Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Трыццацігадовая вайна — ваенны канфлікт за гегемонію ў Свяшчэннай Рымскай імперыі і Еўропе, які доўжыўся з 1618 па 1648 год і закрануў у той ці іншай ступені практычна ўсе еўрапейскія краіны. Вайна пачалася як рэлігійнае сутыкненне паміж пратэстантамі і каталікамі імперыі, але затым перарасла ў барацьбу супраць дамінавання Габсбургаў у Еўропе. Канфлікт стаў апошняй буйной у Еўропе і спарадзіў .
| Трыццацігадовая вайна | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Дата | 23 мая 1618 — 24 кастрычніка 1648 | ||
| Месца | Еўропа (пераважна Германія) | ||
| Вынік | Вестфальскі мір | ||
| Праціўнікі | |||
| |||
| Камандуючыя | |||
| |||
| Сілы бакоў | |||
| |||
| Страты | |||
| |||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
Вайна пачалася пасля 23 мая 1618 года, якая адзначыла сабой пачатак , накіраванага супраць спроб з боку чэшскага караля, які належаў да дому Габсбургаў. Баявыя дзеянні, якія рушылі ў след за гэтым, дзеляць на чатыры буйныя перыяды, якія завуцца па асноўных праціўніках імператара: чэшска-пфальцкі, дацкі, шведскі і франка-шведскі. Дзве спробы спынення канфлікту — (1629) і Пражскі мір (1635) — скончыліся беспаспяхова, паколькі не ўлічвалі інтарэсаў усіх прама ці ўскосна зацікаўленых бакоў. Гэта ўдалося толькі ўсееўрапейскаму Вестфальскаму мірнаму кангрэсу (1641—1648). Вестфальскі мір 24 кастрычніка 1648 года зафіксаваў новы баланс сіл паміж імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі і імперскімі саслоўямі і вызначыў канстытуцыйныя рамкі, якія дзейнічалі ў імперыі да яе распаду ў 1806 годзе. Рэспубліка Злучаных правінцый і Швейцарскі саюз сталі незалежнымі дзяржавамі і выйшлі са складу імперыі.
Баявыя дзеянні Трыццацігадовай вайны адбываліся ў Цэнтральнай Еўропе, галоўным чынам на тэрыторыі сучаснай Германіі. Як самі баявыя дзеянні, так і выкліканыя імі і эпідэміі спустошылі цэлыя рэгіёны. У Паўднёвай Германіі вайну перажыла толькі траціна насельніцтва. Шматлікім абласцям спатрэбілася больш за стагоддзе, каб аправіцца ад наступстваў выкліканага вайной эканамічнага і сацыяльнага заняпаду.
Прэлюдыя канфлікту
Святая Рымская Імперыя ў XVII ст. складала кангламерат дзясяткаў каралеўстваў, княстваў, і розных адміністрацыйных адзінак — царкоўных або свецкіх. У Багеміі, Саксоніі і Паўночных княствах Германіі дамінавалі пратэстанты, разам з тым, Баварыя, Аўстрыя, а таксама іншыя Паўднёвыя княствы былі пераважна каталіцкімі. Пануючыя ў Святой Рымскай Імперыі дынастыя Габсбургаў была каталіцкай і ўсяляк дыскрымінавала пратэстантаў. У пачатку XVII ст. разгортвалася контррэфармацыя, узмацнялася царкоўная цэнзура і інквізіцыя, умацаваўся ордэн езуітаў. Ватыкан ўсяляк падштурхоўваў кіраўнікоў-каталікоў да выкаранення пратэстантызму ў сваіх уладаннях.
Варта адзначыць, што з часоў Карла V вядучая роля ў палітычным жыцці Еўропы належала дынастыі Габсбургаў. У пачатку XVII стагоддзя іспанская галіна дынастыі валодала Партугаліяй, Паўднёвымі Нідэрландамі, поўднем Італіі і, калоніямі ў Амерыцы. Аўстрыйскія Габсбургі замацавалі за сабой карону імператара Святой Рымскай Імперыі, былі каралямі Багеміі, Венгрыі, Харватыі. Гегемонію Габсбургаў імкнуліся аслабіць еўрапейскія дзяржавы, і найбольш Францыя.
Габсбургаў падтрымлівалі Аўстрыя, большасць каталіцкіх княстваў Святой Рымскай Імперыі, Іспанія, аб'яднаная з Партугаліяй, Папскі прэстол, Польшча. На баку «антыгабсбургскай кааліцыі»: пратэстанцкія княствы Святой Рымскай Імперыі, Багемія, Трансільванія, Венецыя, Савоя, Рэспубліка Злучаных правінцый, Швецыя, Данія, Францыя, аказвала падтрымка Англія, Шатландыя і Маскоўскае царства.
Аўгсбургскі мір 1555 года падпісаны Карлам V і на час спыніў адкрытае супрацьстаянне пратэстантаў і каталікоў у Святой Рымскай Імперыі, і ў прыватнасці ў Германіі. Па ўмовах міру імперскія князі маглі выбіраць рэлігію (пратэстантызм або каталіцтва) для сваіх княстваў па сваім меркаванні, у адпаведнасці з прынцыпам: «Чыя ўлада, таго і вера» (англ.: Cuius regio, eius religio). Аднак у пачатку XVII стагоддзя каталіцкая царква абапіраючыся на падтрымку дынастыі Габсбургаў адваёўвала свой уплыў і вяла актыўную барацьбу супраць пратэстантаў.
