Генетычная класіфікацыя моў

Генеалагічная класіфікацыя моў — вывучэнне і групаванне моў свету (аднясенне да пэўнай групы, сям’і і інш.) на аснове іх падабенства, звязанага з наяўнасцю роднасных сувязей паміж імі.

Размеркаванне моўных сем’яў па планеце

Тэарэтычныя асновы

Роднасныя сувязі абумоўлены тым, што мовы пэўнай групы або сям’і ўтвараюцца з адной мовы-асновы (прамовы) шляхам яе распадзення. Прамова — гэта рэальная мова, якая некалі існавала і якую нельга аднавіць поўнасцю, але можна рэканструяваць яе фанетыку, граматыку і лексіку. Рэканструкцыя адбываецца шляхам супастаўлення на падставе параўнальна-гістарычнага метаду. Найбольш дакладны матэрыял дае параўнанне граматычнай структуры, што тлумачыцца абмежаванасцю набору граматычных значэнняў у мовах свету і іх устойлівасцю ў адносінах да змянення, а таксама тым, пгго словазмяняльныя формы амаль не запазычваюцца. Больш складанае выкарыстанне лексічных адпаведнасцей паміж мовамі: вялікая колькасць супадзенняў на гэтым узроўні тлумачыцца запазычаннямі (напр., беларускае «бурбалка» < літ.: burbulas). Для лексікалагічных параўнанняў бяруць словы, якія гістарычна належаць да эпохі прамовы: назвы роднасці і сваяцтва, некаторых жывёл, раслін, прылад працы, частак цела, некаторыя невытворныя займеннікі і інш. Важную ролю адыгрывае і гукавое афармленне таго, што параўноўваецца. Самы надзейны крытэрый роднасці моў — частковыя супадзенне і разыходжанне гукавой абалонкі пры ўмове рэгулярных гукавых адпаведнасцей і ўліку фанетычных законаў кожнай мовы. Напрыклад, лац.: ferunt адпавядае рускаму «берут», што пацвярджаецца рэгулярным узнікненнем рускага «б» замест лацінскага «f» («брат» — frater, «боб» — faba).

Пры генеалагічнай класіфікацыі блізкароднасныя мовы аб’ядноўваюць у падгрупу, потым — групу, сям’ю моў. У свеце налічваецца некалькі тысяч моў. Найбольш вядомыя даведнікі ўключаюць толькі сучасныя (=жывыя і нядаўна вымерлыя) мовы. Паводле Ethnologue такіх 6909, а па Рэестру Лінгвасферы  — 4994.

Сям’я моў — генетычнае моўнае аб’яднанне прыкладна такога жа ўзроўня глыбіні, як індаеўрапейскія мовы, гэта значыць, распалае прыкладна 6-7 тыс. гадоў таму. Некаторыя сем’і, традыцыйна так названыя, на паверку апыняюцца глыбейшымі аб’яднаннямі (напр., аўстранезійскія мовы, кушыцкія мовы). Ніжэй яны мянуюцца надсем’ямі.

Сем’і нярэдка аб’ядноўваюцца ў адзінкі больш высокага ўзроўня — макрасем’і, аднак большасць з іх з’яўляюцца навукова недаказанымі і/ці непрызнанымі большасцю лінгвістаў. Як дакладныя можна разглядаць толькі гіпотэзы аб існаванні настратычнай і афразійскай макрасям’і.

Некаторыя мовы лічацца (ізалят).Гэта значыць, што яны з’яўляюцца аднамоўнымі сем’ямі або застаюцца некласіфікаванымі.

Усяго налічваецца каля 240 моўных сем’яў, больш за 100 ізалятаў і больш 100 некласіфікаваных моў.

Геаграфічная размеркаванне

Еўразія

• {3}
• Індаеўрапейская сям’я {449}

Наступныя 2 сям’і звычайна называюцца каўказскімі мовамі (негенетычнае аб’яднанне):

• {34} — не агульнапрынятае адзінства; складаецца з:
• {6}
• Уральская сям’я {39}
• Алтайская сям’я {79} — прызнаная не ўсімі даследчыкамі. Звычайна ўключае:
  • Мангольскія мовы
  • Цюркскія мовы
  • Тунгуса-маньчжурскія мовы;

але ў максімальным варыянце таксама:

• • Карэйская мова і
  • Япона-рукюскія мовы
• Дравідыйская сям’я {66}
• мова (ізалят) {1}

Наступныя 5 сем’яў умоўна называюцца «» (негенетычнае аб’яднанне):

• {2}
• {2}
• {5}
• (ізалят) {1}
• † {3}
• Сіна-тыбецкая сям’я {363}
• {70}
• {22}
• Аўстраазіяцкая надсям’я
  • Уласна аўстраазіяцкая сям’я {163}, у тым ліку в’етнамская мова
  • Нікабарская сям’я {6}
• Аўстранезійская надсям’я {1268}
  • {1248}
  • {20}
• {13}

Старажытныя мовы і сем’і:

• {2} † (уклч. этруская мова)
• † {2}
• Шумерская мова (ізалят) † {1}
• Эламская мова (ізалят) † {1}
• Некласіфікаваныя мовы {12} — †, †, †, хацкая мова †, † і іншыя рэліктавыя мовы Заходняй Еўразіі.

