Талін

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Талін (значэнні).

Та́лін (эст.: Tallinn; у 1219—1917: шведск.: , ням.: Reval) — горад, сталіца Эстоніі. Буйны пасажырскі і грузавы марскі порт у Фінскім заліве Балтыйскага мора, вузел чыгунак і аўтамабільных дарог. Міжнародны аэрапорт. Галоўны прамысловы і культурны цэнтр краіны.

Талін эст.: Tallinn Герб Сцяг Краіна  Эстонія Каардынаты 59°26′14″ пн. ш. 24°44′42″ у. д.^HGЯO Кіраўнік Міхаіл Кылварт Заснаваны невядома Першая згадка 1154 Плошча 159,37 км² (31 снежня 2017) Вышыня цэнтра 28 м Водныя аб’екты Фінскі заліў Насельніцтва ▲457 572 чал. (1 студзеня 2024) Часавы пояс UTC+2 Тэлефонны код 64 Паштовыя індэксы 10111 Аўтамабільны код A-B Афіцыйны сайт tallinn.ee Талін на карце Эстоніі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Этымалогія

Верагодна, назва «Tallinn(a)» у эстонскай мове паходзіць ад слоў «taani linn» («дацкі горад»)^:15 або «tali linn» («зімовы горад»)^{[крыніца?]}.

Горад быў вядомы ў старажытнарускіх крыніцах пад назвай Калывань (магчыма, ад слова Kalevan; гл. Калеў) або Лядзяш, у скандынаўскіх — Лінданісэ (дацк.: Lyndanisse), Лінда. Пазней скандынавы і немцы звалі яго Рэваль (Reval), магчыма, ад эстонскай назвы мааконда Равала, у рускім ужыванні — Рэвель (афіцыйная назва ў Расійскай імперыі да 1917 года).

Гісторыя

У X—XI стагоддзях на месцы Таліна было паселішча старажытных эстаў Лінданісе. Упершыню пад назваю Калываю ўпамінаецца ў 1154 годзе арабскім географам Ідрысі і ў старажытнарускіх летапісах. У 1219 годзе захоплены Даніяй, названы Рэвель (афіцыйна назва горада да 1917 года). У 1230 годзе ўведзена любекскае гарадское права. З 1285 года член Ганзы. У 1346—1561 гадах уладанне Тэўтонскага, потым — Лівонскага ордэнаў. Гандляваў з Ноўгарадам, Псковам, Гданьскам, Любекам, Антверпенам і інш. У 1524 годзе праведзена Рэфармацыя. У 1561—1710 гадах пад уладай Швецыі. У 1569 годзе горад бамбардзіраваны любекска-дацкім флотам. У 1570—1571 і 1577 годзе расійскія войскі беспаспяхова імкнуліся захапіць горад у ходзе Лівонскай вайны 1558—1583 гадоў. У 1591—1592 гадах большая частка насельніцтва памерла ад чумы і голаду (1602). У 1634 годзе пачалася мануфактурная вытворчасць. У Паўночную вайну 1700—1721 гадоў адышоў да Расіі (1710), цэнтр Эстляндскай губерні, пабудавана ваенная гавань. Пасля злучэння чыгункай з Санкт-Пецярбургам (1870) — важны партовы горад і прамысловы цэнтр. У 1918—1940 гадах сталіца Эстоніі.

Адміністрацыйны падзел

Талін уваходзіць у склад павета Хар’ю, утвараючы гарадскі муніцыпалітэт Талін. У савецкі час горад уключаў чатыры раёны: Калінінскі (былы Копліскі), Ленінскі, Марскі, Кастрычніцкі. Падчас рэформаў мясцовага самакіравання 4 сакавіка 1993 года былі ўтвораны 8 гарадскіх раёнаў (эст.: linnaosad): Кесклін (Цэнтр), Крыстыйне, , , Нымэ (да 1940 года асобны горад), Пірыта, Пых’я-Талін (Паўночны Талін) і Хааберсці.

Кожнай раённай управай кіруе старэйшына (эст.: linnaosavanem). Ён прызначаецца гарадской управай па паданні мэра пасля кансультацый з адміністрацыйнымі радамі частак горада. Функцыя адміністрацыйных рад — падрыхтоўка рэкамендацый гарадскому ўраду і камісіям муніцыпалітэта наконт кіравання раёнамі.