Для адпору каталіцкаму націску пратэстанцкія князі Свяшчэннай Рымскай імперыі аб'ядналіся у 1608 годзе ў евангельскую унію. Унія шукала падтрымкі ў дзяржаў, варожых дынастыі Габсбургаў. У адказ каталікі аб'ядналіся у 1609 годзе ў Каталіцкую Лігу пад кіраўніцтвам Максіміліяна I Баварскага.
У 1617 годзе кіруючы імператар Святой Рымскай імперыі і кароль Багеміі Мацвей, які не меў прамых нашчадкаў, прымусіў чэшскі сойм прызнаць спадчыннікам свайго стрыечнага брата Фердынанда Штырыйскага. Фердынанд быў гарачым каталіком, выхаванцам езуітаў і вельмі непапулярным ва ў асноўным пратэстанцкай Чэхіі. На гэтым фоне ў Празе адбыўся канфлікт паміж прадстаўнікамі чэшскай арыстакратыі і каралеўскімі намеснікамі. 23 мая 1618 года апазіцыйныя дваране на чале з графам Турнам выкінулі з вокнаў Чэшскай Канцылярыі ў роў каралеўскіх намеснікаў графа Уільяма Славату, Яраслава Мартыніцю і іх сакратара Фабрыцыа.
Ход вайны
Чэшска-Пфальцкі перыяд
Пасля разрыву з Габсбургамі ў Багеміі было сфарміравана ўрад — дырэкторыю ў складзе 30 дырэктараў, на чале якіх стаў Вацлаў Вільгельм з Рупы, галоўнакамандуючым быў прызначаны граф Генрых Турн. Дырэкторыя запрасіла на чэшскі трон лідара Евангелічнай Уніі Фрыдрыха V, курфюрста Пфальцкага, зяця англійскага караля Якава І. Паўстанцы, рэальна ацэньваючы свае магчымасці, чакалі дапамогі з двух магутных ачагоў пратэстантызму ў Еўропе: Англіі і Нідэрландаў, а таксама пратэстанцкіх княстваў-суседзяў.
У 1619 годзе Нідэрланды прафінансавалі фарміравання ўзброеных атрадаў Мансфельда. Дапамогу чэхам таксама дала Сілезія, якая ўзяла пад кантроль мяжу з каталіцкай Польшчай, адкуль планіравалася ўзброеная інтэрвенцыя. Англія заняла чакальную пазіцыю. Мараўская шляхта на чале з Карлам Жэратынам выступіла за мірнае рашэнне канфлікту з Габсбургамі і адмовілася даць паўстанцам ваенную дапамогу.
Сітуацыя хутка абвастралася, 20 сакавіка 1619 года памёр імператар Мацвей. Пасля таго, як сход чэшскіх дваран абрала каралём Чэхіі — 26 ліпеня 1619 года — курфюрста Пфальца Фрыдрыха V, праз месяц — 28 жніўня 1619 года — на выбар нямецкай шляхты аўстрыйскі трон, карону Венгрыі і Чэхіі атрымаў у спадчыну Фердынанд II і быў абраны імператарам. Фердынанд быў шчыры католік, і яшчэ ў маладыя гады даў зарок выкараніць ерась. Паколькі ў імператара не было арміі, ён быў вымушаны шукаць падтрымкі ў Каталіцкай Лігі, якая мела наёмную армію.
Граф Турн і Мансфельд бачылі шанцы дасягнуць ваеннага поспеху ў барацьбе супраць Габсбургаў, якія апынуліся ў цяжкім становішчы. Венгры пад кіраўніцтвам князя Трансільваніі Бетлена Габар нанеслі ўдар імперыі і падышлі пад сцены Вены ў лістападзе 1619 года. Аднак дапамогу Габсбургам надала Польшча, накіраваўшы ўзброеную дапамогу — атрады «лісоўчыкаў», у складзе якіх былі казацкія часткі. Ваенная дапамога дазволіла Вене адбіць атаку.
У 1620 годзе Іспанія выслала на дапамогу імператару 25000-нае войска пад камандаваннем Амброзія Спінолы. Між тым пад камандаваннем генерала Цілі армія Каталіцкай Лігі рушыла на Чэхію, абыходзячы войска Фрыдрыха V, які спрабаваў спыніць яе яшчэ на далёкіх подступах да Празе.
Вырашальная бітва адбылася 8 лістапада 1620 года на Белай гары блізу Прагі. Армія пратэстантаў пацярпела поўную паразу.
Вынікам вайны стала ўціхамірванне Чэхіі: імперскі ваенны трыбунал пакараў смерцю больш за 600 прадстаўнікоў чэшскай шляхты. Каля 500 буйных маёнткаў, тры чвэрці ўсёй тэрыторыі Чэхіі, змянілі уласнікаў. Становішча сялян асабліва не змянілася, але новыя ўладальнікі скарысталіся момантам і адабралі ў сялян частку зямель. Пратэстанцкае набажэнства было забаронена. Чэшская мова пры набажэнствах заменена на латынь, было адменена дзень памяці Яна Гуса. Універсітэт быў аддадзены пад апеку езуітаў. Былі канфіскаваныя маёнткі пратэстантаў і раздадзеныя нямецкім дваранам. Справаводства цалкам пераведзена на нямецкую мову, парламент практычна страціў сваё значэнне і склікаўся па жаданні імператара. У дадатак, Фердынанд II адмяніў выбары караля і абвясціў сваю ўладу ў Чэхіі спадчыннай. Чэхія страціла аўтаномію і стала радавой спадчынай Габсбургаў. У выніку вайны і эпідэмій насельніцтва Чэхіі скарацілася з 4 мільёнаў чалавек у пачатку XVII стагоддзя, у 700 000 у сярэдзіне стагоддзя. Першая фаза вайны завяршылася, калі Бетлен Габар падпісаў мір з імператарам у студзені 1622 года, атрымаўшы тэрыторыі ва Усходняй Венгрыі.
