Парламент Вялікабрытаніі

Парламент Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі (англ.: Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) — вышэйшы заканадаўчы орган у Злучаным Каралеўстве і Каралеўскіх заморскіх тэрыторыях. Яго ўзначальвае Брытанскі манарх. Парламент двухпалатны, уключае ў сябе верхнюю палату, палату лордаў, і ніжнюю палату, палату абшчын. Палата лордаў не выбіраецца, яна ўключае ў сябе лордаў духоўных (вышэйшае духавенства англіканскай царквы) і лордаў свецкіх (членаў пэрства). Палата абшчын, наадварот, дэмакратычна абіраемая палата. і збіраюцца ў розных памяшканнях Вестмінстэрскага палаца ў Лондане. Па звычаі, усе міністры, уключаючы прэм’ер-міністра, выбіраюцца выключна з складу парламента.

Парламент Вялікабрытаніі
Будынак Парламента (Вестмінстэрскі палац)
Краіна	Вялікабрытанія
Адміністрацыйны цэнтр	Вэстмінстэрскі палац
Тып арганізацыі	парламент і Двухпалатны парламент
Заснаванне
Дата заснавання	1801
parliament.uk (англ.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вялікабрытанія

Гэты артыкул з'яўляецца часткай серыі артыкулаў па тэме:

Парламент : Кароль Карл III : : Прэм’ер-міністр : Рышы Сунак : : : Міністр замежных спраў: Джэймс Клеверлі Лорд-канцлер і : : : Краіны :  —  — 2010 — Палітычныя партыі Канстытуцыя

Гісторыя

Парламент XVIII—XIX стст. цалкам успрыняў арганізацыю гістарычнага англійскага парламента, але ў дзейнасці яго склалася шмат новых канстытуцыйных звычаяў — у асаблівасці звязаных з заканадаўствам і ўзаемаадносінамі з каронай. Канстытуцыйныя звычаі сталі адыгрываць найважнейшую ролю сярод крыніц парламенцкага права.

Важную ролю станауленні незалежнасці парламенту сталі тры выбарчыя рэформы 1832 г, 1867 г., 1884—1885 г. Рэформа 1832 г. мела далёка ідучыя наступствы, так як пакончыла з сярэднявечнай сістэмай фарміравання вышэйшага прадстаўнічага органа — палаты абшчын. Яе вынікі не абмяжоўваючысяліся чыста механічным павелічэннем электарату, ацэньваць якое неабходна ў кантэксце канкрэтна-гістарычнай сытуацыі, улічваючы не толькі саму барацьбу і вылучаныя ў яе ходзе патрабаванні, але і яе значэнне для палітычнага жыцця краіны ў наступны перыяд. Наступныя рэформы 1867 і 1884—1885 гг., яшчэ больш пашырылі выбарчае права. У выніку правядзення трох выбарчых рэформаў быў сур’ёзна зменены аблічча прадстаўнічых інстытутаў улады ў Вялікабрытаніі. Палаце лордаў прыйшлося растацца з надзеямі на раўнапраўе з палатай абшчын, якая стала дамінуючым элементам брытанскага парламента. Цяпер ніжняя палата, абапіраючыся на больш шырокі электарат, прэтэндавала на ролю выразительницы інтарэсаў усёй нацыі, у той час як лорды, па-ранейшаму, прадстаўлялі інтэрэсы толькі свайго класу.

Мадэрнізацыя палітычнай сістэмы Вялікабрытаніі ў XIX ст. завяршылася, такім чынам, усталяваннем домінуючага становішча парламента ва ўзаемаадносінах з урадам і ператварэннем парламента ў орган, яки вызначае бягучую палітыку дзяржавы (другая трэць XIX-канец XIX ст.). У выніку быў сфармаваны найбольш класічны ўзор сістэмы парламентарызму (хоць і ў рамках канстытуцыйнай манархіі) з адказным парламенцкіх урадам і парламенцкімі партыямі, характэрны наогул для палітычнай сістэмы новага часу. Гэта забяспечыла Вялікабрытаніі стабільнае рэфармаванне розных абласцей сацыяльнай і палітычнай жыцця, рашэнне шматлікіх вострых эканамічных і палітычных, у т. ч. знешнепалітычных, праблем. Да пачатку XX ст. Вялікабрытанія ўяўляла найбольш вольную ў палітычным і прававым сэнсе краіну, найбольш магутная дзяржава усяго заходняга свету, цэнтр велізарнай каланіяльнай імперыі, існаванне якой таксама забяспечвала палітычную стабільнасць у краіне.