Геаграфія

Талін знаходзіцца ў Паўночнай Еўропе, на паўднёвым беразе Фінскага заліва, за 80 кіламетраў ад Хельсінкі. Самае вялікае возера Таліна — Юлемістэ (плошча 9,6 км²). Гэта галоўная крыніца пітной вады горада. Возера Харку — другое па велічыні (плошча 1,6 км²). У адрозненне ад многіх вялікіх гарадоў, адзіная значная рака ў Таліне — Пірыта — размешчаная далёка ад цэнтра горада (цяпер гарадскі раён Пірыта). Басейн ракі маляўнічы, знаходзіцца пад аховай.

Па тэрыторыі горада праходзіць вапняковы ўступ (, або Балтыйска-Ладажскі ўступ). Ён выразна прасочваецца на і ў .

Найвышэйшы пункт Таліна (64 метры над узроўнем мора) знаходзіцца на паўднёвым захадзе горада ў раёне .

Даўжыня берагавой лініі — 46 кіламетраў. У межах горада яна ўтварае тры вялікія паўвостравы: Коплі, Пальясаары і Какумяэ.

Адукацыя

• Талінскі ўніверсітэт
• Талінскі тэхнічны ўніверсітэт
• Эстонская акадэмія мастацтваў
• Эстонская акадэмія ўнутраных спраў
• Эстонскі каледж інфармацыйных тэхналогій
• Талінскі англійскі каледж
• Гімназія Густава Адольфа
• Талінская яўрэйская школа

Насельніцтва

Год Колькасць 1941 176 000 1959 282 000 1970 363 000 1975 399 000 1979 442 960 Год Колькасць 1987 478 000 1996 434 800 1999 435 000 2011 393 222 2014 411 063 Год Колькасць 2015 413 782 2016 423 420 2017 446 055 2018 430 805 2019 434 562 Год Колькасць 2020 437 619 2021 438 341 2023 453 864 2024 457 572

Памятныя мясціны

• Музей Мікеля
• Талінскі гарадскі музей
• Эстонскі тэатральна-музычны музей
• Эстонскі музей пажарнай аховы
• Талінская ратуша
• Царква святога Олафа
• Эстонскі марскі музей
• Sokos Hotel Viru
• Талінскі заапарк

Транспарт

Асноўны артыкул: Транспарт у Таліне

Да грамадскага транспарта ў Таліне адносяцца аўтобус, трамвай, тралейбус, прыгарадныя цягнікі і паром. У горадзе дзейнічаюць 72 аўтобусныя маршруты, чатыры маршруты трамвая і чатыры тралейбусныя маршруты.

Вядомыя асобы

• Эвальд Ааў (1900—1939) — кампазітар і харавы дырыжор.
• Яак Алік (нар. 1946) — эстонскі тэатральны і дзяржаўны дзеяч.
• Андрус Ансіп (нар. 1956) — эстонскі дзяржаўны дзеяч.
• К. Аляхновіч-Чэркас — пісьменнік-нашанівец.
• Юлія Барысенка (1990—2018) — беларуская футбалістка.
• Томас Іаган Зеебек (1770—1831) — нямецкі фізік.
• Ану Кааль (нар. 1940) — эстонская спявачка.
• Ота Яўстафіевіч Кацэбу (1788—1846) — расійскі падарожнік.
• Арнольд Меры (1919—2009) — эстонскі савецкі дзяржаўны дзеяч.
• Арва Антонавіч Метс (1937—1997) — рускі паэт.
• Эвальд Окас (1915—2011) — мастак. Народны мастак СССР (1963).
• Пімен Панчанка (1917—1995) — беларускі паэт.
• Альфрэд Розенберг (1893—1946) — германскі дзяржаўны дзеяч, адзін з ідэолагаў нацызму.
• (нар.1971) — эстоскі паэт.
• Пеэтэр Тульвістэ (1945—2017) — эстонскі псіхолаг, дзяржаўны дзеяч.
• Антс Эскала (1908—1989) — эстонскі савецкі акцёр тэатра і кіно, спявак.