Некаторыя гісторыкі вылучаюць перыяд Трыццацігадовай вайны паміж 1621-1625 гадамі, як Пфальцкі перыяд. Заканчэнне дзеянняў на ўсходзе (у Чэхіі) азначала вызваленне імперскіх войскаў для дзеянняў на захадзе, а ў прыватнасці ў Пфальцы. Пасля ўціхамірвання Чэхіі войскі імператара пачалі баявыя дзеянні з пратэстантамі ў Германіі, і прыступілі да акупацыі Пфальца. Рэшткі пратэстанцкай арміі на чале з Мансфельдам адышлі ў Данію. Пфальц апынуўся ў руках імператара. У бітве пры Штадтлоне 6 жніўня 1623 года апошнія сілы пратэстантаў былі разбітыя. Ацалела ледзь траціна з 21000-най пратэстанцкай арміі. Пазбаўленая харчоў, кіраўніцтва і грошай яна была асуджаная. Параза выклікала распад Евангелічнай уніі і страту Фрыдрыхам V ўсіх яго уладанняў і тытула курфюрста. Фрыдрыха выгналі з Свяшчэннай Рымскай Імперыі. У выгнанні ён паспрабаваў заручыцца падтрымкай Нідэрландаў, Даніі і Швецыі. Першы перыяд вайны скончыўся пераканаўчай перамогай Габсбургаў.
Дацкі перыяд
Крысціян IV Дацкі (1577-1648) быў палкім лютэранінам і баяўся пасля паразы пратэстантаў Германіі застацца адзін на адзін з імперыяй. Атрымаўшы значную фінансавую дапамогу ад Швецыі і Францыі, Крысціян IV вырашыў выступіць супраць імператара. Дапамога Швецыі і Францыі дазволілі сфармаваць войска ў 20 000 салдат, на чале якой Крысціян уварваўся ў Германію.
На барацьбу з Крысціянам IV імператар Фердынанд II накіраваў Альбрэхта фон Валенштэйна. Валенштэйн прапанаваў імператару набраць вялікую армію і пры гэтым зусім не марнаваць дзяржаўных грошай на яе ўтрыманне, а карміць салдат за кошт накладання кантрыбуцыі на захопленыя тэрыторыі. Іншымі словамі, за кошт арганізаванага рабавання, такім чынам «вайна карміла вайну». Салдат наймалі як працоўных на будаўніцтва, капіталам для ўзнагароджання была здабыча. Паколькі новых салдат знайсці было лёгка, вайну было магчыма весці да поўнага знясілення — пераносячы яе з аднаго рэгіёну ў іншы. У гэты час у Еўропе было два ваенных рынкі, на якіх вербавалі наймітаў: адзін у Галандыі — дзе ішла бесперапынная вайна з іспанцамі; другі — у Венгрыі і Рэчы Паспалітай, дзе ішла пастаянная вайна з туркамі.
Армія Валенштэйна стала грознай сілай, і налічвала ў розны перыяд часу ад 30 000 да 100 000 салдат. Крысціян вымушаны спешна адступаць перад аб'яднанымі войскамі Каталіцкай Лігі на чале з графам Цілі і Валенштэйна. Саюзнікі Даніі не змаглі прыйсці на дапамогу. У Францыі зноў успыхнула грамадзянская вайна, Швецыя ўцягнулася ў вайну з Польшчай, Нідэрланды адбіваліся ад Іспаніі, а Брандэнбург і Саксонія стараліся любой цаной захаваць мір.
У 1626 годзе Валенштэйн нанёс паразу Мансфельду пры Дэсау, а Цілі разбіў датчанаў у бітве пры Лютэры.
Армія Валенштэйна акупавала Мекленбург і Памеранію. Імперскія войскі замацаваліся на поўдні Балтыкі. Аднак, не маючы флоту, Валенштейн не мог захапіць сталіцу Даніі на востраве Зеландыя, горад Капенгаген. Валенштейн арганізаваў аблогу Штральзунда, адзінага дацкага буйнога порта з ваеннымі верфямі, але і тут пацярпеў няўдачу. Без стварэння моцнага флоту не варта і думаць аб замацаванні на Балтыцы. Супраць імперскіх планаў стварэння флоту выступілі ганзейскія гарады і Польшча, а акрамя таго ў імператара проста не было неабходных фінансавых рэсурсаў.
У выніку ў 1629 годзе ў Любеку быў падпісаны мірны дагавор. У адпаведнасці з ім Данія захавала свае тэрыторыі, але паабяцала не ўмешвацца ў справы імперыі. Фердынанд дамогся поўнага дамінавання ў Германіі. Між тым Каталіцкая Ліга імкнулася вярнуць страчаныя пасля Аугсбургскага міру каталіцкія валоданні. Імператар выдаў у 1629 годзе эдыкт аб рэстытуцыі. За ім трэба было вярнуць каталікам 2 арцыбіскупства, 12 біскупстваў і сотні манастыроў. Эдыкт прынёс выгады не толькі каталіцкай царквы — улада імператара ў кіраванні тэрыторыямі імперыі ўзмацнілася.
Шведскі перыяд
Узмацненне Габсбургаў занепакоіла Францыю, аднак яна не хацела непасрэдна ўмешвацца ў канфлікт. Французы імкнуліся прыцягнуць да вайны супраць імператара лютэранскую Швецыю, і французская дыпламатыя прыклала значныя намаганні, каб дапамагчы шведам заключыць ў 1629 годзе перамір'е з Польшчай. У выніку шведскі кароль Густаў II Адольф мог накіраваць сваю добра вымуштраваныя войска супраць каталікоў Габсбургаў.