З другой паловы XIX ст. ўрад стаў аказваць ўсё больш вызначальнае ўздзеянне на заканадаўчую працэдуру. З 1881 г. ўвайшло ва ўжытак «правіла спешнасці», згодна з якім прэм’ер-міністр мог прапанаваць палаце абшчын абмеркаваць біль па-за ўстаноўленай чарговасці ў сілу асаблівай дзяржаўнай важнасці. Дэпутаты атрымалі права патрабаваць спыненне спрэчак (з 1887 г.), і за такую рэзалюцыю абавязкова павінны былі галасаваць. Да гэтага ход спрэчак ніяк не рэгламентаваны, і іх працягласць ыла адвольнай. Казаць дэпутаты парламента маглі толькі без якіх-небудзь запісак. Тады ж ўвайшло ў практыку правіла «гільяціны»: на абмеркаванне законапраекта загадзя адводзілася пэўны час, і калі біль не быў абмеркаваны цалкам, не абмеркаваныя часткі ставіліся на галасаванне без далейшых спрэчак.

Вяршэнства палаты абшчын было выразна ўстаноўлена ў пачатку XX ст. У 1909 г., палата абшчын прыняла так званы «народны бюджэт», які ўводзіў шматлікія змены падаткаабкладання, нявыгадныя для багатых землеўладальнікаў. Палата лордаў, якая складалась з магутнай зямельнай арыстакратыі, адхіліла гэты бюджэт. Выкарыстоўваючы папулярнасць гэтага бюджэту і непапулярнасць лордаў, у 1910 г. выбары выйграла ліберальная партыя. Выкарыстоўваючы вынікі выбараў, ліберальны прэм’ер-міністр Герберт Генры Асквіт прапанаваў парламенцкі закон, які павінен быў абмежаваць паўнамоцтвы палаты лордаў. Калі лорды адмовіліся прыняць гэты закон, Асквіт звярнуўся да караля з просьбай зрабіць некалькі сотняў ліберальных пэраў, каб размыць большасць кансерватыўнай партыі ў палаце лордаў . Перад такой пагрозы, палата лордаў прыняла Парламенцкі акт, які дазваляў лордам толькі затрымліваць прыняцце закона на тры сесіі (скарочана да двух сесій ў 1949 г.), пасля чаго ён ўступаў у дзеянне, нягледзячы на іх пярэчанні .

У другой палове XX ст. былі праведзены далейшыя рэформы парламенту: ў 1958 г. дазволіў перыядычнае стварэнне пажыццёвых пэраў. У 1960-я, стварэнне спадчынных пэраў было спынена, і з тых часоў амаль усе новыя пэры былі толькі пажыццёвымі. адмяніў аўтаматычнае права спадчынных пэраў на месца ў вышэйшай палаце, за выключэннем 92 пэраў.

Арганізацыя дзейнасці

Асноўнай формай дзейнасці парламента было заканадаўства. З сярэдзіны XVIII ст. прымалася ў сярэднім па 250 біляў ў год. У заканадаўчай працэдуры першае месца належала палаце абшчын. У прыватнасці, толькі яна магла ініцыяваць фінансавыя білі (звязаныя з падаткаабкладаннем і расходаваннем дзяржаўных сродкаў). У астатнім працэдура адрозніваецца ў залежнасці ад таго, ставіўся ці законапраект да катэгорыі прыватных ці публічных біляў.

Прыватны біль (Private Bill) быў самым шматлікім тыпам закона. Прапанову аб такім мог унесці любы выбаршчык, які заручыўся падтрымкай хаця бы аднаго дэпутата. Ён дакранаўся мясцовых спраў, якія патрабуюць дзяржаўнага ўмяшання. Прыватны біль уяўляўся ў выглядзе петыцыі (і быў як бы працягам гэтага права) і далей абмяркоўваўся ў трох па-асабліваму складзеных камітэтах: пастаянным з 11 дэпутатаў, камітэце адбору з 6 дэпутатаў, праходжання. Затым ён ўносіўся на меркаванне Палаты абшчын і галасаваць, як правіла, без дэталёвых спрэчак.