Афрыка і Паўднёва-заходняя Азія

Мовы Афрыкі традыцыйна аб’ядноўваюцца ў 4 «макрасям’і». Сваяцтва не ўсіх з іх даказана, аднак яны шырока выкарыстоўваюцца для зручнасці.

Афразійская макрасям’я {375}

1. Семіцкая сям’я {77}
2. {26}
   • (гуанчская)
3. {5}
   • Старажытнаегіпецкая мова †
   • Копцкая мова †
4. {195}
   • Цэнтральначадцкая сям’я {86}
   • Заходнечадцкая сям’я {73}
   • Усходнечадцкая сям’я {36}
5. Кушыцкая надсям’я {47}
   • мова {1}
   • {5}
   • {8}
   • {33}
6. {28}
   • Паўночнаамоцкая сям’я {24}
   • Паўднёваамоцкая (ароідная) сям’я {4}

{1 514}

1. {24}
2. {68}
3. {64}
4. {10}
5. {10}
6. {39}
7. {15}
8. {96}
9. {158}
10. {80}
11. {961}

{204}

1. {9}
2. {9}
3. {3}
4. {9}
5. {3}
6. мова {1}
7. мова {1}
8. {65}
9. {92}
10. мова (ізалят) {1}
11. {5}
12. {7}

{26}

1. {8}
2. {17} (паўночнакайсанскія мовы + паўдневакайсанскія мовы)
3. мова (ізалят) † {1}
4. мова (ізалят) {1}
5. мова (ізалят) {1}

• {8} — † і інш.

Акіянія

Папуаскія мовы {832}

Класіфікацыя папуаскіх моў з’яўляецца найменш распрацаванай. Традыцыйна (па Вурму) яны дзеляцца на 5 макрасямей (83 сем’і і 14 ізалятаў), 8 асобных сем’яў і 32 ізалята.

1. (564 — 47 сем’яў і 8 ізалятаў)
2. (26 — 6 сем’яў і 3 ізалята)
3. (36 — 5 сем’яў)
4. (104 — 18 сем’яў і 2 ізалята)
5. (48 — 7 сем’яў і 1 ізалят)
6. {7}
7. {6}
8. {7}
9. {2}
10. (заліва Сарэра, Гелвінк-бей) {33}
11. {3}
12. {2}
13. {2}

Мовы Аўстраліі і Тасманіі

1. {258}, часам называецца сям’ёй, інакш жа ўключае 32 сям’і і ізалята
2. † {5}

Паўночная Амерыка

Усе карэнныя мовы Амерыкі, акрамя эскімоска-алеўцкіх, мянуюцца таксама . Аднак яны (насуперак Грынбергу) не з’яўляюцца генетычным аб’яднаннем.

1. {11}
2. {шмат}
3. Хайда мова (ізалят) {1}
4. Алгская (алганкіна-рытванская) сям’я {шмат}
5. Вакашская сям’я {6}
6. {2}
7. {шмат}
8. Іракезская сям’я {16}
9. мова (ізалят) † {1}
10. † {2}
11. Ючы мова (ізалят) {1}
12. Натчэз мова (ізалят) † {1}
13. {7}
14. мова (ізалят) † {1}
15. (чыцімаша) мова (ізалят) † {1}
16. † {2}
17. мова (ізалят) † {1}
18. Кадаанская (када кэдо) сям’я {6}
19. мова (ізалят) † {1}
20. {18}
21. {2}
22. {3}
23. † {2}
24. мова (ізалят) † {1}
25. {2}
26. {4}
27. {2}
28. {4}
29. {15}
30. Ёкуцкая сям’я {6}
31. {6}
32. (каратэ, карук) мова (ізалят) {1}
33. мова (ізалят) † {1}
34. {4}
35. {2}
36. {7}
37. (яна-яхі) мова (ізалят) † {1}
38. {2}
39. {15}
40. Серы мова (ізалят) {1}
41. (уашо) мова (ізалят) {1}
42. {2}
43. Эселен мова (ізалят) † {1}
44. {6}
45. мова (ізалят) † {1}
46. (кутенэ) мова (ізалят) † {1}
47. мова (ізалят) † {1}
48. мова (ізалят) † {1}
49. мова (ізалят) † {1}
50. мова (ізалят) † {1}
51. мова (ізалят) † {1}
52. мова (ізалят) † {1}
53. мова (ізалят) † {1}
54. † {3}
55. мова (ізалят) † {1}
56. † {8}
57. (сунні, зуні) мова (ізалят) {1}
58. {2}
59. {7}
60. Беатук мова (ізалят) † {1}
61. Юта-ацтэкская сям’я {шмат}

Сярэдняя Амерыка

1. {шмат}
2. (пурэпеча) мова (ізалят) {1}
3. мова (ізалят) † {1}
4. {2}
5. {шмат}
6. {2}
7. мова (ізалят) {1}
8. Майяская (майянская) сям’я {шмат}
9. {4}
10. {2}
11. {2}
12. {4}

• Некласіфікаваныя мовы Сярэдняй Амерыкі: †алагвілак, †аматаманка, †гуасаве, †талімека, †чумбія і інш.

