikah starabelaruskaga pismenstva vyyaylena tolki adno yzhyvanne cali razam z perstam yak sinonimay a ses arshin velikih perstov ili calej sto si est laktej chetyri v sobҍ obrҍtaet Calya adnosicca da adzinak dayzhyni antrapametrychnaga pahodzhannya Syaredne i verhnenyameckae slova Zol falanga palca y XVI st uzhyvalasya sa znachennem adzinka vymyarennya na palec shyryni i na dumku Ya Karskaga praz polskae pasrednictva bylo zapazychna starabelaruskaj movaj Vidac zapazychana yano bylo z metrychnym znachennem bo z inshymi znachennyami y starabelaruskaj move ne vyyaylena Paznej geta adzinka yvajshla y sklad sistemy Vyalikaga Knyastva Litoyskaga 24 cali y adzin lokac Fragment ruletki calya i yae vosem dolyay U nash chas vykarystoyvaecca peravazhna y Brytanii i ZShA Adnak nekatoryya pamery tradycyjna ykazvayucca y calyah napryklad dyyaganal manitoray dyyametr i gnutkih magnitnyh dyskay i insh U VKL vykarystoyvalasya calya roynaya 2 7 sm U Rasijskaj imperyi yzhyvalasya nazva rusk dyujm Slova calya y suchasnaj belaruskaj move yzhyvaecca sa znachennem adzinki dayzhyni Nu use vygody kalya boka tae zyamli yakraz valoka Mihal raspisvay z zharam dalej A chorny grunt dvanaccac calej Takim chynam bachyy ya kozhny dzyujm kozhnuyu calyu tago beraga lya yakoga my praplyvali Yano yzhyvaecca y slovazluchennyah svajgo ne ypuscic ni na calyu ne ypuscic svayoj karysci ne sastupic i cali ne ystupic nichoga nikomu Toj samy Bogut shto bez zhalyu gatoy zarvac chuzhy kusok i vysmaktac z cyabe yves sok svajgo zh ne ypuscic ni na calyu Ya ne sastuplyu i cali Myane ne na toe naradzili U suchasnaj belaruskaj move yzhyvaecca taksama prymetnik calyovy dayzhynyoj na calyu i ytvorany ad yago nazoynik calyoyka doshka na calyu tayshchynyoj kalya komina stayala matchyna prasnica skrynachka z rashpilem abcugami i calyovymi rzhavymi cvikami Agata pajshla y mycelnik za peragarodku z calyovak niby myc miski U suchasnaj belaruskaj move agulnaprynyataga litarnaga skarachennya dlya paznachennya calyay nyama Chascej za ysyo kapiruecca anglijskae paznachenne padvojnaya ryska U 2033 yakaya stavicca bez prabelu paslya likavaga znachennya napryklad 3 3 cali U anglijskamoynyh krainah taksama vykarystoyvaecca skarachenne in angl inch calya 3 in Gl taksamaBelaruskaya sistema mer Anglijskaya sistema mer Ruskaya sistema merZnoskiSloynik inshamoynyh sloy Kalya 25 tys sloy i terminay U 2 t T 2 M Ya Mn Belaruskaya Encyklapedyya 1999 734 1 s S 622 ISBN 985 11 0153 2 Arheograficheskij sbornik dokumentov otnosyashihsya k istorii Severo Zapadnoj Rusi izdavaemyj pri Upravlenii Vilenskogo uchebnogo okruga v 14 t T 6 dokumenty 1486 1764 gg sost A Demyanovich F Eleonskij F Smirnov Vilna Pechatnya O Blyumovicha 1869 XI 409 s S 312 Vinnik V O Nazvi odinic vimiru i vagi v ukrayinskij movi Akad nauk Ukr RSR In t movoznavstva im O O Potebni Kiyia Nauk dumka 1966 151 s S 15 Vilenskij vremennik v 6 kn osnovatel i red A N Haruzin Kn 1 Belorusy Vvedenie k izucheniyu yazyka i narodnoj slovesnosti professor E F Karskij predislovie A Haruzina Vilna izdanie Vilenskogo general gubernatorskogo upravleniya 1904 2 II X 466 s 1 l karty S 157 Goldshtejn S Polsko litovskie drevnosti Lekcii chitannye v Imperatorskom Arheologicheskom institute Sankt Peterburg Tip P P Sojkina 1913 4 229 s S 137 Kolas Ya Zbor tvoray u 12 t Yakub Kolas redkal V Barysenka i insh aytar ustup art P Broyka AN BSSR Instytut litaratury imya Yanki Kupaly T 6 Novaya zyamlya Symon muzyka redaktar Yu Pshyrkoy padryhtoyka tekstay i kamentaryi M Mushynskaga Mn Dzyarzhvyd BSSR 1962 538 1 s 6 l il S 27 Karatkevich U Zvany y pradonnyah azyor Maladosc 1969 12 S 91 Kolas Ya Zbor tvoray u 12 t Yakub Kolas redkal V Barysenka i insh aytar ustup art P Broyka AN BSSR Instytut litaratury imya Yanki Kupaly T 8 Rybakova hata Sud u lese Adplata paemy redaktar V Barysenka padryhtoyka tekstay i kamentaryi L Gusevaj i U Larchanki Mn Dzyarzhvyd BSSR 1963 441 2 s 7 l il S 20 Karatkevich U Kalasy pad syarpom tvaim raman u 2 kn Uladzimir Karatkevich mastak A Kashkurevich Kn 2 Syakera pry dreve Mn Belarus 1968 382 1 s S 83 Adamchyk V Hata Maladosc 1969 3 S 23 Antalogiya belaruskaga apavyadannya U 2 t Redkal M Lynkoy i insh Pradm A Adamovicha T 1 Uklad S Aleksandrovich Ya Skrygan Mn Belarus 1966 475 s S 224 LitaraturaSkurat K U Dayniya belaruskiya mery leksichny analiz K U Skurat red M A Zhydovich A I Zhurayski AN BSSR Instytut movaznaystva imya Ya Kolasa Mn Navuka i tehnika 1974 190 1 s S 15 17