Публічны (Public Bill) біль уяўляў, уласна, у шырокім сэнсе закон. Яго ўносіў ўрад. Папярэдняе абмеркаванне праводзілі спецыяльна створаныя дэпутацкія камісіі — як правіла, па 5 дэпутатаў. Кожны біль павінен быў прайсці тры чытання — рознага значэння і пэўнасці. Першае чытанне было фармальным і не мела змястоўнага значэння, т. е. палата проста паведамляе аб праекце. Другое — было канцэпцыённым, і пасля яго надрукаваны праект (да 1849 г. — перапісаны на пергаменце) накіроўваўся ў камісію. Толькі у трэцім чытанні ўласна зацвярджаўся ці адхіляўся законапраект. Публічныя білі павінны былі прайсці разгляд абавязкова ў кожнай палаце парламента на працягу адной сесіі. Галасаванне ў Палаце абшчын праводзілася па прынцыпе «Так» — «Не», у палаце лордаў — «Згодны» — «Не згодны». Затым законапраект паступаў праз канцлера на зацвярджэнне манарху.

Акрамя заканадаўчай дзейнасці, дэпутаты парламента мелі паўнамоцтвы запыту да ўрада. З пачатку XVIII ст. яны былі фармальныя і зводзіліся да права задаваць пытанні беззмястоўнага характару члену кабінета (т. б. ці вядома здарэнне або з’ява ўраду). З 1783 г. яно было прызнана афіцыйна. Аднак за членамі кабінета таксама было прызнана права адказваць ці не адказваць на запыты. Толькі ў 1869 г. права парламенцкага запыту стала важным канстытуцыйным звычаем, і лёс запыту быў узаемазлучаны з даверам членам кабінета ці ўсяму ўраду.

З 1330 г. парламент збіраўся не радзей аднаго разу ў год (фактычна часцей — да чатырох разоў на працягу года, калі гэта патрабавала палітычная сітуацыя). Пасяджэнні, за вылікам часу пераездаў, святаў і іншых перапынкаў, працягваліся ў сярэднім ад двух да пяці тыдняў. Так як парламент адкрываўся па запрашэнні караля, то яго ўдзельнікі збіраліся ў тым месцы, дзе ў дадзены момант знаходзіўся каралеўскі двор. Як правіла, гэта было Вестмінстэрскае абацтва.

Мовай парламенцкай дакументацыі, асабліва пратаколаў сумесных пасяджэнняў палат, быў французскі. Некаторыя з запісаў, у асноўным службовыя або якія адносяцца да спраў Царквы, вяліся на латыні. У вуснай парламенцкай прамовы ў асноўным таксама выкарыстоўваўся французскі, але з 1363 г. прамовы дэпутатаў часам прамаўляліся і на англійскай мове.

У 14-15 стст. ў грамадстве складваецца ўяўленне і аб статусе дэпутата. Гэта паняцце роўна тычылася членаў абедзвюх палат і ўключала шэраг юрыдычных прывілеяў, перш за ўсё дэпутацкую недатыкальнасць. Апошняя, якая ўвайшла ў практыку да пачатку 15В., Мела на ўвазе ахову жыцця і маёмасці дэпутатаў, а таксама свабоду ад арышту (і тое, і другое — толькі на час сесіі).

Асаблівае значэнне мела дзейнасць парламента, звязаная з падаткаабкладаннем. Фіскальная сістэма дзяржавы яшчэ толькі фарміравалася, і многія падаткі, у першую чаргу прамыя, з’явіліся надзвычайнымі. Адзначым, што падаткі ў Англіі плацілі ўсё, і не толькі трэцяе саслоўе, як у Францыі. Гэта акалічнасць адхіляе адну з магчымых прычын канфрантацыі паміж саслоўямі.