Паўднёвая Амерыка

Сем’і і ізаляты пералічаны ў алфавітным парадку.

1. (карумбіара) мова (ізалят) {1}
2. Аймаранская (хакі) сям’я {2}
3. (кавескар) мова (ізалят) {1}
4. мова (ізалят) † {1}
5. мова (ізалят) {1}
6. Аравакская сям’я {65}
7. Араўканская мова (мапудунгун) (ізалят) {1}
8. {8}
9. {8}
10. 2 {4}
11. {3}
12. мова (ізалят) {1}
13. (гварао) мова (ізалят) {1}
14. мова (ізалят) {1}
15. {7}
16. мова (ізалят) {1}
17. {4}
18. {5}
19. {3}
20. {12}
21. мова (ізалят) † {1}
22. (сіхніпадара) мова (ізалят) {1}
23. {2}
24. † {5}
25. (камынча) мова (ізалят) {1}
26. мова (ізалят) {1}
27. мова (ізалят) (†) {1}
28. мова (ізалят) {1}
29. мова (ізалят) {1}
30. Карыбская сям’я {43}
31. † {4}
32. (каюбаба) мова (ізалят) {1}
33. Кечуанская сям’я {17}
34. (кважа, арара) мова (ізалят) {1}
35. мова (ізалят) {1}
36. Лека мова (ізалят) {1}
37. мова (ізалят) † {1}
38. мова (ізалят) {1}
39. {6}
40. {4}
41. {4}
42. {3}
43. мова (ізалят) {1}
44. мова (ізалят) {1}
45. (юнга мова (ізалят) {1}
46. {4}
47. {5}
48. (умурана) мова (ізалят) {1}
49. † {2}
50. мова (ізалят) {1}
51. {33}
52. мова (ізалят) {1}
53. {5}
54. мова (ізалят) † {1}
55. † {2}
56. Пуэльчэ мова (ізалят) † {1}
57. мова (ізалят) {1}
58. мова (ізалят) {1}
59. {2}
60. {2}
61. {3}
62. {3}
63. (пінчэ мова (ізалят) {1}
64. (абішыра) мова (ізалят) {1}
65. мова (ізалят) {1}
66. {3}
67. {3}
68. мова (ізалят) {1}
69. {23}
70. {46}
71. † {2}
72. (шымаку) мова (ізалят) {1}
73. {2}
74. мова (ізалят) {1}
75. {2}
76. {4}
77. † {3}
78. {9}
79. † {2}
80. {21}
81. мова (ізалят) {1}
82. {5}
83. мова (ізалят) {1}
84. {2}
85. {3}
86. (такаме) мова (ізалят) {1}
87. мова (ізалят) {1}
88. (юрумангі) мова (ізалят) † {1}
89. {3}
90. Ямана (яган) мова (ізалят) (†) {1}
91. {4}
92. (пуме) мова (ізалят) {1}

• Некласіфікаваныя мовы Паўднёвай Амерыкі {86}

Штучныя мовы

1. Эсперанта
2. Інтэрлінгва

Заўвагі

1. вылучэнне ў асобную сям’ю з’яўляецца спрэчным па прычыне наяўнасці лексічных паралеляў з паўднёвымі аўстралійскімі мовамі, аднак захаваны лінгвістычны матэрыял настолькі малы, што не дазваляе надзейна класіфікаваць тасманійскія мовы

Крыніцы

1. «Этнолаг: мовы міру, шаснаццатае выданне» (англ.), праверана 08 чэрвеня 2010, ISBN 978-1-55671-216-6
2. Рэестр Лінгвасферы (англ.)
3. Параўнанне генетычнай разнастайнасці моў свету

Літаратура

• Кожынава А. Генеалагічная класіфікацыя моў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).

Спасылкі

• Падрабязныя дадзеныя аб усіх мовах (англ.)
• Янаў, Вяч. Вс. Генеалагічная класіфікацыя моў // Лінгвістычны энцыклапедычны слоўнік, М., 1990. (руск.)
• Дзячок М. Т., Шапавал У. У. Генеалагічная класіфікацыя моў. Новасібірск, 2002. — 32 з. (руск.)
• Dalby David. The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities. First Framework Edition. Hebron (Wales): Linguasphere Press (Gwasg y Byd Iaith), 2000.