Да таго часу шведская армія мела на ўзбраенні перадавую стралковую зброю і артылерыю. У ёй не было наймітаў, і спачатку яна не рабавала насельніцтва, што станоўча адрознівала шведаў на фоне іншых армій, якія тэрарызавалі насельніцтва, і фактычна ўтрымліваліся за кошт арганізаванага рабавання.
Густаў, як і Крысціян IV, імкнуўся спыніць каталіцкую экспансію, а таксама ўсталяваць свой кантроль над балтыйскім узбярэжжам Германіі.
4 ліпеня 1630 года Густаў II Адольф, кароль Швецыі, высадзіўся на кантыненце, у вусце Одэра. Ён прымусіў паморскага герцага Багуслава XIV да заключэння саюза. Аднак спачатку пратэстанцкія князі скептычна паставіліся да магчымасці калабарацыі са шведамі. Курфюрсты Брандэнбурга і Саксоніі спрабавалі трымацца далей ад Густава. У студзені 1631 года Густаў Адольф заключыў дамову з кардыналам Рышэлье: французы павінны былі даць шведам фінансавую і ваенную дапамогу, апошнія ў сваю чаргу, павінны былі прытрымлівацца нейтралітэту з Каталіцкай Лігай. Францыя спрабавала падтрымліваць саюзніцкія адносіны з Баварыяй і змагацца толькі супраць Габсбургаў. Калі Густаў Адольф зайшоў у Мекленбург, пратэстанцкія князі сабраліся на з'езд у Лейпцыгу і заявілі, што будуць верныя імператару. Толькі разня ў Магдэбургу, якую зрабілі войскі імператара ў маі 1631 года, справакавала пераход на бок шведаў курфюрста Брандебургс і Памеранскіх князёў. У верасні 1631 года пасля заняцця Лейпцыга войскамі імператара, на саюз са шведамі пагадзіўся курфюрст Саксонскі.
У 1630 годзе Фердынанд II цалкам залежаў ад Каталіцкай Лігі з тых часоў, як распусціў войска Валенштэйна. У бітве пры Брэйтэнфельдзе (1631) Густаў Адольф нанёс паразу Каталіцкай Лізе пад камандаваннем Цілі.
У 1632 годзе ў бітве на Рэйне генерал Цілі загінуў і імператар вымушана вярнуў на службу Валенштэйна, які на працягу года навербаваў баяздольную армію.
Валенштэйн і Густаў Адольф сышліся ў жорсткай Бітве пры Лютцэне (1632), дзе шведы з цяжкасцю перамаглі, але Густаў загінуў.
У сакавіку 1633 года Швецыя і нямецкія пратэстанцкія княства ўтварылі Гейльбронскую лігу. Уся паўната ваеннай і палітычнай улады ў Германіі перайшла да выбарнага савета на чале са шведскім канцлерам Акселем Оксеншэрнай. Валенштэйн пачаў самастойна весці перамовы з пратэстанцкімі князямі, лідарамі Каталіцкай лігі і шведамі, а таксама прымусіў афіцэраў прынесці сабе асабістую прысягу. Імператар западозрыў яго ў здрадзе, і 25 лютага 1634 года Валенштэйна забілі. Пратэстанты атрымалі значную перавагу, аднак адсутнасць адзінага аўтарытэтнага ваеначальніка пачала адбівацца на іх войсках, і ў 1634 года шведы і саксонцы пацярпелі сур'ёзную паразу ў бітве пры Нердлінгене.
Пасля гэтага пратэстанцкіх князі і імператар пачалі перамовы, якія скончыліся ў 1635 годзе Пражскім мірам. Па яго ўмовах прадугледжвалася:
- Ануляванне эдыкта аб рэстытуцыі і вяртанне да Аугсбургскага міру.
- Аб'яднанне арміі імператара і армій германскіх князёў у армію Святой Рымскай Імперыі.
- Забарона на ўтварэнне кааліцый паміж князямі.
- Легалізацыя кальвінізму.
Аднак, гэты мір радыкальна не ладзіў Францыю, паколькі Габсбургі значна ўзмацняліся.