З 1297 г. парламент валодаў правам дазваляць прамыя падаткі на рухомую маёмасць. З 1320-х гг. ён дазваляе збор экстраардынарных падаткаў. У неўзабаве палата абшчын дамаглася такога ж правы і ў дачыненні да мытных пошлін. Такім чынам, асноўную частку фінансавых паступленняў кароль атрымліваў пры згодзе ніжняй палаты (афіцыйна — у выглядзе яе дару), якая выступала ад імя тых, каму трэба было гэтыя падаткі плаціць. Моцныя пазіцыі палаты абшчын у такой важнай для караля справе, як фінансы, дазваляла ёй пашырыць свой удзел і ў іншых галінах парламенцкай дзейнасці.

Нарэшце, існавала яшчэ адна вобласць дзейнасці парламента, вельмі важная для разумення ролі гэтага інстытута ў дзяржаве і грамадстве. З’яўляючыся вышэйшай судовай інстанцыяй і заканадаўчым органам, парламент прымаў шматлікія петыцыі па самых розных пытаннях — як ад прыватных асоб, так і ад гарадоў, графстваў, гандлёвых і рамесных карпарацый і г.д. Для іх разгляду ствараліся спецыяльныя камісіі, але першапачаткова петыцыі паступалі ў палату абшчын.

Гл. таксама

• Лорд-канцлер

Крыніцы

1. English Wikipedia community Wikipedia — 2001.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q328"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q112669601"></a>
2. Горботенко, Е. И. Палата лордов британского парламента в 1832—1911 гг.(недаступная спасылка) / Е. И. Горботенко // Сборник тезисов докладов Республиканской научной конференции студентов и аспирантов Республики Беларусь «НИРС―2011», 18 октября 2011 г., Минск; редколлегия: С. В. Абламейко [и др.]. — Минск: Издательский центр БГУ, 2011. — С. 562.(недаступная спасылка)
3. Парламентский акт 1911 года // Сборник документов по истории нового времени. Экономическое развитие и внутренняя политика стран Европы и Америки. 1870—1914 / Сост. П. И. Остриков, П. П. Вандель. — М.: Высшая школа, 1989.

Літаратура

• Избранные конституции зарубежных стран: Сб. док / сост. Б. А. Страшун. — М.: Юрайт, 2011. — 795 с. — ISBN 978-5-9916-0962-3
• Баглай М. В. Конституционное право зарубежных стран: Учебник для вузов. — М.: Норма, 2010. — 1088 с. — ISBN 978-5-91768-080-4
• Дайси А. В. Основы государственного права Англии. — М.: Издание Товарищества И. Д. Сытина, 1907. — 710 с.
• Гутнова Е. В. Возникновение английского парламента / Е. В. Гутнова.- М.: Прогресс, 1960.
• Минаев, А. И. Британский парламентаризм в конце XVIII — начале XX в.: основные тенденции развития: учебное пособие / А. И. Минаев. — Рязань: Рязанский государственный университет, 2008. — 143 с.
• Крашенинникова Н. А. История государства и права зарубежных стран: Учебник для вузов: в 2-х тт. — М.: Норма, 2007. — Т. 2. — 816 с. — ISBN 978-5-89123-943-2
• Энсон, В. Английский парламент, его конституционные законы и обычаи: пер. с англ. с примеч. Н. А. Захаровой / Э. Энсон. — СПб.: Изд-во Юридического книжного магазина Н. К. Мартынова, 1908. — 346 с.

Спасылкі

• The Parliament of the United Kingdom. Official website. (англ.)
• The Parliament of the United Kingdom. Parliament Live TV.
• The British Broadcasting Corporation. (2005). «A—Z of Parliament.»
• The Guardian. (2005). «Special Report: House of Commons.» Архівавана 26 кастрычніка 2007.
• The Guardian. (2005). «Special Report: House of Lords.»
• Parliamentary procedure site at Leeds University Архівавана 12 кастрычніка 2017.
• Працы the Parliament of the United Kingdom ў праекце «Гутэнберг»
• Орлова, Н. Е. Вопросы начального образования в английском парламенте (50-е гг. XIX в.) Архівавана 5 сакавіка 2016. / Н. Е. Орлова // Працы гістарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 3 / рэдкал.: У. К. Коршук (адк. рэдактар) [і інш.]. — Мінск: БДУ, 2008. — C. 94—100.