Гарады-пабрацімы

•  Адэса, Украіна (14 кастрычніка 1997)
•  Анапаліс, ЗША
•  Вена, Аўстрыя
•  Венецыя, Італія
•  Вільнюс, Літва (28 мая 1993)^[…]
•  Гент, Бельгія
•  Гронінген, Нідэрланды
•  Дартфард^[d], Вялікабрытанія
•  Котка, Фінляндыя (1955)
•  Кіеў, Украіна (7 снежня 1994)
•  Кіль, Германія (13 мая 1986)^[…]
•  Мальмё, Швецыя (1989)
•  Масква, Расія
•  Пекін, Кітай
•  Рыга, Латвія
•  Санкт-Пецярбург, Расія (1999)^[…]
•  Скоп’е, Паўночная Македонія
•  Тбілісі, Грузія
•  Турку, Фінляндыя
•  Ханчжоу, Кітай
•  Хельсінкі, Фінляндыя
•  Шверын, Германія (1993)

Гл. таксама

• Merko Ehitus
• Баскетбольны клуб «Калеў»

Зноскі

1. archINFORM — 1994. Праверана 9 мая 2019.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049"></a>
2. Land Board — 1990. Праверана 11 сакавіка 2018.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5401570"></a>
3. https://it-ch.topographic-map.com/map-g52fnx/Tallinn/?zoom=19&center=59.43692%2C24.74537&popup=59.43701%2C24.74532
4. Statistical Database of Statistics Estonia Праверана 27 мая 2024.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q59640277"></a>
5. https://est.postcodebase.com/node/491
6. БелЭн 2002.
7. Мейнандэр Х. Гісторыя Фінляндыі: Лініі, структуры, пераломныя моманты; пер. са шведскай Вольгі Рызмаковай. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2017. — ISBN 978-985-02-1748-6.
8. Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 25. — С. 233–235.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
9. 1979 Soviet census
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939"></a>
10. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2002. — С. 402–404. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13028710"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24038862"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14271902"></a>
11. 2011 Population and Housing Census Праверана 14 ліпеня 2014.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q698848"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350770"></a>
12. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 30 жніўня 2014.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
13. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 27 мая 2015.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
14. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 29 мая 2016.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
15. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 30 мая 2017.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
16. Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004. Праверана 21 красавіка 2024.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1768199"></a>
17. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 17 мая 2018.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
18. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 7 чэрвеня 2019.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
19. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 10 лістапада 2020.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
20. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 9 чэрвеня 2021.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
21. Дэпартамент статыстыкі Эстоніі — 1991. Праверана 24 ліпеня 2023.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3738605"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q33102669"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q55560439"></a>
22. https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tallinn-estoniya/
23. Tallinna suhted teiste linnadega — Талін, 2020. Праверана 14 кастрычніка 2020.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1770"></a>
24. https://www.tallinn.ee/est/valissuhted/VILNIUS
25. http://stolitsa.ee/101070
26. http://www.kotka.fi/tietoa_kotkasta/kansainvalinen_toiminta
27. https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
28. https://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/
29. https://www.tallinn.ee/est/valissuhted/Kiel
30. http://malmo.se/Kommun--politik/Sa-arbetar-vi-med.../Omvarld/Internationellt-arbete/Vanorter.html
31. https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/

Літаратура

• Та́лін // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 402—404. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Та́ллин // Т. 25. Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 233—235. — ((Большая советская энциклопедия) : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Та́ллинн // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 467—468. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
• Та́ллин // Географические названия мира: Топонимический словарь: Ок. 5000 единиц (руск.) / ; Отв. ред. P. A. Агеева. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские сло­вари: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство ACT», 2002. — С. 408—409. — 512 с. — ISBN 5-17-001389-2 (ООО «Издательство ACT»), ISBN 5-271-00446-5 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-93259-014-9 (Издательство «Русские словари»).
• Та́ллин // Энциклопедический географический словарь (руск.). — М.: РИПОЛ классик, 2011. — С. 659. — 800 с. — (Словари но­вого века). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-386-03063-6.

Спасылкі

Сусветная спадчына ЮНЕСКА

• Сайт горада Талін (руск.) (эст.) (англ.) (ням.) (шведск.) (фін.)
• Digital Tallinn — віртуальны тур па талінскім Старым горадзе
• Сайт Ласнамяэскай часткі горада Таліна
• Талінскі порт  (англ.), (эст.)
• Віртуальны Талін на сайте VirtualGuide.ru (руск.)