Бітвы Трыццацігадовай вайны
- Чэшскі перыяд
- Дацкі перыяд
- Шведскі перыяд
- Франка-шведскі перыяд
- Пасляваенны перыяд
Гл. таксама
- Каталіцкая ліга
Для паляпшэння артыкула пажадана Спасылкі
|
Вікіпедыя, Вікі, кніга, кнігі, бібліятэка, артыкул, чытаць, спампоўваць, бясплатна, бясплатна спампаваць, mp3, відэа, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнак, музыка, песня, фільм, кніга, гульня, гульні, мабільны, тэлефон, Android, iOS, Apple, мабільны тэлефон, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, ПК, Інтэрнэт, кампутар
U getaj staronki nyama praveranyh versij hutchej za ysyo yae yakasc ne acenvalasya na adpavednasc standartam Tryccacigadovaya vajna vaenny kanflikt za gegemoniyu y Svyashchennaj Rymskaj imperyi i Eyrope yaki doyzhyysya z 1618 pa 1648 god i zakranuy u toj ci inshaj stupeni praktychna yse eyrapejskiya krainy Vajna pachalasya yak religijnae sutyknenne pamizh pratestantami i katalikami imperyi ale zatym perarasla y baracbu suprac daminavannya Gabsburgay u Eyrope Kanflikt stay aposhnyaj bujnoj u Eyrope i sparadziy Tryccacigadovaya vajnaData 23 maya 1618 24 kastrychnika 1648Mesca Eyropa peravazhna Germaniya Vynik Vestfalski mirPraciynikiPratestanty i ih sayuzniki Bagemiya Kurpfalc Saksoniya Brandenburg Ansbah 17 imperskih garadoyi insh Shvecyya Dacka narvezhskaya uniya Respublika Zluchanyh Pravincyj Transilvaniya Francyya Shatlandyya Angliya Shvejcaryya Venecyya Ruskae carstva Asmanskaya imperyya Kataliki i ih sayuzniki Svyashchennaya Rymskaya imperyyaBavaryya Kyolni insh Aystryya Ispaniya Partugaliya Dacka narvezhskaya uniya 1643 1645 Rech Paspalitaya Papskaya voblascKamanduyuchyyaFrydryh V Gustay II Adolf Lenart Torstensan Kardynal Ryshelyo Ferdynand II Ferdynand III Iagan fon Cili Maksimiliyan I Bavarski Sily bakoyUsyago 400 tys Shvecyya 75 tys bez uliku najmitay Niderlandy 50 tys zvysh 100 tys Francyya zvysh 150 tys Usyago 500 tys Ispaniya 300 tys Svyashchennaya Rymskaya imperyya zvysh 200 tys Stratykalya 300 tys zabityh i paranenyh straty gramadzyanskaga naselnictva Germanii kalya 5 8 mln kalya 400 tys zabityh Medyyafajly na Vikishovishchy Vajna pachalasya paslya 23 maya 1618 goda yakaya adznachyla saboj pachatak nakiravanaga suprac sprob z boku cheshskaga karalya yaki nalezhay da domu Gabsburgay Bayavyya dzeyanni yakiya rushyli y sled za getym dzelyac na chatyry bujnyya peryyady yakiya zavucca pa asnoynyh praciynikah imperatara cheshska pfalcki dacki shvedski i franka shvedski Dzve sproby spynennya kanfliktu 1629 i Prazhski mir 1635 skonchylisya bespaspyahova pakolki ne ylichvali intaresay usih prama ci yskosna zacikaylenyh bakoy Geta ydalosya tolki yseeyrapejskamu Vestfalskamu mirnamu kangresu 1641 1648 Vestfalski mir 24 kastrychnika 1648 goda zafiksavay novy balans sil pamizh imperataram Svyashchennaj Rymskaj imperyi i imperskimi sasloyyami i vyznachyy kanstytucyjnyya ramki yakiya dzejnichali y imperyi da yae raspadu y 1806 godze Respublika Zluchanyh pravincyj i Shvejcarski sayuz stali nezalezhnymi dzyarzhavami i vyjshli sa skladu imperyi Bayavyya dzeyanni Tryccacigadovaj vajny adbyvalisya y Centralnaj Eyrope galoynym chynam na terytoryi suchasnaj Germanii Yak sami bayavyya dzeyanni tak i vyklikanyya imi i epidemii spustoshyli celyya regiyony U Paydnyovaj Germanii vajnu perazhyla tolki tracina naselnictva Shmatlikim ablascyam spatrebilasya bolsh za stagoddze kab apravicca ad nastupstvay vyklikanaga vajnoj ekanamichnaga i sacyyalnaga zanyapadu Prelyudyya kanfliktuSvyataya Rymskaya Imperyya y XVII st skladala kanglamerat dzyasyatkay karaleystvay knyastvay i roznyh administracyjnyh adzinak carkoynyh abo sveckih U Bagemii Saksonii i Paynochnyh knyastvah Germanii daminavali pratestanty razam z tym Bavaryya Aystryya a taksama inshyya Paydnyovyya knyastvy byli peravazhna katalickimi Panuyuchyya y Svyatoj Rymskaj Imperyi dynastyya Gabsburgay byla katalickaj i ysyalyak dyskryminavala pratestantay U pachatku XVII st razgortvalasya kontrrefarmacyya uzmacnyalasya carkoynaya cenzura i inkvizicyya umacavaysya orden ezuitay Vatykan ysyalyak padshturhoyvay kiraynikoy katalikoy da vykaranennya pratestantyzmu y svaih uladannyah Varta adznachyc shto z chasoy Karla V vyaduchaya rolya y palitychnym zhycci Eyropy nalezhala dynastyi Gabsburgay U pachatku XVII stagoddzya ispanskaya galina dynastyi valodala Partugaliyaj Paydnyovymi Niderlandami poydnem Italii i kaloniyami y Amerycy Aystryjskiya Gabsburgi zamacavali za saboj karonu imperatara Svyatoj Rymskaj Imperyi byli karalyami Bagemii Vengryi Harvatyi Gegemoniyu Gabsburgay imknulisya aslabic eyrapejskiya dzyarzhavy i najbolsh Francyya Gabsburgay padtrymlivali Aystryya bolshasc katalickih knyastvay Svyatoj Rymskaj Imperyi Ispaniya ab yadnanaya z Partugaliyaj Papski prestol Polshcha Na baku antygabsburgskaj kaalicyi pratestanckiya knyastvy Svyatoj Rymskaj Imperyi Bagemiya Transilvaniya Venecyya Savoya Respublika Zluchanyh pravincyj Shvecyya Daniya Francyya akazvala padtrymka Angliya Shatlandyya i Maskoyskae carstva Aygsburgski mir 1555 goda padpisany Karlam V i na chas spyniy adkrytae supracstayanne pratestantay i katalikoy u Svyatoj Rymskaj Imperyi i y pryvatnasci y Germanii Pa ymovah miru imperskiya knyazi magli vybirac religiyu pratestantyzm abo katalictva dlya svaih knyastvay pa svaim merkavanni u adpavednasci z pryncypam Chyya ylada tago i vera angl Cuius regio eius religio Adnak u pachatku XVII stagoddzya katalickaya carkva abapirayuchysya na padtrymku dynastyi Gabsburgay advayoyvala svoj uplyy i vyala aktyynuyu baracbu suprac pratestantay Dlya adporu katalickamu nacisku pratestanckiya knyazi Svyashchennaj Rymskaj imperyi ab yadnalisya u 1608 godze y evangelskuyu uniyu Uniya shukala padtrymki y dzyarzhay varozhyh dynastyi Gabsburgay U adkaz kataliki ab yadnalisya u 1609 godze y Katalickuyu Ligu pad kiraynictvam Maksimiliyana I Bavarskaga U 1617 godze kiruyuchy imperatar Svyatoj Rymskaj imperyi i karol Bagemii Macvej yaki ne mey pramyh nashchadkay prymusiy cheshski sojm pryznac spadchynnikam svajgo stryechnaga brata Ferdynanda Shtyryjskaga Ferdynand byy garachym katalikom vyhavancam ezuitay i velmi nepapulyarnym va y asnoynym pratestanckaj Chehii Na getym fone y Praze adbyysya kanflikt pamizh pradstaynikami cheshskaj arystakratyi i karaleyskimi namesnikami 23 maya 1618 goda apazicyjnyya dvarane na chale z grafam Turnam vykinuli z voknay Cheshskaj Kancylyaryi y roy karaleyskih namesnikay grafa Uilyama Slavatu Yaraslava Martynicyu i ih sakratara Fabrycya Hod vajnyCheshska Pfalcki peryyad Paslya razryvu z Gabsburgami y Bagemii bylo sfarmiravana yrad dyrektoryyu y skladze 30 dyrektaray na chale yakih stay Vaclay Vilgelm z Rupy galoynakamanduyuchym byy pryznachany graf Genryh Turn Dyrektoryya zaprasila na cheshski tron lidara Evangelichnaj Unii Frydryha V kurfyursta Pfalckaga zyacya anglijskaga karalya Yakava I Paystancy realna acenvayuchy svae magchymasci chakali dapamogi z dvuh magutnyh achagoy pratestantyzmu y Eyrope Anglii i Niderlanday a taksama pratestanckih knyastvay susedzyay U 1619 godze Niderlandy prafinansavali farmiravannya yzbroenyh atraday Mansfelda Dapamogu cheham taksama dala Sileziya yakaya yzyala pad kantrol myazhu z katalickaj Polshchaj adkul planiravalasya yzbroenaya intervencyya Angliya zanyala chakalnuyu pazicyyu Marayskaya shlyahta na chale z Karlam Zheratynam vystupila za mirnae rashenne kanfliktu z Gabsburgami i admovilasya dac paystancam vaennuyu dapamogu Situacyya hutka abvastralasya 20 sakavika 1619 goda pamyor imperatar Macvej Paslya tago yak shod cheshskih dvaran abrala karalyom Chehii 26 lipenya 1619 goda kurfyursta Pfalca Frydryha V praz mesyac 28 zhniynya 1619 goda na vybar nyameckaj shlyahty aystryjski tron karonu Vengryi i Chehii atrymay u spadchynu Ferdynand II i byy abrany imperataram Ferdynand byy shchyry katolik i yashche y maladyya gady day zarok vykaranic eras Pakolki y imperatara ne bylo armii yon byy vymushany shukac padtrymki y Katalickaj Ligi yakaya mela nayomnuyu armiyu Graf Turn i Mansfeld bachyli shancy dasyagnuc vaennaga pospehu y baracbe suprac Gabsburgay yakiya apynulisya y cyazhkim stanovishchy Vengry pad kiraynictvam knyazya Transilvanii Betlena Gabar nanesli ydar imperyi i padyshli pad sceny Veny y listapadze 1619 goda Adnak dapamogu Gabsburgam nadala Polshcha nakiravayshy yzbroenuyu dapamogu atrady lisoychykay u skladze yakih byli kazackiya chastki Vaennaya dapamoga dazvolila Vene adbic ataku U 1620 godze Ispaniya vyslala na dapamogu imperataru 25000 nae vojska pad kamandavannem Ambroziya Spinoly Mizh tym pad kamandavannem generala Cili armiya Katalickaj Ligi rushyla na Chehiyu abyhodzyachy vojska Frydryha V yaki sprabavay spynic yae yashche na dalyokih podstupah da Praze Vyrashalnaya bitva adbylasya 8 listapada 1620 goda na Belaj gary blizu Pragi Armiya pratestantay pacyarpela poynuyu parazu Vynikam vajny stala ycihamirvanne Chehii imperski vaenny trybunal pakaray smercyu bolsh za 600 pradstaynikoy cheshskaj shlyahty Kalya 500 bujnyh mayontkay try chverci ysyoj terytoryi Chehii zmyanili ulasnikay Stanovishcha syalyan asabliva ne zmyanilasya ale novyya yladalniki skarystalisya momantam i adabrali y syalyan chastku zyamel Pratestanckae nabazhenstva bylo zabaronena Cheshskaya mova pry nabazhenstvah zamenena na latyn bylo admenena dzen pamyaci Yana Gusa Universitet byy addadzeny pad apeku ezuitay Byli kanfiskavanyya mayontki pratestantay i razdadzenyya nyameckim dvaranam Spravavodstva calkam peravedzena na nyameckuyu movu parlament praktychna straciy svayo znachenne i sklikaysya pa zhadanni imperatara U dadatak Ferdynand II admyaniy vybary karalya i abvyasciy svayu yladu y Chehii spadchynnaj Chehiya stracila aytanomiyu i stala radavoj spadchynaj Gabsburgay U vyniku vajny i epidemij naselnictva Chehii skaracilasya z 4 milyonay chalavek u pachatku XVII stagoddzya u 700 000 u syaredzine stagoddzya Pershaya faza vajny zavyarshylasya kali Betlen Gabar padpisay mir z imperataram u studzeni 1622 goda atrymayshy terytoryi va Ushodnyaj Vengryi Nekatoryya gistoryki vyluchayuc peryyad Tryccacigadovaj vajny pamizh 1621 1625 gadami yak Pfalcki peryyad Zakanchenne dzeyannyay na yshodze u Chehii aznachala vyzvalenne imperskih vojskay dlya dzeyannyay na zahadze a y pryvatnasci y Pfalcy Paslya ycihamirvannya Chehii vojski imperatara pachali bayavyya dzeyanni z pratestantami y Germanii i prystupili da akupacyi Pfalca Reshtki pratestanckaj armii na chale z Mansfeldam adyshli y Daniyu Pfalc apynuysya y rukah imperatara U bitve pry Shtadtlone 6 zhniynya 1623 goda aposhniya sily pratestantay byli razbityya Acalela ledz tracina z 21000 naj pratestanckaj armii Pazbaylenaya harchoy kiraynictva i groshaj yana byla asudzhanaya Paraza vyklikala raspad Evangelichnaj unii i stratu Frydryham V ysih yago uladannyay i tytula kurfyursta Frydryha vygnali z Svyashchennaj Rymskaj Imperyi U vygnanni yon pasprabavay zaruchycca padtrymkaj Niderlanday Danii i Shvecyi Pershy peryyad vajny skonchyysya perakanaychaj peramogaj Gabsburgay Dacki peryyad Krysciyan IV Dacki 1577 1648 byy palkim lyuteraninam i bayaysya paslya parazy pratestantay Germanii zastacca adzin na adzin z imperyyaj Atrymayshy znachnuyu finansavuyu dapamogu ad Shvecyi i Francyi Krysciyan IV vyrashyy vystupic suprac imperatara Dapamoga Shvecyi i Francyi dazvolili sfarmavac vojska y 20 000 saldat na chale yakoj Krysciyan uvarvaysya y Germaniyu Na baracbu z Krysciyanam IV imperatar Ferdynand II nakiravay Albrehta fon Valenshtejna Valenshtejn prapanavay imperataru nabrac vyalikuyu armiyu i pry getym zusim ne marnavac dzyarzhaynyh groshaj na yae ytrymanne a karmic saldat za kosht nakladannya kantrybucyi na zahoplenyya terytoryi Inshymi slovami za kosht arganizavanaga rabavannya takim chynam vajna karmila vajnu Saldat najmali yak pracoynyh na budaynictva kapitalam dlya yznagarodzhannya byla zdabycha Pakolki novyh saldat znajsci bylo lyogka vajnu bylo magchyma vesci da poynaga znyasilennya peranosyachy yae z adnago regiyonu y inshy U gety chas u Eyrope bylo dva vaennyh rynki na yakih verbavali najmitay adzin u Galandyi dze ishla besperapynnaya vajna z ispancami drugi u Vengryi i Rechy Paspalitaj dze ishla pastayannaya vajna z turkami Armiya Valenshtejna stala groznaj silaj i nalichvala y rozny peryyad chasu ad 30 000 da 100 000 saldat Krysciyan vymushany speshna adstupac perad ab yadnanymi vojskami Katalickaj Ligi na chale z grafam Cili i Valenshtejna Sayuzniki Danii ne zmagli pryjsci na dapamogu U Francyi znoy uspyhnula gramadzyanskaya vajna Shvecyya ycyagnulasya y vajnu z Polshchaj Niderlandy adbivalisya ad Ispanii a Brandenburg i Saksoniya staralisya lyuboj canoj zahavac mir U 1626 godze Valenshtejn nanyos parazu Mansfeldu pry Desau a Cili razbiy datchanay u bitve pry Lyutery Armiya Valenshtejna akupavala Meklenburg i Pameraniyu Imperskiya vojski zamacavalisya na poydni Baltyki Adnak ne mayuchy flotu Valenshtejn ne mog zahapic stalicu Danii na vostrave Zelandyya gorad Kapengagen Valenshtejn arganizavay ablogu Shtralzunda adzinaga dackaga bujnoga porta z vaennymi verfyami ale i tut pacyarpey nyaydachu Bez stvarennya mocnaga flotu ne varta i dumac ab zamacavanni na Baltycy Suprac imperskih planay stvarennya flotu vystupili ganzejskiya garady i Polshcha a akramya tago y imperatara prosta ne bylo neabhodnyh finansavyh resursay U vyniku y 1629 godze y Lyubeku byy padpisany mirny dagavor U adpavednasci z im Daniya zahavala svae terytoryi ale paabyacala ne ymeshvacca y spravy imperyi Ferdynand damogsya poynaga daminavannya y Germanii Mizh tym Katalickaya Liga imknulasya vyarnuc strachanyya paslya Augsburgskaga miru katalickiya valodanni Imperatar vyday u 1629 godze edykt ab restytucyi Za im treba bylo vyarnuc katalikam 2 arcybiskupstva 12 biskupstvay i sotni manastyroy Edykt prynyos vygady ne tolki katalickaj carkvy ulada imperatara y kiravanni terytoryyami imperyi yzmacnilasya Shvedski peryyad Uzmacnenne Gabsburgay zanepakoila Francyyu adnak yana ne hacela nepasredna ymeshvacca y kanflikt Francuzy imknulisya prycyagnuc da vajny suprac imperatara lyuteranskuyu Shvecyyu i francuzskaya dyplamatyya pryklala znachnyya namaganni kab dapamagchy shvedam zaklyuchyc y 1629 godze peramir e z Polshchaj U vyniku shvedski karol Gustay II Adolf mog nakiravac svayu dobra vymushtravanyya vojska suprac katalikoy Gabsburgay Da tago chasu shvedskaya armiya mela na yzbraenni peradavuyu stralkovuyu zbroyu i artyleryyu U yoj ne bylo najmitay i spachatku yana ne rabavala naselnictva shto stanoycha adroznivala shveday na fone inshyh armij yakiya teraryzavali naselnictva i faktychna ytrymlivalisya za kosht arganizavanaga rabavannya Gustay yak i Krysciyan IV imknuysya spynic katalickuyu ekspansiyu a taksama ystalyavac svoj kantrol nad baltyjskim uzbyarezhzham Germanii 4 lipenya 1630 goda Gustay II Adolf karol Shvecyi vysadziysya na kantynence u vusce Odera Yon prymusiy pamorskaga gercaga Baguslava XIV da zaklyuchennya sayuza Adnak spachatku pratestanckiya knyazi skeptychna pastavilisya da magchymasci kalabaracyi sa shvedami Kurfyursty Brandenburga i Saksonii sprabavali trymacca dalej ad Gustava U studzeni 1631 goda Gustay Adolf zaklyuchyy damovu z kardynalam Ryshele francuzy pavinny byli dac shvedam finansavuyu i vaennuyu dapamogu aposhniya y svayu chargu pavinny byli prytrymlivacca nejtralitetu z Katalickaj Ligaj Francyya sprabavala padtrymlivac sayuznickiya adnosiny z Bavaryyaj i zmagacca tolki suprac Gabsburgay Kali Gustay Adolf zajshoy u Meklenburg pratestanckiya knyazi sabralisya na z ezd u Lejpcygu i zayavili shto buduc vernyya imperataru Tolki raznya y Magdeburgu yakuyu zrabili vojski imperatara y mai 1631 goda spravakavala perahod na bok shveday kurfyursta Brandeburgs i Pameranskih knyazyoy U verasni 1631 goda paslya zanyaccya Lejpcyga vojskami imperatara na sayuz sa shvedami pagadziysya kurfyurst Saksonski U 1630 godze Ferdynand II calkam zalezhay ad Katalickaj Ligi z tyh chasoy yak raspusciy vojska Valenshtejna U bitve pry Brejtenfeldze 1631 Gustay Adolf nanyos parazu Katalickaj Lize pad kamandavannem Cili U 1632 godze y bitve na Rejne general Cili zaginuy i imperatar vymushana vyarnuy na sluzhbu Valenshtejna yaki na pracyagu goda naverbavay bayazdolnuyu armiyu Valenshtejn i Gustay Adolf syshlisya y zhorstkaj Bitve pry Lyutcene 1632 dze shvedy z cyazhkascyu peramagli ale Gustay zaginuy U sakaviku 1633 goda Shvecyya i nyameckiya pratestanckiya knyastva ytvaryli Gejlbronskuyu ligu Usya paynata vaennaj i palitychnaj ulady y Germanii perajshla da vybarnaga saveta na chale sa shvedskim kancleram Akselem Oksenshernaj Valenshtejn pachay samastojna vesci peramovy z pratestanckimi knyazyami lidarami Katalickaj ligi i shvedami a taksama prymusiy aficeray prynesci sabe asabistuyu prysyagu Imperatar zapadozryy yago y zdradze i 25 lyutaga 1634 goda Valenshtejna zabili Pratestanty atrymali znachnuyu peravagu adnak adsutnasc adzinaga aytarytetnaga vaenachalnika pachala adbivacca na ih vojskah i y 1634 goda shvedy i saksoncy pacyarpeli sur yoznuyu parazu y bitve pry Nerdlingene Paslya getaga pratestanckih knyazi i imperatar pachali peramovy yakiya skonchylisya y 1635 godze Prazhskim miram Pa yago ymovah pradugledzhvalasya Anulyavanne edykta ab restytucyi i vyartanne da Augsburgskaga miru Ab yadnanne armii imperatara i armij germanskih knyazyoy u armiyu Svyatoj Rymskaj Imperyi Zabarona na ytvarenne kaalicyj pamizh knyazyami Legalizacyya kalvinizmu Adnak gety mir radykalna ne ladziy Francyyu pakolki Gabsburgi znachna yzmacnyalisya Bitvy Tryccacigadovaj vajnyPeramoga Gustava II u Bitve pry Brajtenfeldze 1631 Cheshski peryyad Bitva pry Plzeni 1618 Bitva pry Sablate 1619 Bitva pry Vesternice 1619 Bitva na Belaj Gary 1620 Bitva pry Vislase 1622 1622 1622 1622 1623 Dacki peryyad 1626 1626 1628 1628 Shvedski peryyad 1631 1631 1631 1631 1632 1632 1633 1634 Franka shvedski peryyad 1636 1638 1638 1639 1642 1643 1643 1644 1645 1645 1648 1648 1648 Paslyavaenny peryyad 1654 1656 1658 Gl taksamaKatalickaya ligaDlya palyapshennya artykula pazhadanaZnajsci i dadac spasylki na aytarytetnyya krynicy yakiya pacvyardzhayuc napisanaePeraklasci tekst z inshaj movy na belaruskuyu Pegasov N Totalnaya vojna 1618 1648 nasilie i vyzhzhennaya zemlya Arhivavana 8 maya 2005 Vipper R Yu Istoriya Novogo vremeni K 1997 g str 122 ol section SpasylkiNa Vikishovishchy yosc medyyafajly pa teme Tryccacigadovaya vajna